روز دهم ذی الحجه در تقویم عینی و ذهنی مسلمانان عید خوانده می شود و به نوعی یادآور سرفرازی حضرت ابراهیم (ع) در آزمایش الهی است، سربلندی در فراخوانده شدن به ذبح عزیزترین فرد زندگی مادی یعنی فرزند که نشانه ای از پیروزی فرمان الهی و اطاعت معبود بر دیگر امور است.
در روایتی آمده است که حضرت ابراهیم(ع) به یگانه فرزندش فرمود: «إِنِّی أَرَی فِی الْمَنَامِ أَنِّی أَذْبَحُک»
پسر نازنینم! در خواب به من امر شده تو را در راه خدا قربانی کنم «فَانظُرْ مَاذَا تَرَی» نظر تو چیست؟
حضرت اسماعیل پاسخ داد: یا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنْ الصَّابِرِینَ».
ای پدر! هرآنچه بدان مأموری انجام بده، ان شاءالله مرا از بندگان صبور و شکیبا خواهی یافت.
قربان عید سر سپردگی و بندگی، عید بر آمدن انسانی نو از خاکسترهای خویشتن خویش، عید نزدیک شدن دل‌هایی است که به قرب الهی رسیده اند و عید قربان عید برآمدن روزی نو و انسانی نو است.
در تعالیم دینی چهار روز است که به عنوان عید تعیین شده است که شامل عید فطر، عید قربان، عید غدیر و روز جمعه، در این میان عید قربان یکی از اعیاد مهم و بزرگ مسلمین به شمار می‌رود به نحوی که برخلاف بسیاری از اعیاد، مورد اختلاف نبوده و همه فِرَق مسلمین این روز را عید محسوب می‌کنند.
قربان تجلی‌گاه عشق و معرفت به ذات الهی و آزمونی برای دست شستن از خواسته های نفسانی است در این روز باید همچون ابراهیم تعلقات را به قربانگاه برد تا در مسیر رسیدن به حقیقت ایمان، جلوه های معرفت و شناخت معبود الهی در پرتو دل آدمی تابانده شود.
قربان روزی است که آدمی در پرتو انوار لایزال الهی غرق می گردد و ابراهیم وار از هر چه غیر از ذات باری تعالی، دست می شوید، این روز میعادگاه سرسپردگی در برابر حق و رهایی از تعلقات مادی و دنیایی است.
عید قربان لحظه قربانی کردن هواها و امیال نفسانی است و در این مسیر باید رسم گذشتن از تعلقات و خواسته های نفسانی را از پیامبر گرانقدر ابراهیم خلیل الله آموخت، او در کمال آزادمردی و حقیقت طلبی برای رسیدن به مرحله عشق و ایمان واقعی از یگانه فرزند خویش گذشت و در برابر جاهلان مسیر حق ایستاد.
تمام فسلفه عید قربان را می توان در دو واژه «تسلیم و رضا» خلاصه کرد، هدف این است که انسان در برابر اوامر خداوند تسلیم و بندگی داشته باشد و نسبت به عواقب آن نیز خشنود و راضی باشد، به بیان دیگر رسیدن به مقام رضا مستلزم قدم گذاشتن بر خواسته های خود و گذشتن از خواسته های ناتمام و سرکش نفس اماره است.
یکی از سنت های عید قربان، قربانی کردن است، اما باید بدانیم که قربانی جز این نمی تواند باشد که امام سجاد(ع) به یکی از یاران خود فرمود: «آیا هنگام قربانی، نیت کردی که حنجره طمع را ذبح کنی؟ اگر این کار را نکردی، پس در حقیقت قربانی نکرده ای.»
آری؛ هدف اصلی از این قربانی، ذبح کردن طمع و امیدهای واهی به هرچه غیر از حضرت حق است همانگونه که خداوند متعال فرموده است: «به عزت و جلال خودم سوگند که امید هر کس که به غیر من امید به ببندد به ناامیدی تبدیل می کنم.»
«قربان» به معنی نزدیکی است و وقتی انسان حرم دل خود را از لوث وجود بیگانگان و امیدهای پوچ و نیازمند و محتاج خالی کند، به منشا تمام نعمت ها و دارایی ها نزدیک می شود، همانگونه که خداوند متعال در قرآن کریم فرموده که «ای مردم شما به خدا نیازمندید و خداست که بی نیاز و ستوده است».
برای این عید بزرگ اسلامی اعمالی وارد شده که در روایات تاکید فراوانی بر آنها شده و مهمترین آنها، اقامه نماز عید است که صبح روز عید قربان در زیرآسمان و به صورت جماعت خوانده می شود، همچنین قربانی کردن نیز از دیگر اعمال توصیه شده این روز است؛ سفارش شده که قربانی را فرد به سه قسمت تقسیم کرده و بخشی را به همسایگان، قسمتی را به نیازمندان و بخشی را نیز برای استفاده در اختیار اهل خانه قرار دهد.