چندان دور از انتظار نخواهد بود اگر بگوییم یکی از بزرگ‌ترین مشکلاتی که کشورمان در سال‌های اخیر و به صورت جدی‌تر در سال‌های پیش‌رو با آن روبروست، مساله کمبود منابع آبی و فرونشست است. هرچند کاهش منابع آبی بسیار مهم و جدی است، اما فرونشست که خود معلول کاهش منابع آب زیرزمینی است، خطری بسیار جدی‌تر و مهم‌تر است. برای تامین آب روش‌های گوناگونی در حال ابداع و اجراست، اما برای فرونشست در عمل هیچ ابداع و راهکاری وجود ندارد.
اگر این وضعیت با همین منوال پیش برود در آینده‌ای نه چندان دور باید نه تنها شهرمان را برای فرار از خطرات فرونشست ترک کنیم، بلکه شاید مجبور به ترک کشور خود نیز باشیم. متاسفانه مساله فرونشست از آن‌جایی که کمتر به چشم می‌آید، در تصورات عمومی نیز چندان جدی گرفته نمی‌شود. این در حالیست که فرونشست دیگر تا اتوبان‌ها و خیابان‌های شهرهای بزرگ پیش رفته است.
هرچند تاکنون مطالب زیادی در رابطه با فرونشست در ایران و در تهران عنوان شده اما بد نیست تا باری دیگر مروری بر گزارش‌های نوشته شده داشت. بخش کشاورزی یکی از عواملی است که موجب فرونشست شده که به صورت خلاصه در گزارش پیش‌رو بدان اشاره خواهد شد.
تنها برای کشت گندم در کشور و در یک سال زراعی بیش از ۱۰ میلیارد و ۷۹۰ میلیون مترمکعب آب یعنی بیش از یک سوم حجم کل آب‌های ذخیره شده پشت سدهای کشور، آب مصرف می‌شودتوسعه نامتوازن بخش کشاورزی
بی‌ارتباط نیست اگر بگوییم یکی از بزرگ‌ترین مشکلات در حوزه فرونشست از جانب بخش کشاورزی بر کشور تحمیل شده است. در صدر این تولیدات کشاورزی، گندم قرار دارد.
طبق بررسی‌های به عمل آمده برای تولید هر یک کیلو گندم هزار و ۳۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود. با احتساب قیمت هر لیتر آب هم که به گفته یکی از کارشناسان حوزه آب، رقمی نزدیک به ۲۵۰ هزار ریال است، می‌توان گفت به ازای تولید هر یک کیلو گندم، تنها رقمی بیش از ۳۲ هزار و ۵۰۰ تومان برای آب آن هزینه می‌شود.
این رقم طبق گزارش آمارنامه کشاورزی با توجه به آخرین ارقام تولید گندم با کشت آبی در سال زراعی ۹۹-۱۳۹۸ که دومین محصول پرتولید کشور بعد از ذرت علوفه‌ای بوده، حدود ۸ میلیون و ۳۰۰ هزار تن برآورد شده است.
این میزان بدین معنی است که تنها برای کشت گندم در کشور و در یک سال زراعی بیش از ۱۰ میلیارد و ۷۹۰ میلیون مترمکعب آب مصرف می‌شود. رقمی که اگر با حجم کل آب‌های ذخیره شده پشت سدهای کشور(۳۱ میلیارد متر مکعب) مورد قیاس قرار بگیرد، بیش از یک سوم آن را در برمی‌گیرد.
بعد از تاسیس دفتر«مجری طرح گندم» در ساختار وزارت جهادکشاورزی در سال ۱۳۸۱ و تولید ۱۴ میلیون تن گندم در سال ۱۳۸۳ که جشن «خودکفایی گندم» برگزار شد تقریبا دو سال زمان فاصله است این موضوع از این نظر که منابع آبی و تاب‌آوری اقلیمی محدود ایران را به چالش کشید، از همان ابتدای کار هم منتقدانی به لحاظ از بین رفتن منابع آبی داشت.
تولید هندوانه در کشور و در یک سال زراعی رقمی بالغ بر ۶۵۷ میلیون و ۸۰۰ هزار مترمکعب یعنی بیش از کل حجم ۵ سد استان تهران آب مصرف می‌کندنباتات علوفه‌ای، محصولات صیفی و سبزیجات، قاتلین منابع آب
نباتات علوفه‌ای دیگر محصول کشاورزی است که متاسفانه با افزایش دوبرابری تولید آن طی دو دهه گذشته بخش زیادی از منابع آبی را از بین برده است. تولید محصولات کشاورزی از نوع «نباتات علوفه‌ای» مانند یونجه، شبدر، ذرت علوفه‌ای و ... که حداکثر مصرف و تبخیر آب را دارند طی ۱۸ سال گذشته از ۱۰ میلیون تن در سال ۱۳۸۲ به بیش از ۲۵ میلیون تن در سال ۱۳۹۹ رسیده است.
این در حالیست که میزان مصرف آب برای کشت نباتات علوفه‌ای مانند یونجه(نمونه استان اصفهان) که بیشترین میزان کشت در بین محصولات علوفه‌ای را دارد، به‌طور متوسط به ازای هر هکتار بیش از ۲۰ هزار مترمکعب آب است.
شاید این میزان مصرف آب در نگاه نخست چندان مهم به نظر نرسد اما به مرور زمان موجب کاهش سطح سفره‌های آب زیرزمینی، کاهش بهره‌وری کشاورزی و تخریب محیط زیست خواهد شد. محصولات جالیزی نیز از دیگر محصولاتی است که کشت بی‌رویه آن آسیب زیادی به منابع آبی کشور وارد کرده است. تولید محصولات جالیزی یکی از نامتناسب‌ترین شیوه‌های تولید در بخش کشاورزی است که متاسفانه بخش زیادی از آن همواره به صورت سنتی و با آب فراوان کشت می‌شود.
به عنوان مثال سالانه ۱۰۰ هزار هکتار از اراضی کشور به کشت هندوانه اختصاص دارد و بیش از دو میلیون و ۳۰۰ هزار تن هندوانه نیز در مناطق مختلف کشور تولید و برداشت می‌شود. ارقامی که برای میزان مصرف آب به ازای هر کیلو هندوانه تاکنون منتشر شده نیز متفاوت است. کمترین میزان مصرف آب به ازای هر کیلو هندوانه ۷۵ لیتر(۱) عنوان شده، اما نتیجه پژوهش‌های انجام شده در جنوب کرمان این رقم را ۱۴۰ لیتر، برخی منابع دیگر ۲۸۶ لیتر و حتی تا ۳۵۰ لیتر نیز اعلام شده که با توجه به شرایط آب و هوایی و نحوه آبیاری متفاوت است.
اگر تنها به میانگین این چهار رقم اکتفا شود، به ازای هر کیلو هندوانه تقریبا ۲۱۳ لیتر آب مصرف می‌شود و اگر این اعداد و ارقام را با میزان تولید هندوانه در کشور و در یک سال زراعی مقایسه کنیم، رقمی بالغ بر ۴۸۹ میلیون و ۹۰۰ هزار مترمکعب یعنی چیزی در حدود کل حجم ۵ سد استان تهران (۵۲۹میلیون مترمکعب) خواهد بود.
جالب اینجاست که بنابر اطلاعات به دست آمده از سالنامه آماری وزارت جهاد کشاورزی، بیشترین تولید این محصول هم در استان‌هایی بوده که با بیشترین بحران آب روبرو هستند. استان‌های کرمان، خراسان‌رضوی، فارس و خوزستان همواره در صدر بوده و نکته جالب‌تر این‌که در برخی از سال‌ها مانند سال زراعی ۹۰-۱۳۸۹ استان یزد به عنوان چهارمین تولید کننده و از سال زراعی ۸۸-۱۳۸۷ تا ۹۷-۱۳۹۶ استان سیستان و بلوچستان همواره در بین چهار استان برتر تولیدکننده قرار داشته‌اند.
نمی‌توان برای کشت تنها از آب سدها استفاده کرد، بنابراین تنها راه باقیمانده استفاده از منابع آب زیرزمینی ویا قنات است که برداشت بی‌رویه از آن نیز مشکلی به نام فرونشست را ایجاد کرده است
تولید محصولات جالیزی و صیفی‌جات یکی از عوامل مهم در مصرف آب زیاد به ویژه آب‌های زیرزمینی و ایجاد فرونشست‌ها هستند. هرچند ایران یکی از مهم‌ترین تولیدکنندگان میوه و سبزی در دنیا است، اما به دلایل مختلف به‌طور میانگین بیش از ۳۵ درصد محصولات تولیدشده در بخش کشاورزی، پیش از رسیدن به دست مصرف‌کننده نهایی از بین می‌رود.
سبزیجات هم از دیگر محصولات کشاورزی است که آب زیادی مصرف می‌کند. سبزیجاتی مانند «گوجه‌فرنگی»،«خیار» و «سیب‌زمینی» که طی سال‌ها بیشترین میزان تولید سبزیجات را نیز به خود اختصاص داده‌اند، بیشترین میزان مصرف و تبخیر آب را دارند که در برخی از سال‌ها بازاری برای فروش آن وجود نداشته و به نوعی به اندازه آب مصرفی هم بازگشت سرمایه و هزینه اقتصادی نداشته‌اند.
به استناد تحقیقات انجام شده هر کیلو گوجه‌فرنگی نزدیک به ۳۰۴.۵ لیتر آب مصرف می‌کند. بر اساس آمار به دست آمده در سال ۱۴۰۱ تنها ۵۰ هزار تن گوجه فرنگی از کشاورزان خریداری نداشت. چنین چیزی به معنای این است که ۱۵ میلیون و ۲۲۵ هزار مترمکعب از منابع آبی کشور هدر رفته است.
بخش کشاورزی بنابر اعلام مدیر روابط عمومی شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، بیش از ۹۰ درصد از مصرف آب را به خود اختصاص داده، این در حالیست که در بسیاری از کشورهای پیشرفته جهان این میزان تنها ۳۰ درصد از کل مصرف آب را در بر می‌گیرد.
نکته قابل تامل در تولید محصولات کشاورزی این است که قطعا نمی‌توان برای کشت تنها از آب سدها استفاده کرد، بنابراین تنها راه باقیمانده استفاده از منابع آب زیرزمینی ویا قنات است که برداشت بی‌رویه از آن نیز مشکلی به نام فرونشست را ایجاد کرده است.
سفره‌های آب زیرزمینی دیگر آب کافی ندارند، باید از کشت محصولات پرآب در بخش کشاورزی به جد خودداری کرد
تردیدی نیست که بخش کشاورزی یکی از ارکان جدایی‌ناپذیر نظام حاکمیتی در هر جامعه‌ای است. به عبارتی نمی‌توان کشاورزی را به کل نادیده گرفت و تولید محصولات مختلف آن را به‌طور کامل متوقف کرد. اما باید در نظر داشت که هر منطقه تاب‌آوری اقلیمی خود را دارد و نمی‌توان بدون در نظر گرفتن این محدودیت‌ها کشاورزی در یک ناحیه را بیش از حد گسترش داد. از این‌رو شایسته است تا هر چه بیشتر به کشاورزی روز دنیا رجوع کرد. به به طور قطع برای هر مساله و مشکل راه حل علمی و منطقی وجود دارد که نظام دانشگاهی می‌تواند در این زمینه نقش اساسی ایفا کند.
طبق گزارش‌های زمین‌شناسان، از آنجا که سفره‌های آب زیرزمینی دیگر آب کافی ندارند، باید از کشت محصولات پرآب در بخش کشاورزی به جد خودداری کرد. افزایش تولید محصولات به معنای از دست رفتن منابع بیشتر آبی، افت سطح آب‌های زیرزمینی و در وضعیت بحرانی‌تر فرونشست بسیاری از دشت‌های کشور است.
با ایجاد فرونشست زمین که اکنون تعداد زیادی از استان‌های کشور درگیر آن است، یک منطقه دیگر توان بازسازی نداشته و فرونشست به معنای مرگ قطعی زمین است. کاهش منابع آبی کشور در ۲ دهه اخیر به حدی جدی است که تولید بسیاری از محصولات کشاورزی در ایران نه تنها غیراقتصادی بلکه به دلیل تخریب منابع محدود آبی کشور مضر هم شناخته شده است. بنابراین باید به شدت از منابع آبی و زیرزمینی کاملا محافظت کرد و مانع از هدررفت آن‌ها و تخریب زمین از طریق فرونشست شد.
نکته حائز اهمیت این است که بخش کشاورزی بنابر اعلام مدیر روابط عمومی شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، بیش از ۹۰ درصد از مصرف آب را به خود اختصاص داده، این در حالیست که در بسیاری از کشورهای پیشرفته جهان این میزان تنها ۳۰ درصد از کل مصرف آب را در بر می‌گیرد.
منابع
۱. مجله اندیشه بهره‌وری، شماره ۷، تیر ۱۴۰۲