این مسیر ریلی ایران از خواف تا "روزنک" در استان هرات کشور همسایه افغانستان، عصر دیروز طی مراسمی با حضور استاندار خراسان رضوی، معاونان وی و مقامات سفارت ایران در کابل، سخنگوی طالبان افغانستان، مدیرعامل سازمان راه آهن، معاونان وزیران بازرگانی و خارجه آن کشور و همچنین نماینده ویژه وزارت راه و شهرسازی ایران رسما افتتاح شد تا یک پیروزی و مقدمه ای برای ارتباط شرق به غرب قاره آسیا تا به اروپا باشد.
اگرچه این طرح ابتدا روند صادرات ایران به افغانستان را تسهیل می کند، اما تکمیل کننده مسیری دو هزار کیلومتری در کریدور ریلی شرق به غرب جهان از چین، ازبکستان، افغانستان، ایران، ترکیه و اروپا است تا تعاملات اقتصادی میان پنج کشور از منتهی الیه شرق آسیا تا غرب این قاره را سرعت می بخشد.
در اهمیت راه اندازی این شبکه ریلی توسط متخصصان ایرانی برای مردم افغانستان اینکه این پروژه افغانستان را به عنوان کشوری محصور در خشکی از مسیری امن به آبهای آزاد جهان در بنادر جنوبی کشورمان به اروپا وصل می کند، به همین دلیل "ذبیح الله مجاهد" سخنگوی طالبان در سخنرانی افتتاحیه این پروژه گفت که سطح همکاری میان افغانستان و ایران نشان‌دهنده روابط عمیق بین دو کشور است.
وی با تاکید بر اینکه "ملت های ایران و افغانستان دشمنان بزرگ و مشترک دارند و این همکاری ها دشمنان ما را ناامید می کند"، خطاب به ملت ایران گفت: «ما با شما برادر هستیم، برادران با هم همکاری بیشتر دارند، حق بیشتر دارند و هم حقوق دارند، توقع ما همین است ان‌شاءالله که این دوستی بیشتر پایدار شود و این همکاری‌ها توسعه پیدا بکند.»
یادآوری می شود خط آهن خواف – هرات بخشی از این کریدور است که قطارها از افغانستان عبور می کنند و وارد ایران می شوند، اما در حدود ۱ هزار و ۱۴۸ کیلومتر از این کریدور خط آهن پیشنهادی ۲ هزار کیلومتری از استان های قندوز، بلخ، جوزجان، فاریاب، بادغیس و هرات افغانستان عبور خواهد کرد.
"یعقوب علی نظری" استاندار خراسان رضوی نیز در این مراسم ورود قطار تجاری از مرز جمهوری اسلامی ایران به ایستگاه "روزنک" را یک مقدمه خوب برای ادامه همکاری های اقتصادی ایران و افغانستان دانست و گفت: "ما در جمهوری اسلامی بر اساس نگاه راهبردی رهبر انقلاب که همیشه تاکید بر ارتباط مبتنی بر احترام و همکاری مردم دو کشور بوده است، امکان و زمینه بهره‌مندی حداکثری از توانمندی های یکدیگر برای تحقق اهداف بلند را فراهم کرده ایم."
وی با اعلام اینکه "من حامل این پیام هستم: سرنوشت مردم افغانستان برای ما مهم است و کاری که در این مسیر از دست ما بربیاید انجام می‌دهیم، افزود: "اتفاق امروز یک دریچه بزرگ و زمینه بسیار مهم است اما باتوجه به ظرفیتی که در هر دو کشور وجود دارد کارها و اقدامات بسیار مهمتر و اساسی تر و در سطح منطقه تاثیرگذارتری را می توانیم با همکاری یکدیگر انجام دهیم."
در اهمیت پاسداشت این پروژه مشترک میان دو کشور برادر ایران و افغانستان اینکه خبرگزاری رسمی باختر افغانستان امروز در گزارشی اعلام کرد که جلسه مشترک میان هیئت عالی رتبه اداره خط آهن افغانستان و جمهوری اسلامی ایران به منظور سرمایه‌گذاری و توسعه خط آهن هرات - خواف در شهر هرات جریان دارد.
در هر حال از مزیت های این خط ریلی راهبردی با ظرفیت جابجایی ۶ میلیون تن کالا در سال در مرحله نخست، سرعت ارسال آسانتر و ارزانتر کالاهای ایرانی برای حمل به کشور افغانستان است که با تسهیل موضوعات امنیتی و ترافیکی در مرز "دوغارون" صادرات به افغانستان به طور چشمگیری افزایش خواهد یافت.
طرح راهبردی راه‌آهن خواف در شرق ایران به هرات در غرب افغانستان تکه‌ای مهم از پازل ارتباطی میان کشورهای منطقه است، اجرای آن از سال ۱۳۸۶ کلید خورد تا مسیر ریلی میان خواف واقع در ۲۶۷ کیلومتری جنوب شرقی مشهد را در قالب خط آهنی به طول حدود ۲۲۰ کیلومتر به شهر هرات واقع در شمال غرب افغانستان ایجاد کند.
محموله های باری افغانستان در حال حاضر از طریق جاده به بندر چابهار و سایر شهرهای ایران از طریق شبکه جاده های ایران حمل می شوند. خط آهن خواف – هرات این تجارت را بیشتر تقویت خواهد کرد. در واقع پیامدهای خط آهن خواف – هرات فراتر از این دو شهر و حتی دو کشوری که آنها را به هم پیوند می دهد احساس خواهد شد.
یادآوری می شود این خط ریلی که علاوه بر کاربری تجاری، سالانه ظرفیت جابجایی بیش از یک میلبون مسافر میان کشورهای منطقه را نیز دارد، مدتی به دلیل تغییر و تحولات اخیر در افغانستان دچار مشکل شده بود که طی یکسال گذشته با پیگیری های انجام شده و تلاش مهندسان و متخصصان ایرانی، خط تکمیل و نخستین قطار باری عصر امروز از جمهوری اسلامی ایران وارد افغانستان شد.
این اقدام راهبردی و مهم در صنعت حمل و نقل کشور که با حمایت و همراهی مجموعه راه آهن جمهوری اسلامی و کنسرسیوم ریلی ایران و افغانستان صورت گرفته منجر به یک خط امن دایمی برای حمل بار فعال شده و می تواند دسترسی جدیدی را برای تجارت بین دو کشور فراهم کنند.
هرچند کارشناسان انتظارات زیادی از پروژه کریدور خط آهن پنج کشور و افتتاح اخیر خط آهن خواف – هرات در کشورهای مشارکت کننده دارند اما احتمالا ادامه راه پیش رو همانگونه که با چالش های اولیه همراه بود، آسان هم نخواهد بود و این پروژه احتمالا با مشکلات اجرایی و همچنین رقابت از سوی پروژه های رقیب نیز رو به رو خواهد بود.
یعنی رقابت از سوی بازیگران دیگر و پروژه های اتصالاتی آنها نیز می تواند دورنمای به هم پیوستگی ایران و افغانستان را تضعیف کند. مثلا پاکستان هم مانند ایران امیدوار است که به عنوان یک هاب بزرگ حمل و نقلی ظهور کند و درصدد است تا صادرات کشورهای آسیای مرکزی را به بنادر خود جذب کند.
در دسامبر ۲۰۲۰ بود که ایران و افغانستان اولین لینک خط آهن فرامرزی بین دو کشور را افتتاح کردند. کار روی این خط آهن ۲۲۵ کیلومتری در سال ۲۰۰۷ شروع شده بود. این خط آهن ۷۵ میلیون دلاری را ایران به عنوان بخشی از کمک توسعه ای به افغانستان تامین اعتبار کرده بود.
از آنجایی که تجارت ایران با افغانستان رو به رشد است؛ تهران از سال ۲۰۱۷ به عنوان بزرگترین شریک تجاری افغانستان جای پاکستان را گرفته است. بهبود اتصالات زمینی از جمله بزرگراه "دلارام – زرنج" ساخت هندوستان یا "مسیر ۶۰۶" اتصال دهنده شهرهای افغانستان از طریق "بزرگراه گارلند" به مرز ایران، رشد این تجارت را تسهیل کرده است.
تحلیلگران همچنین احتمال می دهند پروژه کریدور ریلی پنج کشور با رقابت شدید از سوی شبکه ریلی "کریدور میانی" نیز رو به رو شود که بجای عبور از ایران و افغانستان، از ترکیه و قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی به چین می رود .
همانگونه که اشاره شد کریدور خط آهن پنج کشور ظرفیت مسافرت و حمل و نقل کالا بین کشورهای عضو را تقویت می کند و موجب تقویت اقتصادهای آنها می شود اما همچنین به کشورهای محصور در خشکی آسیای میانه امکان دسترسی به خلیج فارس و دریای عمان را می دهد. برای کشورهای آسیای میانه، این مسیری کوتاه و کم هزینه تر نسبت به مسیری مانند کریدور ریلی قزاقستان – ازبکستان – ترکمنستان – ایران خواهد بود.
در گذشته، روابط ضعیف دوجانبه میان کشورهای آسیای مرکزی، سطح پایین ادغام (یکپارچگی) منطقه ای و ترانزیت مرزی ناکارآمد مانعی در مسیر تجارت درون منطقه ای و بین منطقه ای بوده است. راه آهن مزبور موجب کاهش وابستگی آنها به ترکمنستان و ازبکستان و نیز روسیه نیز خواهد شد.
در حالی که تجارت بین هرات و خواف به خودی خود می تواند به هرات کمک کند تا به عنوان یک هاب تجاری مطرح شود، در صورتی که پروژه کریدور ریلی پنج کشور شروع شود این شهر می تواند به یک هاب منطقه ای برای تجارت و ترانزیت کالا به چین، آسیای مرکزی یا ایران تبدیل شود. تحلیلگران افغان می گویند که این شهر می تواند به دروازه ورود ایران به آسیای مرکزی یا دروازه آسیای مرکزی به ایران تبدیل شود.
در ارتباط با ایران نیز توسعه این پروژه بخشی از راهبرد بزرگتر ایران در افغانستان است. تهران مشتاق ایجاد شغل های بیشتر و کاهش فقر در غرب افغانستان به منظور کاهش مهاجران به ایران است. در این راستا، پروژه های ارتباطی مانند راه آهن خواف – هرات و راه آهن چابهار – زاهدان – مشهد موجب بهبود توسعه اقتصادی در استان های شرقی سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، خراسان رضوی و کرمان می شود.
در ضمن با وجود تحریم های ظالمانه آمریکا بر اقتصاد ایران، این پروژه یک پیروزی مهم دیگر نیز برای ایران به شمار می رود. چون عزم ایران برای ایجاد شبکه های راه آهن فرامرزی به ایران کمک کرده که با اقتصاد منطقه ای ادغام شود و تاثیر تحریم های آمریکا را کاهش دهد.
به همین دلیل تحلیلگران معتقدند که این راهبرد ایران می تواند زمینه ظهور یک جامعه فرهنگی و اقتصادی تحت هدایت ایران را در منطقه فراهم سازد که پرداختن به آن بحث طولانی می طلبد.
اگرچه هنوز موانع مهمی در برابر تحقق پتانسیل کامل خط آهن خواف – هرات برای ایران و افغانستان وجود دارد. چون کابل همچنان در اجرای پروژه عقب است و مشکلات در پیدا کردن شریکانی برای تامین مالی موجب تاخیر در پیشرفت این پروژه در افغانستان می شود. بعلاوه ، راه آهن "غوریان – هرات" هنوز تکمیل نشده است. اوضاع شکننده امنیتی در افغانستان بر ایمنی قطارها در عبور از خاک این کشور تاثیر خواهد گذاشت.
با این وجود تحلیلگران راه اندازی این پروژه بین المللی را که یکی از اجزای کلیدی پروژه ۲ میلیارد دلاری "کریدور خط آهن پنج کشور" (FNRC) است، یک پیروزی مهم برای ایران می دانند که بعد از پشت سرگذاشتن چندین چالش جدی تکمیل و نهایی شد و باید منتظر مواهب بعدی حاصل از استفاده از آن برای کشورهای منطقه بود.