بخش اجتماعی-اقتصادی سازمان ملل به عنوان مرجعی که داده‌های تجمیع شده ورودی و خروجی مهاجران کشـورها را منتشـر می‌کنـد در آخرین به‌روزرسانی خود که مربـوط به سـال ۲۰۲۰ اسـت، جمعیت ایرانیـان مهاجر را در حـدود یـک میلیون و ۳۲۵ هـزار نفر و مهاجـران ورودی به ایـران را دو میلیـون و ۷۹۷ هـزار نفـر تخمین زده اسـت.
بر اساس داده‌های سالنامه مهاجرتی ایران در سال ۱۴۰۱، جمعیت ایرانیان در همه مقاصد اصلی یعنی آمریکا، کانادا، اتحادیه اروپا، بریتانیا، استرالیا و ترکیه به جز ایالات متحده در سال‌های اخیر روندی صعودی داشته است.
وزن مهاجرت‌هایی که با انگیزه‌های مربوط به سبک زندگی صورت می‌گیرد در قیاس با مهاجرت‌های تحصیلی و شغلی (البته مشاغل نیازمند تحصیلات عالی و تخصص دانشگاهی) افزایش یافته است
تغییر فازهای مهاجرتی
در میان مقاصد یادشده و از سال ۲۰۱۹ ترکیه بـه یکـی از مقاصد جـذاب برای ایرانیان تبدیل شـده اسـت بـه طوری که جمعیـت ایرانیان در ترکیه از ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱ بیشـتر از جمعیت ایرانیان در اتحادیه اروپا، بریتانیا و استرالیا بوده است. جمعیت ایرانیان در این کشور در سال ۲۰۲۱ نسبت به سال ۲۰۱۴ میلادی، بیش از ۵ برابر رشد کرده است. بنا بر اعلام مرکز آمار ترکیه، جمعیت ایرانیان در ترکیه در سال ۲۰۲۱ میلادی، ۱۵۵ هزار نفر بوده است.
بسیاری از کسانی که به ترکیه مهاجرت کرده‌اند در فضای مجازی دلایل خود برای این انتخاب را شباهت فضای زندگی همسایه غربی با ایران، سهولت رفت و آمد، آزادی‌های اجتماعی، هزینه‌های پایین زندگی در بسیاری از مناطق این کشور و ... عنوان کرده و برخی هم می‌گویند برای تحصیل راهی ترکیه شده‌اند.
با توجه به وزن و جایگاه دانشگاه‌های ترکیه و قیاس آن با مقاصد مهاجرتی سنتی دانشجویان و نخبگان یعنی کشورهای غربی، آمارها می‌گوید وزن مهاجرت‌هایی که با انگیزه‌های مربوط به سبک زندگی صورت می‌گیرد در قیاس با مهاجرت‌های تحصیلی و شغلی (البته مشاغل نیازمند تحصیلات عالی و تخصص دانشگاهی) افزایش یافته است.
با این حال نمی‌توان منکر روند نگران‌کننده خروج نخبگان و مغزها از کشور بود. «حسین‌علی شهریاری» رئیس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس اوایل خردادماه آماری عجیب از مهاجرت کادر درمان اعلام کرد و گفت: در دو سال اخیر نزدیک به ۱۰ هزار پزشک که عمده آنها افراد متخصص و فوق تخصص بوده‌اند گواهی گود استندینگ دریافت کرده‌اند و این می‌تواند رشته‌های تخصصی و فوق تخصصی ما را در بسیاری از رشته‌ها در سال‌های آینده از نیروی انسانی خالی کند.
علاوه بر این، در سال‌های اخیر مشاغل و حرفه‌های دیگر غیر از پزشکان و پرستاران و استادان دانشگاه و ... نیز شانس خود را در کشورهای دیگر آزموده‌اند آن هم در کشورهایی که در سال‌های گذشته نامشان کمتر در زمره مقاصد مهاجرتی به گوش خورده است. به این ترتیب، بعد از کشورهای عربی ثروتمند حاشیه خلیج فارس مانند کویت و امارات و قطر و بعد از آن ژاپن که به خصوص در دهه ۷۰ خورشیدی مقصد مهاجرتی هزاران ایرانی قرار گرفت، در چند سال اخیر کشورهایی مانند گرجستان، عمان، رومانی و ... هم پذیرای صدها نیروی متخصص مکانیکی، برق‌کشی ساختمان، ام‌دی‌اف کار و ... شدند.
دورخیز به سمت ویزای شنگن
«تورج ر» که سال‌ها در ایران در حوزه رسانه فعالیت و چند سال است به اروپای شرقی مهاجرت کرده درباره یکی از مقاصد تازه مهاجرتی ایرانیان به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: ۹۹ درصد از مهاجرت‌ها به بلغارستان از نوع اقتصادی و اجتماعی است و نه سیاسی؛ یعنی اکثر مهاجران به دنبال گرفتن پناهندگی نیستند.
بی‌ثباتی‌های اقتصادی و کاهش ارزش پول ملی، تلاش برای کسب درآمد بیشتر و حفظ ارزش دارایی‌ها، در دسترس نبودن چشم‌اندازهای روشن به خصوص در زمینه بهبود وضعیت معیشتی، حرکت به سمت تضمین آینده فرزندان و ایجاد رفاه برای آنان، فعالیت چشمگیر بنگاه‌های مهاجرتی از طریق رسانه‌های جدید، جست‌وجوی راه‌های دسترسی به سبک زندگی‌های جدید و ... در کنار انگیزه‌های تحصیلی، شغلی و ... از دلایلی است که کارشناسان و صاحب‌نظران در زمینه دگرگونی‌های تازه مربوط به حوزه و پدیده مهاجرت در سال‌های اخیر مورد توجه قرار داده‌اند
به گفته این مهاجر ایرانی، مهاجران در دو طیف خانوادگی و دانشجویی به این کشور مهاجرت می‌کنند. اکثر دانشجویان از خانواده‌های ثروتمندند که با پرداخت پول در بهترین دانشگاه‌های و رشته‌های این کشور مشغول به تحصیلند. خانواده‌ها بیشتر به خاطر سرنوشت فرزندان خود به این کشور مهاجرت کرده‌اند. بیشتر خانواده‌ها منتظر هستند تا پنج سال از مهاجرت‌شان بگذرد و بعد با گرفتن اقامت دائم به راحتی به ۱۸۷ کشور دنیا بدون ویزا مسافرت کنند به ویژه این کشور قرار است به منطقه شنگن بپیوندد. همچنین یکی از دلایلی که سبب شده بسیاری از خانواده‌ها از مهاجرت به بغارستان استقبال کنند به دلیل نزدیکی به ایران و سهولت در رفت و آمد است زیرا اکثرا کار خود را در ایران حفظ کرده‌اند یا خانه‌هایشان را اجاره داده‌اند.
وی می‌افزاید: در این کشور بزرگترین مشکل ندانستن زبان بلغاری و مساله جابجایی پول است. مساله زبان خصوصا برای دانش‌آموزان یک معضل جدی است زیرا فراگیری آن سبب می‌شود تقریبا یک سال تحصیلی خود را از دست بدهند. تحریم سیستم پست و نبود صرافی نیز مشکل جابجایی پول را دوچندان کرده است.
تورج ر با اشاره به این که معمولا سن مهاجران بین ۳۰ تا ۵۰ سالگی است بیان می‌کند: آمدن به بلغارستان در زمان حال فقط با ایجاد کارآفرینی امکانپذیر است. یعنی ما آمده‌ایم که کاری ایجاد کنیم و نه اینکه فرصت شغلی یک بلغاری را از آن خود کنیم. یعنی از همان ابتدا پذیرفته‌ایم که کار کردن برای یک خارجی در اینجا شبیه جرم است. به همین منظور یا راه‌اندازی مغازه خواروبار فروشی امرار معاش می‌کنیم یا با پرداختن به برخی مشاغل به شکل سیاه و غیرقانونی مثل آرایشگری.
مهاجرانی مردد بین کندن از ایران و برگشتن
«عطا س» دانش‌آموخته زبان روسی که سال‌ها در بلاروس تحصیل کرده و مدتی تسهیلگر مهاجرت به این کشور و نیز روسیه بوده، درباره نحوه مهاجرت به این کشورها به عنوان مقاصد کمترشناخته‌شده برای مهاجران ایرانی می‌گوید: در حال حاضر برای کسانی که صرفا به دنبال رفتن از ایران هستند، ترکیه بهترین مقصد است زیرا هزینه‌های زندگی مثل خوراک، پوشاک و مسکن در ترکیه در مقایسه با کشورهای دیگر کمتر است . این مزایا در چند سال اخیر سبب شده افراد بسیاری به سمت ترکیه حرکت کنند، سالانه اقامت خود را تمدید کنند تا در نهایت بتوانند از طریق ترکیه به عنوان یک گذرگاه به کشورهای دیگر مهاجرت کنند.
وی ادامه می‌دهد: روسیه هم از جمله کشورهایی است که مقصد گروهی از دانشجویان ایرانی قرار گرفته است. در واقع می‌شود گفت ۹۰ درصد از ایرانیانی که به روسیه مهاجرت می‌کنند، دانشجو هستند. آنها در رشته‌هایی مانند دندانپزشکی یا پزشکی و در دانشگاه‌هایی که مورد تایید وزارت علوم است درس می‌خوانند و سپس به محض اتمام درس به قصد درآمدزایی به کشورشان (ایران) بازمی‌گردند. همچنین به ندرت اتفاق می‌افتد که آنها پس از اتمام درس، قصد بازگشت به کشورشان را نداشته باشند.
وی در پاسخ به پرسشی درباره کیفیت تحصیل در دانشگاه‌های این کشور می‌گوید ورود به این مراکز آموزشی به جز سهولتِ آن به دو دلیل عمده صورت می‌گیرد؛ یکی پرستیژ تحصیل در خارج کشور و دیگر این که دانشجویان چند سالی را خارج از ایران می‌گذرانند و ضمن بازگذاشتن راه بازگشت و درآمدزایی در کشور، برای مهاجرت به سمت غرب هم امکان زمینه‌سازی دارند که البته اکنون ملاحظات مربوط به آن، زیر سایه جنگ اوکراین قرار گرفته است.
جمع‌بندی
تغییر شرایط اقتصادی و اجتماعی در ایران باعث شده تا شکل و شمایل، انگیزه‌ها و نیز مقاصد مهاجرتی برای صدها هزار متقاضی مهاجرت نیز تغییر یابد.
در حالی که تا پیش از این کشورهای غربی مقصد مهاجرت‌های دانشجویی و کشورهایی چون ژاپن و شیخ‌نشین‌های حاشیه خلیج فارس پذیرای نیروی کار ساده و حرفه‌ای از ایران بودند، اکنون نام کشورهای در فهرست مقاصد مهاجرت ایرانیان قرار گرفته‌اند که کمتر نامشان در این زمینه به گوش می‌رسید.
بی‌ثباتی‌های اقتصادی و کاهش ارزش پول ملی، تلاش برای کسب درآمد بیشتر و حفظ ارزش دارایی‌ها، در دسترس نبودن چشم‌اندازهای روشن به خصوص در زمینه بهبود وضعیت معیشتی، حرکت به سمت تضمین آینده فرزندان و ایجاد رفاه برای آنان، فعالیت چشمگیر بنگاه‌های مهاجرتی از طریق رسانه‌های جدید، جست‌وجوی راه‌های دسترسی به سبک زندگی‌های جدید و ... در کنار انگیزه‌های تحصیلی، شغلی و ... از دلایلی است که کارشناسان و صاحب‌نظران در زمینه دگرگونی‌های تازه مربوط به حوزه و پدیده مهاجرت در سال‌های اخیر مورد توجه قرار داده‌اند.
با این حال و با وجود محرک‌های متعدد برای رفتن، همچنان که اشاره شد هنوز بسیاری در وضعیت مردد برای تصمیم‌گیری درباره مهاجرت به سر می‌برند و کسانی هم که مهاجرت کرده‌اند برای بازگشت با تردیدهایی جدی مواجهند؛ واقعیتی که آمار تازه رصدخانه مهاجرت آن را تایید می‌کند. «بهرام صلواتی» مدیر رصدخانه مهاجرت ایران در نشستی رسانه‌ای که که دهم مردادماه با عنوان بررسی علل مهاجرت نخبگان از کشور برگزار شد عنوان داشت: ۸۰درصد ایرانیان مقیم خارج کشور، تمایل به بازگشت به کشور دارند ولی فضا به گونه‌ای است که برای بازگشت تردید دارند. در همین حال، براساس آمار اعلامی نیروهای کلیدی و متخصص ۶۷ درصد شرکت‌های دانش بنیان، وارد فرآیند مهاجرت شده‌اند.