اعتیاد، بیماری روانی بازگشت‌پذیر، عودکننده و مزمنی است که به اختلال‌های انگیزشی شدید زیانبار و فقدان تسلط رفتاری منجر می‌شود. در واقع فرد معتاد به مرور زمان در اثر مصرف مستمر، کنترل و تسلط رفتاری خود را به طور کامل از دست می‌دهد و فقط وجود مواد اعتیادآور در سیستم عصبی مغز می‌تواند تعادل جسمی و روانی او را حفظ کند.
اعتیاد،بیماری روانی بازگشت‌پذیر، عودکننده و مزمنی است که به اختلال‌های انگیزشی شدید زیانبار و فقدان تسلط رفتاری منجر می‌شود. در واقع فرد معتاد به مرور زمان در اثر مصرف مستمر، کنترل و تسلط رفتاری خود را به طور کامل از دست می‌دهدهر چند در ایران آمار دقیق و موثقی از این که چند درصد از افراد ترک کرده و بهبود یافته و مجددا به سوی مواد مخدر بازگشته‌اند، وجود ندارد؛ اما آمار افزایش مصرف‌کنندگان مواد مخدر و سوءمصرف مواد می‌تواند بیانگر این واقعیت باشد که روش‌های درمانی مختلف و راهکارهای صورت گرفته تاکنون موفقیت‌آمیز یا جامع نبوده و نتوانسته از عود و بازگشت، پیشگری کند و مانعی برای مصرف مجدد باشد.
به همین دلیل است که شناسایی عواملی که دراین زمینه تاثیرگذار هستند، می‌تواند در اتخاذ رویکرد بهتر و روش درمانی بهتر کمک نماید.
در این زمینه، «فاطمه نعمتی سوگلی تپه و محمد خالدیان» در «مطالعه کیفی عوامل موثر بر عود مجدد به سوء مصرف مواد مخدر و اعتیاد با رویکرد گراندد تئوری» به این عوامل و راهکارها توجه کرده‌اند که گزیده‌ای از آن در ذیل به آنها اشاره می‌شود.
عوامل زمینه‌ساز در عود و بازگشت به اعتیاد
عوامل زمینه‌ساز در عود و بازگشت به اعتیاد در سه دسته عوامل فردی، روانی و بین فردی جای می‌گیرند:
۱- عوامل فردی تاثیرگذار
از جمله عوامل فردی که می‌تواند در عود و بازگشت مجدد به سوء مصرف مواد مخدر و اعتیاد نقش داشته باشد، عبارتند از: صفات شخصیتی، تفکرات غیرمنطقی و باورهای غلط، استعداد ارثی، خودشفقت‌ورزی پایین، درد و بیماری جسمی، نارضایتی بدنی، عدم دانش و آگاهی لازم، مسئولیتپذیری پایین، آزادی، عدم خود کنترلی رفتاری، هوش هیجانی پایین، هوش معنوی پایین، فرار از مشکلات، کسب آرامش و لذت، مقاومت در برابر تغییر.
۲- عوامل روانی تاثیرگذار
از جمله عوامل روانی تاثیرگذاربر بازگشت به اعتیاد می‌توان به نگرش و باورهای منفی، احساس نیاز به مواد مخدر، فشار روانی زیاد، استرس و اضطراب شدید، افسردگی، عرت نفس پایین، اعتماد به نفس پایین، ناامیدی، هویت سردرگم، خود فراموشی، شخصت ضد اجتماعی، پرخاشگری، لجبازی، تحریک‌پذیری، وابستگی روانی، شاکاف عمیق بین من واقعی و من ایده‌ال و عدم خود باوری اشاره کرد.
۳- عوامل بین فردی
از جمله عوامل بین فردی تاثیرگذار بر عودمصرف مواد مخدر عبارتند از دوستان مصرف‌کننده، منزوی شدن از جمع دوستان، عدم پذیرش دوستان، طرد، همانندسازی افراطی با سایر افراد معتاد، فقدان مهارت‌های ارتباطی لازم، فشار اطرافیان، فقدان مهارت حل مساله، فقدان مهارت کنترل خشم، جلب توجه دیگران، نداشتن مهارت نه گفتن و تحمل کم
عوامل خانوادگی تاثیرگذار بر عود و بازگشت به اعتیاد
همچنین از جمله عوامل خانوادگی تاثیرگذار بر بازگشت به اعتیاد می‌توان به کارکرد ضعیف خانواده، رابطه عاطفی نامناسب، جبر، سلطه‌گری و خشونت در خانواده، عدم حمایت‌گری در خانواده، عدم هدایت‌گری در خانواده، کمبود محبت در خانواده، احساس بی‌پناهی، احساس تنهایی، اجبار خانواده در زمان ترک، عدم نظارت خانواده، فقدان احساس مسئولیت در خانواده، بی‌قیدی خانواده، تنش و آشوب در خانواده، سبک دلبستگی ناایمن و مشکلات زناشویی اشاره کرد.
عوامل تدوام بخش
اما برخی عوامل هم در تداوم مصرف مواد مخدر نقش دارند که از جمله آنها عوامل اجتماعی، فرهنگی و محیطی است:
دسترسی آسان به مواد، پایین بودن قیمت مواد نسبت به داروهای نگهدارنده، طرد اجتماعی،مشکلات مالی، همانندسازی افراطی، بیکاری، ساعات کاری زیاد، استرس شغلی، فشار کار، نبود حمایت اجتماعی و آموزش ناکافی از علل اجتماعی مصرف مواد مخدر و همچنین بازگشت یا عود اعتیاد پس از ترک آن استعوامل اجتماعی
از جمله عوامل اجتماعی می‌توان به دسترسی آسان به مواد، پایین بودن قیمت مواد نسبت به داروهای نگهدارنده، پذیرش نداشتن در جمع دوستان، طرد اجتماعی، مشکلات مالی، همانندسازی افراطی، بیکاری، ساعات کاری زیاد، استرس شغلی، فشار کار، نبود حمایت اجتماعی و آموزش ناکافی در اجتماع اشاره کرد.
عوامل فرهنگی
از جمله عوامل فرهنگی که در تداوم مصرف مواد نقش دارند عبارتند ار: مصرف مواد به عنوان هنجار اجتماعی در مراسم و مهمانی‌ها، اعتقادات مذهبی ضعیف، دوری از معنویت، مصرف مواد به عنوان داروی ضد درد و پیشگیری، نگرش مثبت نسبت به مواد، نبود سیستم‌های خدماتی و مشاوره‌ای، کمبود امکانات فرهنگی و انتظار خوشی و لذت از زندگی.
عوامل محیطی
عوامل محیطی نیز در بازگشت به مواد نقش دارند که از آن جمله می‌توان به محل سکونت و شیوع مصرف در محل سکونت، مهاجرت، حاشیه نشینی، کمبود امکانات تفریحی- ورزشی، ارتباط با محیط‌های مستعد، نبود سیستم حمایتی، احساس تبعیض و اجبار در درمان اشاره کرد.
عوامل درمانی تشدید کننده عود مصرف مواد
همچنین محققان به عوامل درمانی تشدیدکننده عود مصرف مواد هم توجه کرده‌اند که عدم پایبندی و تعهد به درمان، درمان‌های غیرعلمی و سلیقه‌ای، نبود پروتل درمانی جامع و واحد، عدم پیگیری لازم، مقاومت در برابر تغییر، عدم مهارت لازم در زمان‌های وسوسه، طول مدت درمان، عدم بکارگیری اصول بهداشت عمومی در درمان و روش‌های ناکارآمد در درمان است.
راهکارهای تاثیرگذار در پیشگیری از عود و بازگشت مجدد به سوء مصرف مواد مخدر
در سطح عوامل فردی می‌توان راهکارهایی از قبیل افزایش خودآگاهی، خودشناسی، افزایش خویشتن‌داری در زمان درمان، شناسایی نقاط ضعف و قوت، ایجاد انگیزه برای رسیدن به اهدافف تقویت قدرت تفکر، شناخت عواطف و احساسات شخصی و توانایی ادراک خوشتن را پیشنهاد داد.
در سطح خانوادگی می‌توان به پذیرش و احترام به تفاوت‌های فردی، احترام به استقلال فرزندان، سبک فرزندپروری دموکراتیک، ارتباطات عاطفی بین اعضا، بهبود و ارتقا مهارت‌های ارتباطی موثر بین اعضا، تقویت هویت‌یابی و تلاش برای کسب هویت، تقویت ابراز وجود و ایفای نقش، تعدیل انتظارات، برخورد منطقی والدین، عدم تبعیض و دادن مسئولیت به فرزندان با درنظر گرفتن توانمندی متناسب با سن اشاره کرد.
در مورد عوامل درمانی بازگشت اعتیاد می‌توان درمان‌های علمی، استفاده از پروتکل‌های درمانی جامع و واحد، استفاده از تجربه کشورهای موفق در درمان، استفاده توامان درمان‌های روانشناختی و سیستمی و دارو درمانی و بهره گیری از تجارب افراد موفق ترک کرده در درمان را پیشنهاد کرددر خصوص عوامل محیطی می‌توان مواردی از قبیل آموزش مهارت‌های زندگی، آموزش مهارت جرات ورزی و حل مساله، آموزش مقابله با استرس، آموزش مهارت‌های ارتباطی موثر، آموزش راهبردهای مقابله‌ای مساله مدار، افزایش تاب‌آوری، ایجاد فرصت‌های شغلی برابر و مناسب و نظارت بیشتر بر محیط‌های مستعد را پیشنهاد داد.
در زمینه عوامل فرهنگی می‌توان به اموری نظیر افزایش امکانات و فضاهای فرهنگی، ورزشی و تفریحی، تقیت معنویت، اگاهی دان از طرق رسانه، مدرسه و دانشگاه، پخش برنامه تلویزیونی آموزنده و اهمیت دادن به نظر افراد مجرب اشاره کرد.
در خصوص عوامل بین فردی نیز می‌توان به راهکارهای از قبیل شناخت احساسات خود و دیگران، آموزش ارتقا هوش هیجانی، آموزش مهارت نه گفتن، راهبرد و سبک مقابله‌ای مساله مدار، حفظ ارتباط‌های موثر با دیگران، قدرت تنظیم احساسات، توانایی خویشتن داری عاطفی در مقابل وسوسه، مهارت‌های ارتباطی موثر با دیگران و مشورت و همفکری اشاره کرد.
در نهایت درخصوص عوامل درمانی نیز می‌توان استمرار درمان و پیگیری در درمان، استفاده از درمان‌های علمی، استفاده از پروتکل‌های درمانی جامع و واحد، استفاده از تجربه کشورهای موفق در درمان، استفاده توامان درمان‌های روانشناختی و سیستمی و دارو درمانی استفاده از تجارب افراد موفق ترک کرده در درمان و الگو سازی پیشنهاد کرد.
منبع:
فاطمه نعتی سوگل تپه و محمد خالدیان، «مطالعه کیفی عوامل موثر بر عود مجدد به سوء مصرف مواد مخدر و اعتیاد با رویکرد گرانددتئوری»، فصلنامه علمی اعتیاد پژوهی، سال ۱۴۰۱، دوره ۱۶، شماره ۶۴: ۲۷۹-۳۰۷