به گزارش ایرنا، علم‌گردانی در این دیار قدمتی دیرینه دارد و به روایتی در برخی از روستاها علم‌هایی با قدمت چند صد ساله ماندگار شده که هر سال با فرا رسیدن محرم در دستان عزاداران حسینی قرار گرفته و نذری‌های عاشقان اهل بیت عصمت و طهارت (ع) را در خود جای می‌دهند.
علم‌ها حرمت و قداستی دارند و به گفته بزرگان، پیرمردان و پیرزنان و آنان که عمری مراسم عزای حسین (ع) را در این دیار تجربه کرده‌اند علم‌ها کوچه به کوچه، روستا به روستا و محله به محله می‌گردند تا تداعی کننده صحنه کربلا و علمداری بزرگ علمدار دشت نینوا باشند.
علم‌ها یادآور صحنه حُزن و اندوه و در عین حال روایتگر غم انگیزترین واقعه تاریخ هستند، قداستی دارند و حرمتی و هر کسی آن را بدست می‌گیرد بر اقبال خود می‌نازد و عاشقانه از ابا عبدالله الحسین (ع) حاجت می‌طلبد، شفای بیمار و صدها حاجت در دل مانده را.
مردم شناس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان‌غربی می‌گوید: علم‌گردانی در روستاها حال و هوای دیگری دارد و در روز عاشورا علم یک روستا را به روستای دیگر میهمان می‌برند.
حسن سپهرفر، کانون اصلی علم‌گردانی در آذربایجان‌غربی را روستای «عرب‌لوی دره ارومیه» معرفی کرد و ادامه داد: در این روستا علم‌هایی با قدمت طولانی وجود دارد البته مشابه این آیین در روستاهای «دیزج تکیه» و «کولق» نیز با شکوه خاصی برگزار می‌شود.
«علم چوب بلندی است که بر بالای آن نماد «آل عبا» گذاشته شده و مردم پارچه‌های سبز رنگ نذری خود را به نیت برآورده شدن جاجت‌هایشان به آن گره می‌زنند»
علم گردانی ابتدا در باغ رضوان ارومیه برگزار می‌شد و بعدها مسجد «مهدی‌القدم» از کانون‌های برگزاری این آیین شد علاوه بر این بقاع متبرکه امامزاده ابراهیم و محمد، امامزاده بکشلو، امامزاده غریب حسن و «آغا قبری» ارومیه نیز از جمله مکان‌هایی هستند که بیشترین عزادار را در آیین علم‌گردانی به خود اختصاص می‌دهند چنانکه بقعه امامزاده ابراهیم و محمد هر سال هزاران عزادار روز عاشورا را پذیرایی می‌کند.
«علم‌گردانی ارومیه در سال ۱۳۹۴ هجری شمسی به شماره ۱۱۳۳ در فهرست آثار ناملموس معنوی کشور به ثبت رسیده است»
مسجد مهدی‌القدم ارومیه، میزبان آیین تعزیه‌خوانی و شبیه خوانی
مسجد مهدی‌القدم ارومیه که بنا به قولی میزبان قدوم مبارک امام زمان (عج) در سال‌های دور بوده، بیش از ۶۰ سال است با ابتکار اهالی منطقه آیین تعزیه‌خوانی را میزبانی می‌کند و هزاران مشتاق اهل‌بیت عصمت و طهارت (ع) در این مکان گرد هم می‌آیند تا برای امام‌حسین (ع) و اصحاب آن حضرت اشک ماتم بریزند.
در ارومیه آیین تعزیه‌خوانی در خصوص واقعه کربلا با حضور تیم‌های زبده نمایشی و حتی افرادی که به‌صورت تجربی در این مسیر پا گذاشته‌اند، برگزار می‌شود که یکی از مهمترین و با قدمت‌ترین آنها تعزیه‌خوانی در محله مهدی‌القدم ارومیه است.
صحنه‌های شهادت اصحاب امام‌حسین (ع)، حضور حضرت ابوالفضل (ع) در علقمه و پُر کردن مشک آب و همچنین نبرد آن حضرت با سپاهیان عمر سعد، پشیمان شدن حربن یزید ریاحی، توبه او و همچنین نبردش با یزیدیان، شهادت حضرت علی‌اصغر، حضرت علی‌اکبر و حضرت قاسم (ع)، آتش‌زدن خیمه‌ها و به اسارت گرفتن حضرت زینب (س) و دیگر افراد خانواده امام حسین (ع) جلوه‌های بارزی است که در طول ایام منتهی به عاشورا در فضایی آکنده از حزن و اندوه مقابل مسجد مهدی‌القدم ارومیه در قالب تعزیه به تصویر کشیده می‌شود.
مردم‌شناسی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان‌غربی می‌گوید: مراسم تعزیه‌خوانی ظهر عاشورا سالیان متمادی است که در مقابل مسجد مهدی‌القدم ارومیه برگزار و هر سال میزبان شمار زیادی از عزاداران حسینی است.
سپهرفر اظهار کرد: تعزیه‌خوانی آیینی است که در روز عاشورا در برخی روستاهای شهرهای ارومیه، خوی، سلماس و ماکو برگزار می‌شود ولی بزرگترین تعزیه‌خوانی آذربایجان‌غربی در «مسجد مهدی‌القدم» ارومیه برپا شده و گروه‌های مختلفی از عزاداران در این مراسم حضور می‌یابند.
برخی عاشقان اهل بیت عصمت و طهارت (ع) که هر سال در مراسم مسجد مهدی‌القدم تعزیه‌خوانی می‌کنند، گفتند: چندین سال است که نقش‌های مختلفی را در تعزیه اجرا می‌کنیم و اگر عمری باشد بازی در این نقش‌ها را تا زمان حیات ادامه خواهیم داد.
یکی از این افراد اظهار کرد: ایفای نقش در تعزیه قابل توصیف نیست بطوریکه از هم‌اکنون تا روز عاشورا برای نقش‌آفرینی لحظه‌شماری می‌کنیم.
مسجد تاریخی «مهدی‌القدم» در ارومیه خیابان حب نقی (سرداران) قرار گرفته این مسجد امروزه به قدمگاه حضرت ولی عصر (عج) مشهور است.
بیش از ۲ قرن پیش در دوران قاجاریه به هنگام مرمت مسجد قطعه سنگی زیر خاک نمایان شد که متبرک به جای پای حضرت امام زمان (عج) بود و امروزه در ضریحی در داخل مسجد نگهداری می‌شود.
این مسجد جزو معدود مسجدهایی است که دیوار به دیوار کلیسای اطراف است.
تعزیه خوانی و شبیه خوانی در سال ۱۳۸۸ به شماره ۷۳ در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
آیین (شاه حسین گویان)
نوعی مراسم مذهبی است که در ماه محرم در بییشتر نقاط آذربایجان غربی برگزار می‌شود.
هر چند این مراسم توسط مهاجرانی که از استان‌های دیگری نظیر آذربایجان شرقی به این استان آمده‌اند رواج یافته ولی پس از گذشت سالیان متمادی امروز وسعت بیشتری دارد و دسته‌های عزاداری اقصی نقاط شهر ارومیه در آن شرکت می‌کنند، می‌توان گفت آرام آرام تبدیل به رسمی از رسم‌های ماندگار ایام محرم این دیار می‌شود.
این مراسم از چند روز مانده به ماه محرم شروع و تا دهمین روز از این ماه و ظهر عاشورا ادامه دارد.
در زبان ترکی آذربایجانی، مردم به این مراسم «شاخسی» می‌گویند که مخفف واژه «شاه حسین» است و عزاداران در مراسم شاه حسین گویان، چوبی را از زمین تا فرق سر خود حرکت می‌دهند در حالیکه هماهنگ پاهای خود را به زمین می‌کوبند وقتی که چوب به سمت پایین آورده می‌شود گروهی با صدای بلند ندای شاخسِی (شاه حسین) و زمانی که چوب به سرشان نزدیک می‌شود گروه دیگر با صدای بلند ندای واخسِی (وای حسین) سر می‌دهند.
این حرکت به نشانه جنگ یاران حسین بن علی با یاران یزیدبن معاویه در صحرای کربلا برگزار می‌شود و علاوه بر ندای «شاخسی واخسی»، همچنین حیدر، صفدر، مظلوم، حسین، «سوسوز حسین و عطشان حسین» از جمله شعارهایی است که گروه‌های شاه حسین گویان در حین حرکت منظم خودسر می‌دهند.
عزاداران در حین این حرکت منظم و هماهنگ دست خود را بر پشت یکدیگر قرار داده و اتحاد و انسجام خود را نشان می‌دهند.
شاه حسین گویان، دایره وار حرکت می‌کنند و فردی نیز با مداحی مصیبت‌های روا شده بر امام حسین(ع) آنان را همراهی می‌کند.
صورت دیگری از حرکت شاه حسین گویان، به این صورت است که عزاردان به صورت صف‌های طولانی مسیر بلندی از کوی و برزن را حرکت و نزدیک شدن ماه محرم را به همگان اعلام می‌کنند.
عده‌ای این مراسم را به سبک سنتی انجام می دهند و از هیچ گونه ابزار آلات جدیدی که در سال‌های اخیر در برخی مراسم عزاداری وارد شده حتی چوب مخصوص شاه حسین گویان نیز استفاده نمی‌کنند و به جای بالا و پایین حرکت دادن چوب مخصوص، با حرکت منظم پاهای خود که به زمین کوبیده می‌شود بر سینه می‌زنند اما عده‌ای هم با استفاده از طبل، سنج و سایر ابزارآلات، شور و شوق خاصی در این مراسم به وجود می‌آورند.
در صف اول دسته شاه حسین گویان، یکی از ریش سفیدان که آشنایی بیشتری نسبت به جوانان با اشعار و اذکار دارد می‌ایستد و اشعار را بیان و سایرین نیز آن را تکرار می‌کنند.
در پایان مراسم شاه حسین گویان، همگی ایستاده و در حالیکه دستان خود را بالا برده و بر سینه می‌زنند این شعرها را می‌خوانند:
آقامین آتی گلدی/ قانلی خلاتی گلدی (اسب آقایم به خیمه برگشت، پیراهن آقایم خونین شد)،
قانلی قیلیش کربلادا پاس توتوپ/ حسین اوچون ملکلرده یاس توتوپ (شمشیر خونین در سرزمین کربلا زنگ زده است/
ملائکه‌های آسمان هم عزای امام حسین(ع) را برپا کرده‌اند،
فریاد شیمیر الیندن/ ای داد شیمیر الیندن. (فریاد از دست شمر/ ای داد از دست شمر).
یکی از مهمترین نوحه‌های ذکر شده در هیات‌ها و مراسم شاه حسین گویان شعر زیبای استاد شهریار است که چنین سروده است:
«حسینه یئرلر آغلار گویلر آغلار/ بتول و مرتضی پیغمبر آغلار
زمین و آسمان در عزای حسین می‌گریند، بتول و مرتضی و پیغمبر می‌گریند
این جمله نیز بیشتر به گوش می رسد: «هانسی گروهون بئله مولاسی وار؟ / شیعه لرین حضرت عباسی وار / کدامین گروه چنین مولایی دارند!؟ شیعیان مولایی چون حضرت عباس دارند»
آیین خیمه سوزان
همه ساله به یاد آتش زدن خیمه‌های اهل بیت ابا عبدالله الحسین (ع) در صحرای کربلا، روز عاشورا در ارومیه آیین خیمه سوزاندن انجام می‌شود، تعدادی چادر که با پارچه‌های سبز آذین بندی شده بعد از اقامه نماز ظهر عاشورا و همزمان با ساعات شهادت سالار شهیدان و سرور آزادگان عالم در میدان کربلا، به آتش کشیده می‌شود.
گردانندگان این نمایش معمولا لباس‌های عربی سرخ رنگ بر تن کرده با چکمه، شمشیر، سپر، تیر و کمان بر دوش با رجز خوانی همچون سربازان سپاه یزید خیمه‌ها را آتش می‌زنند و کودکانی که به عنوان بخشی از نمایش در خیمه‌ها جا داده‌اند به بیرون فرار کرده و لشکریان یزید آنها را دنبال کرده و با وسایلی به نماد تازیانه بر بدن آنها می‌زنند.
نمایش خیمه سوزان از قدیمی‌ترین آیین‌های روز عاشوراست که همه ساله گروه کثیری از مردم از نقاط مختلف استان برای دیدن این نمایش به ارومیه می‌آیند.
محل اصلی نمایش خیمه سوزان مسجد مهدالقدم ارومیه است که در روز عاشورا با استقبال پرشور و بی نظیر عاشقان عصمت و طهارت (ع) روبرو می‌شود.
همچنین نظیر این مراسم در شهرهای خوی، نقده، سلماس و میاندوآب نیز برگزار می‌شود.
بعد از اجرای این آیین، حاضران با صدای بلند و گریه فریاد می‌زنند: «قتیل کسیلدی / مقتول بریده شد».
بیشتر در نقاطی که شبیه خوانی برگزار می‌شود مراسم سوزاندن خیمه با تعزیه همراه استو تعدادی شبیه خوان کودک نیز در صحنه نمایش در حال فرار و شیون هستند تا تاثیر آن ملموس تر شود.
بازگشت اسب بی سرنشین از دشت کربلا یکی از غم انگیزترین صحنه‌هایی این مراسم است که به صورت نمادین در شهرهای مختلف آذربایجان غربی بازآفرینی می‌شود.
برای این منظور اسب سفید رنگی مجهز به پارچه‌های سبز و سفید در حالیکه آغشته به خون است و به آن تیر و پیکان‌های چوبی نیز متصل کرده‌اند، در بین دسته‌های عزاداری می‌گردانند.