نیجر، با ششمین کودتای خود از زمان استقلال مواجه شده است. در طول سال‌های پس از ۱۹۶۰ _ یعنی زمان استقلال نیجر از فرانسه_ «محمد بازوم» رئیس جمهوری که اکنون با کودتا خلع شده، نخستین مقام حکومتی بود که دولت را به صورتی مسالمت‌آمیز و در فرایندی مردم‌سالارانه برعهده گرفت. پیش از کودتای اخیر، در سال ۲۰۲۱ و ۲ روز پیش از مراسم تحلیف بازوم نیز کودتای دیگری در نیجر اتفاق افتاده بود که البته ناکام ماند.
نیجر که در منطقه موسوم به ساحل آفریقا در غرب این قاره قرار دارد، باوجود داشتن منابع معدنی غنی، از فقیرترین کشورهای دنیا و با وضعیتی نابسمان در شاخص‌های توسعه انسانی محسوب می‌شود. گروه‌های تروریستی در این منطقه فعالیت‌های گسترده‌ای را در طول سال‌های پیش شروع کرده‌اند و همین مساله به بی‌ثباتی بیشتر منطقه ساحل دامن‌زده است. نیجر پنجمین کشور در غرب آفریقاست که در سه سال اخیر کودتا را تجربه می‌کند.
نیجر باوجود داشتن منابع معدنی غنی، از فقیرترین کشورهای دنیاست و با وضعیتی نابسمان در شاخص‌های توسعه انسانی محسوب می‌شودساحل، منطقه‌ای شامل کشورهای محصور در خشکی آفریقاست، که سواحل اقیانوس اطلس را به دریای سرخ متصل می‌کند و اهمیت استراتژیک قابل توجهی دارد. در واکنش به کودتای نیجر، ائتلافی از دولت‌های غرب آفریقا به کودتاگران در نیجر اولتیماتوم داده‌اند تا از قدرت کناره‌گیری کنند. در مقابل، دولت‌های مالی و بورکینافاسو که خود نیز از طریق کودتا به قدرت رسیده‌اند از کودتا در نیجر حمایت کرده‌اند.
به نظر نمی‌رسد دولت کودتا خللی در منافع دولت چین ایجاد کند اما در مورد کشورهای غربی، در صورت پابرجایی دولت کودتا، تغییرات ایجاد خواهد شد. همین مساله موجب ابراز نگرانی سران آمریکا، فرانسه و دیگر کشورهای غربی از وقوع کودتا در نیجر شده است.
چرا کودتا اتفاق افتاد؟
کودتاگران در نیجر، وضعیت اقتصادی و امنیتی این کشور را به عنوان دلایل خود برای کودتا بیان کرده‌اند. گروه‌های شورشی وابسته به داعش، القاعده و بوکوحرام در این کشور و مرزهایش فعالند. این مساله در حالی رخ می‌دهد که ایالات متحده و فرانسه دارای پایگاه‌های نظامی در نیجر هستند؛ در نتیجه بسیاری از مردم نیجر معتقدند احتمالا یک دولت نظامی توانایی بیشتری در تأمین امنیت نیجر مقابل گروه‌های تروریستی دارد؛ بنابراین اعتراض به حضور خارجی‌ها در این کشور یکی از اصلی‌ترین عوامل کودتایی محسوب می‌شود که از حمایت مردمی هم برخوردار شده است.
ایالات متحده از اوایل قرن ۲۱ نیروهای نظامی خود را به آفریقا اعزام کرده تا از گسترش تهدیدهای تروریستی جلوگیری کند. آمریکایی‌ها با اعتقاد به این‌که دولت‌های ضعیف در آفریقا بستری برای فعالیت گروه‌های تروریستی فراهم می‌کنند پایگاه‌های خود را در آفریقا گسترش داده‌اند. با این حال به نظر می‌رسد آمریکایی‌ها در کنترل اوضاع ناتوان بوده‌اند.
از ناتوانی نیروهای خارجی در تأمین امنیت نیجر که بگذریم، بسیاری از کارشناسان معتقدند صرفِ حضور نیروهای خارجی، این کشور را به هدفی برای فعالیت‌های بیشتر تروریستی تبدیل می‌کند؛ یعنی نه تنها حضور نیروهای خارجی کمکی به بهبود اوضاع نمی‌کند، بلکه حضور نیروهای خارجی، دلیل گسترش فعالیت گروه‌های تروریستی است. از آن‌جایی که گروه‌های تروریستی نیروهای آمریکایی و اروپایی را به عنوان هدف مشروع خود تلقی می‌کنند، حضور نیروهای خارجی به ناامنی بیشتر دامن می‌زند.
اعتراض به حضور خارجی‌ها در این کشور یکی از اصلی‌ترین عوامل کودتایی محسوب می‌شود که از حمایت مردمی هم برخوردار شده است همچنین، این نیروها در کاهش قدرت ارتش اثرگذارند که موجب نارضایتی بیشتر نظامی‌های نیجر شده است. برخی رسانه‌ها این احتمال را مطرح کرده‌اند که تا کمی پیش از کودتا، رئیس‌جمهوری نیجر قصد داشت فرمانده ارتش را برکنار کند که نشان می‌دهد اختلاف‌ها میان دولت و ارتش جدی بوده است.
البته علاوه بر این مساله، نکات دیگری از جمله اختلاف‌های قومی نیز در چرایی کودتا قابل ذکر است؛ از جمله این‌که بر خلاف ارتش که انتصاب‌ها در آن متاثر از وضعیت قومی در نیجر است، بازوم از اقلیت عرب نیجر محسوب می‌شد که چندان خوشایند سران ارتش نبود.
کودتای نیجر یک موضوع داخلی نیست
دو کشور همسایه نیجر (بورکینافاسو و مالی) در ۲ سال اخیر شاهد کودتای نظامی موفق بودند. در هر دو مورد، روابط با فرانسه به عنوان قدرت استعماری پیش از استقلال تضعیف شده است؛ از همین جهت، فرانسه به نیجر به عنوان آخرین سنگر خود در منطقه ساحل نگاه می‌کند.
نیجر هفتمین تولید کننده بزرگ اورانیوم در جهان است که از اصلی‌ترین صادرکنندگان اورانیوم به اروپا محسوب می‌شود. در سال‌های اخیر گزارش‌های زیادی مبنی بر سو استفاده فرانسه از معادن اورانیوم نیجر منتشر شده است؛ مواردی که نشان می‌دهد رویکرد فرانسه، امنیت ساکنان نیجر را به خطر انداخته است. همچنین، نیجری‌ها بارها نسبت به بی‌عدالتی در قراردادهای حق امتیاز برداشت از معادن اورانیوم با فرانسه معترض شده‌اند. قراردادهایی که برخی گزارش‌ها آن‌را به فساد مالی هم متهم کرده‌اند.
به هر حال دولت کودتا در نیجر، اعلام کرده صادرات اورانیوم به فرانسه را تعلیق می‌کند. اگرچه دولت فرانسه گفته با وجود تنوع مبدأ واردات اورانیوم این کشور به مشکلی در این رابطه بر نمی‌خورد، برخی تحلیل‌گران نظر دیگری دارند. به گزارش واشنگتن پست، از آن‌جایی که روسیه از بزرگترین تولیدکنندگان اورانیوم جهان است، کودتا در نیجر می‌تواند در روابط خاص اروپا و روسیه اثرگذار باشد.
با این‌حال اهمیت نیجر به اورانیوم آن محدود نمی‌شود. یکی دیگر از مواردی که به اهمیت این کشور برای اروپا می‌افزاید، نقش آن در اتصال نیجریه به الجزایر است؛ به ویژه پس از شروع جنگ در اوکراین و ضرورت یافتن جایگزین برای گاز روسیه، اهمیت کشورهایی مانند نیجریه افزایش یافت. در نتیجه، بطور طبیعی مسیر انتقال گاز نیجریه از طریق نیجر نیز اهمیت دو چندان یافته است. بنابراین، نیجر نقش مهمی در امنیت اقتصاد اروپا دارد که به اورانیوم منحصر نیست.
نیجری‌ها بارها نسبت به بی‌عدالتی در قراردادهای حق امتیاز برداشت از معادن اورانیوم با فرانسه معترض شده‌اند. قراردادهایی که برخی گزارش‌ها آن‌را به فساد مالی هم متهم کرده‌اندکودتای نیجر و بازی‌های ژئوپلتیک
با این توضیحات، کودتا در نیجر موضوعی نیست که به نزع‌های بین‌المللی بی‌ارتباط باشد. در همین رابطه، نشریه آفریقایی «آفریقای شمالی» در گزارشی، اتحادیه اروپا و فرانسه را به عنوان بازندگان اصلی کودتا در نیجر بیان کرده است. اگرچه با انتشار تصاویری از پرچم روسیه در میان طرفداران کودتا، گمانه‌هایی مبنی بر مداخله روسیه در این کودتا مطرح شد، ایالات متحده اعلام کرد هیچ شواهدی مبنی بر دخالت مسکو وجود ندارد. با این‌حال، جای تردیدی نیست که این رویداد در نیجر، مشابه آنچه در همسایگان این کشور یعنی بورکینافاسو و مالی رخ داد، واقعه‌ای علیه منافع دولت‌های غربی است.
موتور محرکه کودتا در این سه کشور احساسات برانگیخته ضد فرانسوی و ضد غربی است و در نتیجه، طبیعی است که شاید چنین رویدادهایی به نفع روسیه تمام شود. موسسه کارنگی در همین رابطه نوشته بود: «مسکو در حال حضور در کشورهایی مانند مالی و بورکینافاسو است و در این راستا از خطاهای سیاست کشورهای غربی، احساسات ضد اروپایی و ناکامی‌های طولانی‌مدت بازیگران بین‌المللی و محلی در رسیدگی به علل ریشه‌ای بی‌ثباتی منطقه استفاده می‌کند.»
جالب توجه آن‌که رئیس‌جمهوری مخلوع نیجر در نشست سران آفریقا با پوتین شرکت نکرده بود که نشان می‌دهد نیجر از معدود کشورهای آفریقایی بود که در ردیف همکاران امنیتی ایالات متحده محسوب می‌شد. به همین دلیل، کودتا در آن شکست استراتژیک مهمی برای آمریکا محسوب می‌شود.
از این موارد گذشته، چنانچه گفته شد نیجر مسیر عبور گاز نیجریه به اروپا محسوب می‌شود و تکمیل پروژه‌های مربوط به آن یکی از اهرم‌های فشار روسیه بر اروپا را تحت شعاع قرار می‌دهد. این مساله در کنار اهمیت تحدید صادرات اورانیوم نیجر، دلیل دیگری است که نشان می‌دهد که چرا احتمالا روسیه از وقوع کودتا در نیجر رضایت دارد.
در حالی که آفریقا در قرن‌های گذشته توسط انگلیس، فرانسه، آلمان و ایتالیا غارت می‌شد، روسیه نفوذی در این قاره نداشت. با این‌حال در سال‌های اخیر این کشور تلاش کرده به یکی از بازیگران اصلی در رقابت‌های ژئوپلیتیکی آفریقا باشد؛ شواهد نشان می‌دهد این کشور تا حدودی در هدف خود موفق عمل کرده است. بلومبرگ در این رابطه در گزارشی نوشت: «پوتین پس از تحقیر آمریکا در خاورمیانه، وارد رقابت آفریقا شده است.»
بیشتر موفقیت‌های کنونی روسیه به زیربنایی که در زمان شوروی چیده شد بازمی‌گردد. پس از تقابل قدرت‌های اروپایی بر سر نفوذ در آفریقا در قرن ۱۹، رقابتی میان شوروی و آمریکا برای تسلط در آفریقا در طول جنگ سرد ایجاد شده بود. در این منازعه شوروی به عنوان یک قدرت ضد استعماری شناخته می‌شد و از جنبش‌های استقلال‌طلبانه حمایت می‌کرد. این رویه موجب شده تا برای بسیاری در آفریقا، همچنان روسیه به عنوان راه‌حل گریز از سلطه غرب باشد.
نیجر مسیر عبور گاز نیجریه به اروپا محسوب می‌شود و تکمیل پروژه‌های مربوط به آن یکی از اهرم‌های فشار روسیه بر اروپا را تحت شعاع قرار می‌دهدبخشی از این راه‌حل در قالب صادرات نظامی انجام شده است؛ در حالی که نیروهای اروپایی و آمریکایی به‌طور مستقیم در آفریقا حضور دارند، روسیه ۴۰ درصد واردات نظامی آفریقا را در اختیار داشته و از طریق گروه واگنر به فعالیت می‌پردازد.
از طرف دیگر وابستگی آفریقا به غلات روسیه نقش مهمی در توسعه روابط آن‌ها داشته است؛ برخی از کارشناسان معتقدند نفوذ فزاینده روسیه نه تنها غرب بلکه منافع چین را هم تحت شعاع قرار داده است.
منابع:
https://theconversation.com/what-caused-the-coup-in-niger-an-expert-outlines-three-driving-factors-۲۱۰۷۲۱#:~:text=Factors%۲۰that%۲۰led%۲۰to%۲۰the,unable%۲۰to%۲۰stop%۲۰insurgent%۲۰attacks
https://www.bbc.com/news/world-africa-۶۶۳۳۹۵۲۸
https://carnegieendowment.org/۲۰۲۳/۰۲/۲۸/russia-s-growing-footprint-in-africa-s-sahel-region-pub-۸۹۱۳۵
https://www.med-or.org/en/news/limportanza-di-essere-niger
https://www.washingtonpost.com/world/۲۰۲۳/۰۸/۰۱/uranium-niger-france-coup
https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/what-nigers-coup-means-for-west-africas-geopolitical-contest
https://tass.com/world/۱۶۵۲۱۱۱
https://www.wilsoncenter.org/blog-post/we-need-to-change-how-we-talk-about-russia-africa
https://www.newsweek.com/russia-africa-summit-vladimir-putin-challenging-u-s-china-new-continental-race-sochi-۱۴۶۶۹۶۶
https://northafricapost.com/۷۰۰۳۱-geopolitics-of-niger-coup-france-eu-and-ecowas-are-big-losers.html
https://time.com/۶۳۰۱۱۷۷/niger-african-support-russia
https://www.bloomberg.com/news/articles/۲۰۱۹-۱۰-۲۳/putin-enters-contest-for-africa-after-humbling-u-s-in-mideast#xj۴y۷vzkg