گروه جامعه ایرنا- دریای خزر شمال کشور را به بهشتی برای ایرانیان تبدیل کرده است، خط ساحلی بیش از ۷۰۰ کیلومتری آن در بخش ایرانی سالانه گردشگران زیادی را در خود جای می دهد، علاوه بر این وسعت ۶۰۰ هزار و ۳۸۴ کیلومتر مربعی خزر آنرا به بزرگترین دریاچه جهان تبدیل کرده و موجب شده کشورهای ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان اطراف این دریاچه از مواهب آن بهره مند شوند، خزر علاوه بر دارا بودن ذخایر غنی نفت و گاز ، زیستگاه ۵۷۵ نوع گیاه، هزار و ۳۳۲ گونه جانوری است که مهمترین آنها ماهیان خاویاری است به طوری که ۹۰ درصد صید ماهیان خاویاری جهان مختص به این دریاست، همچنین در خزر یکی از پستانداران آبزی کمیاب دنیا زیست می کند که فک خزری نامیده می شود.
با وجود تمام این مزایا اما خطری به عنوان پسروی آب این پهنه آبی را تهدید می کند، البته تاریخ نشان می دهد که این روند مساله جدیدی برای خزر نیست و از دوران کهن همواره با آن دست و پنجه نرم کرده و می کند، روند پسروی حتی به دوران ساسانیان برمی گردد، تاریخ نشان می دهد در آن دوره تراز آب خزر به منهای ۳۳ متر رسیده بود بعد از آن آب خزر در دوران مختلف فراز و نشیب های زیادی داشت و حالا نیز بر اساس آخرین بررسی دانشمندان آمریکایی و روسی که با آخرین مدل های محاسباتی بر روی گرمایش زمین انجام شد، پیش بینی می‌شود سطح آب دریای خزر تا پایان قرن حاضر بین ۹ تا ۱۸ متر کاهش یابد.
نتیجه گزارش پژوهشی این گروه بین المللی دانشمندان در سال ۲۰۱۷ در نشریه آمریکایی Geophysical Research Letters منتشر شده است.
کاهش ریزش‌های جوی، کاهش دبی رودخانه ولگا و یخ بستن سطح آب خزر در بخش های شمالی برخی دلایل کاهش سطح تراز آب دریای خزر است، در واقع زمانی که آب بخش شمالی به علت برودت هوا یخ می بندد، بخبندان دیگر اجازه نمی دهد آبی به بخش جنوبی برسد برای همین سطح تراز کاهش می یابد اما زمانی که یخ ها آب می شوند دوباره سطح تراز افزایش می یابد که این همان نوسانات فصلی خزر است.
رودخانه ولگا سهمی بیش از ۸۰ درصدی در ورودی آب به دریای خزر دارد یعنی بیشترین نقش را در حیات خزر ایفا می کند بنابراین کوچکترین تغییر در رود ولگا بر روی خزر تاثیر می گذارد، چندی پیش علی سلاجقه رییس سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به کاهش تراز آب دریای خزر، اعلام کرده بود که ورودی‌های دریاچه خزر از سوی کشورهای همسایه، به ویژه از رودخانه ولگا بسته شده است.
به اعتقاد کارشناسان اگر این اتفاق بیفتد باید کشورهای اطراف خزر برای گرفتن حقابه آن تلاش کنند، البته باید ببینیم ادامه روند افت آب دریای خزر به ضرر کدام کشورهای اطراف این حوضه آبی خواهد بود، بررسی ها نشان می دهد قطعا کشورهایی که بستر ناحیه کم ژرفای دریایی و منطقه خشک ساحلی آنها از شیب بسیار ملایمی برخوردار است مانند ترکمنستان و روسیه و حتی برخی مناطق قزاقستان بیشترین آسیب را خواهند دید و کشورهایی مانند ایران و جمهوری آذربایجان که شیب نسبتا تندی در بخش خشک و کم ژرفای خود دارند میزان آسیب پذیریشان کمتر خواهد بود، البته باید به این نکته توجه کرد که در سواحل شمالی کشور ما هم مناطق بسیار کم شیبی مانند منطقه ساحلی مشرف در استان گلستان و بخش شرقی استان مازندران که شامل شبه جزیره میانکاله و خلیج گرگان می شود، وجود دارد اینها مناطق بسیار آسیب پذیری هستند به طوری که با شتاب به سمت خشکزایی پیش می روند.
با توجه به اهمیت حفظ دریای خزر ، ۲۱ مرداد ( ۱۲ اوت) روز ملی دریای خزر نامگذاری شده که نقطه عطفی در تاریخ همکاری های زیست محیطی دریای خزر به شمار می آید و تاریخچه این نامگذاری به سال ۲۰۰۳ بر می گردد
در سال ۲۰۰۳ ( ۱۳۸۲) پنج کشور حاشیه دریای خزر کنوانسیون منطقه ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر موسوم به کنوانسیون تهران را امضاء کردند. این کنوانسیون در تاریخ ۱۲ اوت ۲۰۰۶ (۲۱ مردادماه ۱۳۸۵) لازم الاجرا شد و همه کشورها این معاهده را به عنوان یک واقعه مهم زیست محیطی جشن گرفتند و از آن پس این روز را به نام روز دریای خزر نامیدند.
سازمان حفاظت محیط زیست به مناسبت این روز پیامی منتشر کرد که در آن آمده است: خزر نام دریاچه ای با وسعت ۶۰۰ هزار و ۳۸۴ کیلومتر مربع است که طول سواحل آن به ۷۰۰۰ کیلومتر می رسد. کشورهای ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، جمهوری‌های ترکمنستان و قزاقستان این دریاچه را در برگرفته اند و همگی از مواهب آن استفاده می کنند.
خزر پس از خلیج فارس و سیبری، به لحاظ ذخایر نفت و گاز موجود در ساحل و زیربستر در مقام سوم قرار دارد و همین مسئله ارزش آن را چندین برابر می کند.
در گذر زمان و در دوران های مختلف، این دریاچه منحصر به فرد هم از فعالیت های انسانی و بهره برداری های بیش از حد اقتصادی جان سالم به در نبرده و آنچه باعث تاثیرات سوء بر این اکوسیستم آبی شد تخریب اکوسیستم های طبیعی، آلودگی محیط زیست و کاهش کیفیت آب بود. هر یک از دخالت های انسانی ضربه ای را بر بدن این دریاچه وارد کرد و ساخت و سازهای بی رویه و غیراصولی ساحلی اعم از اسکله و بندر، مجتمع های گردشگری، مسکونی و تجاری، توسعه فعالیت های اکتشاف و استخراج منابع فسیلی زیربستر و آلودگی‌های آنها، صید بی‌رویه آبزیان خصوصا ماهیان خاویاری و ... هر یک به نوبه خود تاثیر سویی را بر این اکوسیستم شکننده وارد کرد.
علاوه بر این، کشتی های تجاری نیز مشکل بزرگ انتقال آلودگی روز افزون در این پهنه آبی به شمار می روند، ورود سالیانه ۱۲۲ هزار و ۳۵۰ تن آلودگی از کشورهای حاشیه دریای خزر به ویژه آلودگی ناشی از عملیات اکتشاف و استخراج نفت، محیط این دریا را آلوده کرده و گونه‌های زیستی این دریا را در معرض خطر جدی قرار داده است که خود تهدید جدی برای محیط زیست سواحل خزر است.
آنچه که ارزش بسیاری به این دریاچه می بخشد، حضور گونه های آبزی در آن است که در میان آنها ماهیان خاویاری، مهم ترین ساکنان این دریاچه به شمار می روند. این دریا محل زیست ۵۷۵ نوع گیاه، ۱۳۳۲ گونه جانور است. این پهنه آبی محل زیست و زندگی و رشد مرغوب‌ترین ماهی های جهان به ویژه ماهیان خاویاری است. ۹۰ درصد صید ماهیان خاویاری جهان مختص به این دریا است . در دریای خزر یکی از پستانداران آبزی کمیاب دنیا نیز زیست می کند که فک خزری نامیده می شود.
به هر حال خطر زیست‌محیطی شدیدی که این حوزه آبی را تهدید می‌کند خود دلیلی است برای آنکه در هر مذاکره‌ای که میان کشورهای حاشیه خزر صورت می گیرد، نگرانی‌های زیست‌محیطی این دریا نیز در نظر گرفته شود، به طور یقین شرط لازم و ضروری بهره‌برداری مناسب از منابع دریای خزر ، رسیدن به توافق کامل میان کشورهای ساحلی در بهره‌برداری از منافع مشترک و مقابله با تهدیدهای مشترک ناشی از خطرهای زیست محیطی است.
پژوهشگر دریایی درباره نوسانات و کاهش تراز آب دریای خزر به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: سرعت کاهش تراز آب دریای خزر در حال افزایش است، به طوری که سطح تراز آب خزر از سال ۱۳۷۴ شمسی تاکنون نزدیک به ۲ متر کاهش یافته است.
ورود سالیانه ۱۲۲ هزار و ۳۵۰ تن آلودگی از کشورهای حاشیه دریای خزر به ویژه آلودگی ناشی از عملیات اکتشاف و استخراج نفت، محیط این دریا را آلوده کرده و گونه‌های زیستی این دریا را در معرض خطر جدی قرار داده است که خود تهدید جدی برای محیط زیست سواحل خزر است.
همایون خوشروان افزود: سطح تراز آب دریای خزر با سرعت بسیار زیاد در حال کاهش است به طوری که بررسی های اولیه نشان داده که سال ۲۰۲۲ نسبت به ۲۰۲۱ نزدیک به ۲۵ سانتیمتر سطح تراز آب خزر کاهش داشته که رقم بسیار بالایی است و برای خزر بی سابقه است، نکته دیگر این است که در دسامبر سال گذشته سطح تراز آب دریای خزر به منهای ۲۹ رسید که این تقریبا معادل ترازی است که خزر در سال ۱۳۵۷ به ثبت رسانده و این نشان می دهد که دوباره کاهش سطح تراز آب خزر با آن سرعت فزاینده در حال تکرار شدن است.
مدیر سابق مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر اظهار داشت: در واقع حدود ۴۴ سال پیش تراز آب خزر به منهای ۲۹ رسید و اکنون هم در حال رسیدن به همان تراز است و روند گرمایش زمین نیز در حال سرعت دادن به این روند است.
وی گفت: اما مساله خطرناک تر و نگران کننده تر پیش بینی ها درباره کاهش تراز آب دریای خزر در پایان قرن حاضر است، در واقع بر اساس آخرین پیش بینی دانشمندان امریکایی و روسی که با مدل های محاسباتی بر روی تاثیر گرمایش زمین انجام دادند برآورد کردند که سطح تراز آب دریای خزر در پایان قرن حاضر بین ۹ تا ۱۸ متر کاهش خواهد یافت.
خوشروان اظهارداشت: با مدل های محاسباتی که روی تغییر اقلیم انجام دادند به این پیش بینی رسیدند که اگر این اتفاق بیفتد خزر به شرایطی بر می گردد که ۱۵۰۰ سال قبل در پسروی دربند اتفاق افتاد و آن زمان سطح تراز آب دریای خزر به منهای ۳۷ متر پایین تر از سطح تراز آب اقیانوس ها رسید بنابراین به نظر می رسد تاریخ خزر دوباره در حال تکرار شدن است.
خوشروان تاکید کرد: پسروی ها و پیشروی ها رفتار طبیعی خزر است که اکنون به علت گرمایش زمین تشدید شده است که باید برای کاهش عوارض آن استراتژی سازگاری با کاهش سطح تراز آب خزر داشته باشیم.
وی گفت: دلتای رودخانه ولگا دومین رودخانه بزرگ روسیه در بردارنده زیستگاه های ساحلی بسیار مهمی است که ارزش اقتصادی آن بسیار زیاد است، منابع صیادی و شیلات روسیه وابسته به محیط زیست و منابع آب این دلتا است، کانال کشتیرانی ولگا دن از این دلتا می گذرد. هرگونه کاهش ورودی آب رودخانه ولگا به این منطقه سبب آسیب جدی بر روی زیر ساخت های اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی خواهد شد.
رودخانه ولگا بزرگترین رود قاره اروپا با طول ۳۷۰۰ کیلومتر از ارتفاعات valday شمال غرب روسیه سرچشمه می گیرد. دلتای این رودخانه دارای طولی معادل ۱۲۰ کیلومتر و عرض خط ساحلی آن ۲۰۰ کیلومتر است.