اعتیاد به مواد مخدر و روانگردانها یکی از معضلات عمده جهان است. بر اساس گزارش جهانی مواد مخدر در سال ۲۰۱۹، دست کم ۳۵ میلیون نفر در سرتاسر دنیا با اختلالات مصرف مواد مخدر درگیر بوده‌اند و از میان آنان تنها یک نفر از ۷ نفر به درمان دسترسی داشته است.
در ایران نیز طبق نتایج آخرین پیمایش ملی خانوار در مورد مصرف مواد که در سال ۱۳۹۵ منتشر شد، ۵۳.۲ درصد مصرف کنندگان مواد در طول عمرشان تریاک، ۶.۵ درصد حشیش و ۷.۱ درصد هروئین مصرف کرده‌اند. همچنین ۳۴.۹ درصد از افرادی که تجربه مصرف گل را داشته‌اند ، ماده دیگری نیز تزریق کرده‌اند؛ آماری که نشانگر تنوع و چندبُعدی بودی مساله مصرف مواد مخدر و روانگردانها است.
میانگین سن شروع انواع مواد و دارو در جمعیت عمومی زنان و مردان ۲۴.۳ سال، در مردان ۲۴.۱ سال و در زنان ۲۶.۲ سال بوده است . «حمیدرضا صرامی» مدیرکل سابق دفتر تحقیقات و آموزش ستاد مبارزه با موادمخدر حدود یک سال پیش اظهار داشت ۴ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر مصرف‌کننده مستمر و غیرمستمر در کشور وجود دارد که با بُعد خانوار آنان، حدود ۱۵ میلیون نفر از جمعیت کشور به صورت روزمره دغدغه و نگرانی در عرصه مواد مخدر دارند. وی همچنین افزود: وضعیت شیوع مصرف مواد در جوانان در دهه ۸۰ یک درصد بود که در دهه ۹۰ به ۴.۷ درصد رسید.
با توجه به نگران‌کننده بودن آمار اعتیاد در گروه‌های سنی مختلف خصوصا در نسل جوانان و نوجوانان لازم است اقدامات موثری در پیشگیری و درمان صورت گیرد، این در حالی است که به زعم برخی از کارشناسان، هنوز نگاه‌ها به درمان همان نگاه سنتی است و به مداخلات نوین درمان توجه نمی‌شود.
در این خصوص و بنا به ضرورت آن، پژوهشگر ایرنا با «مهدی فاطمی‌زاده» پژوهشگر اعتیاد و دبیر انجمن علمی- دانشجویی مطالعات اعتیاد دانشگاه علوم پزشکی تهران به گفت و گو نشسته است که در ذیل مشروح آن را می‌خوانید:
عواملی از قبیل آمادگی روان‌شناختی، تجربیات رفاهی و فرهنگی فرد و نیز بنیان‌ها و باورهای مذهبی بر تداوم مصرف مواد مخدر تاثیر به سزایی دارد
درمان اعتیاد مسیری دو طرفه است
فاطمی زاده پیرامون عوامل موثر بر ترک مصرف مواد می‌گوید: پروسه ترک مصرف مانند کارهای دیگری که در جامعه صورت می‌گیرد، نیست. پیشرفت و رسیدن به هدف سلامتی و درمانی نیازمند تلاش دوطرفه است. وظیفه‌ای که بر دوش بخش‌های سلامت و درمان است، فراهم کردن علمی‌ترین و دقیق‌ترین راهکارهای درمانی است که فقط نیمی از آن مسیر است. نیمه دیگر مسیر بر عهده خود بیمار یا مصرف‌کننده است. تقریبا در اکثر مشکلات سلامتی این قضیه وجود دارد. بنابراین، اگر بگویم برای مثال آمار ترک مصرف در جامعه ایران ۱ درصد یا ۹۹ درصد است، این نکته دال بر اثربخش یا بی‌فایده بودن پروتکل درمانی نیست بلکه همت، تلاش و پایداری خود مصرف‌کننده هم در مسیر ترک بسیار مهم است، در حالی که معمولا از آن غفلت می‌شود. برای مثال تصور جامعه یا خانواده‌های درگیر با مصرف، چنین است که وقتی فرد مدنظر وارد مسیر درمان شد، قطعا منتهی به ترک خواهد شد، در حالی که چنین نیست.
ترک اعتیاد تحت تاثیر مسائل گوناگون و متفاوتی است. از بعد فرهنگی گرفته تا اقتصاد، جامعه و خانواده بر آن اثر دارند. به طور خلاصه می‌توان گفت که پروتکل‌های درمانی نسل جدید برای ترک، بسیار به مسائل و پویش‌های درون خانواده فرد مصرف‌کننده نیز تمرکز دارند. متاسفانه در بسیاری از موارد، اعضای خانواده یا نزدیکان احساس می‌کنند که در حال کمک به فرد مصرف‌کننده هستند، اما نمی‌دانند که فقط باعث کاهش کیفیت سطح سلامت روان فرد می‌شوند و هر گونه آشوب و استرس روان‌شناختی، می‌تواند منجر به عود و بازگشت مجدد به مصرف مواد در فرد متقاضی ترک شود.
فلسفه کمپ‌های ترک اعتیاد و مساله تجاری‌سازی درمان
فاطمی‌زاده در خصوص انگاره‌ای که می‌گوید فرایند ترک اعتیاد مانند بسیاری از امور پزشکی دچار تجاری‌سازی شده و همین موضوع بر نتیجه درمان تاثیرگذار است توضیح می‌دهد: جواب مشخصی در خصوص بحث تجاری‌سازی ترک مصرف وجود ندارد. می‌توان هم پاسخ مثبت داد و هم پاسخ منفی. بخشی از فرایند ترک مصرف، قطعا وابسته به مراکز دولتی یا حتی خصوصی اما تحت حمایت وزارت بهداشت است تا خدمات درمانی با کمترین هزینه ممکن به دست مصرف‌کننده برسد. بنابراین از این روی می‌توان گفت تجاری‌سازی صورت نگرفته است. اما اگر فردی از لحاظ مالی به حد کفایت رسیده و بخواهد امکانات بیشتری در مسیر ترک کسب کند، قطعا چنین امکاناتی با هزینه خود شخص در مراکز ترک اعتیاد خاصی به ایشان ارائه می‌شود. تقریبا اکثر مداخله‌های درمانی در همه کشورها، از همین روش تبعیت می‌کنند. قطعا اگر مسیر سلامت تا حد خاصی تجاری‌سازی نشود، پیشرفت و کشفیات جدیدی برای درمان به جامعه ارائه نخواهد شد.
وی در خصوص مواردی از مرگ و میر که در کمپ‌های ترک اعتیاد اتفاق افتاد و در رسانه‌ها بازتاب فراوانی یافت یا تصاویری که هر از چندگاه از سوءرفتار در برخی از این مراکز منتشر می‌شود، می‌افزاید: فلسفه کمپ‌های ترک اعتیاد، دور کردن افراد از فضاهای مصرف و ایزوله کردن آنها است. طبیعتا بخاطر جمعیت حاضر در آن مکان، اگر کسی با خود مواد بیاورد یا رفتارهای خارج از قوانین و اصول مرکز داشته باشد، با او برخورد انضباطی ( در چارچوب قوانین مرکز ) خواهد شد.
تا وقتی محققان و متخصصان حوزه اعتیاد دسترسی مناسبی به امکانات شناسایی ماده مخدر نداشته باشند، نحوه برخورد و یافتن مدل درمانی مناسب و اثربخش برای آنها کم خواهد شد
عوامل زمینه‌ساز تداوم مصرف مواد و بی‌توجهی به مداخلات نوین درمان
این پژوهشگر اعتیاد در خصوص عوامل زمینه‌ساز تداوم مصرف مواد مخدر و ناکامی در ترک آن می‌گوید: آسیب‌شناسی مصرف مواد بحثِ به شدت پیچیده‌ای است و اگه بخواهم به مولفه‌های مهم آن بپردازم، باید حتما بحث تاریخی و فرهنگی هر جامعه را در کنار امکانات رفاهی و اقتصادی آن منطقه را در نظر بگیریم. همه این موارد در کنار هم باعث اثرگذاری در شروع و تجربه مصرف می‌شود، اما اینکه فرد تا چه اندازه درگیر این مواد خواهد شد، باز بحثی متفاوت است. زیرا عواملی از قبیل آمادگی روان‌شناختی، تجربیات رفاهی و فرهنگی فرد، حتی بنیان‌ها و باورهای مذهبی نیز بر تداوم مصرف تاثیر به سزایی دارد.
وی درباره مداخلات نوین درمان می‌گوید: متاسفانه در کشور ما، اهمیت چندانی برای مداخلات نوین متخصصان در عرصه کنترل و ترک اعتیاد به چشم نمی‌آید. تکنیک‌ها و روش‌های جدیدی برای به کنترل درآوردن مصرف مواد وجود دارد. اما هنوز فضای دانش عمومی جامعه و دست اندرکاران مربوطه، اجازه آزمون و خطا کردن تکنیک‌ها و روش‌های جدید را نمی‌دهد. همچنین، متاسفانه مدل مصرف و نوع ماده مصرفی در حال حاضر دستخوش تغییرات گسترده‌ای شده که نیازمند اعتماد مجدد به متخصصان این حوزه است. قطعا تفکر سیستمی در مدیران سلامت و سیاستمداران مربوطه می‌تواند باعث هماهنگی بیشتر بخش درمان و پیشگیری با بخش‌های انضباطی و قضایی شود.
نگاه درمانی هنوز نتیجه‌گرا است
فاطمی‌زاده در خصوص مدل‌ها درمانی اعتیاد می‌گوید: متاسفانه نگاه درمانی و ترک هنوز به صورت سریع‌الاثر و کاملا نتیجه‌گرا است اما مطالعات جدید نگاه متفاوتی دارند. وقتی به ابعاد فرهنگی، تاریخی، اقتصادی، رفاهی و فرهنگی هر جامعه بپردازیم، به ناچار باید سیاست خاصی را اتخاذ کنیم تا با مشخصات یاد شده آن جامعه همسو باشد.
شاید در گذشته با برخوردهای قضایی و انضباطی شدید، عدم مصرف فرد حاصل می‌شد، اما امروزه همانطور که تکنولوژی‌های جمعی و فردی و ارتباطی تفاوت پیدا کرده، الگو و نوع ماده‌های مصرفی هم تغییر کرده‌است.پس برخوردهای قضایی و انضباطی لازم اما کافی نیست. همین تغییرات در الگو و نوع ماده مصرفی به ناچار سیستم درمانی را مجبور به تغییر مدل ارائه شده درمانی خواهد کرد. قطعا درمان ترک مواد، امروزه از پیچیدگی‌های بیشتری برخوردار است، اما متخصصان امر کنترل و ترک مواد کشور ما هم به شدت علمی، منعطف و دقیق هستند.
همچنین لازم است تا اشاره‌ای داشته باشیم به پیچیده بودن ترکیبات موجود در مواد حال حاضر جامعه. در گذشته، در بیشتر موارد، فرد مصرف‌کننده تا حد زیادی از ماده مصرفی خود، اطلاع داشت. همچنین میزان مواد صنعتی در گذشته از فراوانی کمتری برخوردار بود، اما امروزه موادی که در قشر جوان جامعه در حال شیوع هستند، ترکیبات مختلفی از مواد صنعتی را شامل می‌شوند. یکی از مهمترین مسائل امروزه در حوزه اعتیاد، بررسی نوع ترکیبات استفاده شده در مواد موجود در جامعه است.
تا وقتی محققان و متخصصان حوزه اعتیاد دسترسی مناسبی به امکانات مدنظر را نداشته باشند، امکان شناسایی ماده، نحوه برخورد و یافتن مدل درمانی مناسب و اثربخش برای آنها کم خواهد شد. باید این نکته را در ذهن داشته باشیم که هر ماده‌ای که در دوره خاصی شیوع بالاتری پیدا می‌کند، قطعا تحت تاثیر شرایط فرهنگی، اقتصادی و روان‌شناختی آن زمان خواهد بود.
با همین نگاه می‌توان متوجه شد که سطح سلامت روان جامعه در حال حاضر در چه جایگاهی قرار دارد. اگر سیاست‌گذاری‌های کلان کشور در مسیر آموزش، پیشگیری و بهبود قدم‌های موثری بر ندارد، نمی‌توان اقدامات قابل توجهی در مسیر کنترل مصرف و ترک اعتیاد قدم برداشت.