یکی از اصلی‌ترین ابزارهای ایالات متحده آمریکا برای سیطره بر اقتصاد بین‌الملل و تحکیم پایه‌های سلسله مراتب دستوری واشنگتن در جهان، واحد پول این کشور یعنی دلار بوده که بارها در جنگ اقتصادی علیه واحدهای ملی ناهمسو نیز به کار رفته و می‌رود. از این رو کشورهایی مانند ایران می‌کوشند با استفاده از سیاست‌ها و روش‌های گوناگون از زیر فشار دلار رهایی یابند؛ ضرورتی که اینک مورد توجه و تاکید بیشتری قرار گرفته است.
رهبر معظم انقلاب در سخنرانی نخستین روز سال در حرم مطهر رضوی با اشاره به وابستگی اقتصاد کشور به دلار به عنوان نقطه ضعفی مهم تصریح داشتند: برخی کشورهایی که مورد تحریم غرب قرار گرفتند با قطع وابستگی خود به دلار و کار کردن با پول‌های محلی، وضع بهتری پیدا کردند که ما نیز باید همین کار را انجام دهیم.
تاکید مکرر رهبر انقلاب بر دلارزدایی، ضرورت‌های این مهم را بیش از هر زمان دیگری روشن می‌سازد تا راه‌های دست‌یابی به آن به یکی از ریل‌گذاری‌های اصلی اقتصاد کشور تبدیل شود. به همین دلیل اداره کل پژوهش ایرنا پرونده‌ای را با عنوان «دلارزدایی؛ ضرورت یا انتخاب؟» گشوده و نظر کارشناسان را در این زمینه جویا شده است.
پیش از این، «احسان روحانی مطلق» کارشناس حوزه رمز ارز و عضو فناور انجمن بلاکچین ایران، «همایون دارابی» کارشناس بازار سرمایه، «افشین آشوری» رئیس کمیسیون استخراج رمزارز و بلاکچین نظام صنفی رایانه‌ای، «محمود جامساز» اقتصاددان، «شهاب جهانگیری» عضو هیأت علمی و مدیر گروه اقتصاد دانشگاه ارومیه، «حبیب انصاری سامانی» دانشیار اقتصاد دانشگاه یزد و رییس سابق دانشکده اقتصاد مدیریت و حسابداری این دانشگاه، «شهلا عموری» نایب رئیس اول اتاق بازرگانی اهواز و «مجتبی کاروان» رئیس کمیسیون بازار پول و سرمایه دوره نهم اتاق بازرگانی ایران به پرسش‌های ما پاسخ دادند و متن پیش رو حاصل مصاحبه با «فرزاد هاشمی» اقتصاددان و مدرس دانشگاه است. در ادامه متن این گفت‌وگو را می‌خوانیم؛
اگر دلار بخواهد با پولی دیگر جایگزین شود آن پول باید پرقدرت باشد. البته ما می‌توانیم با برخی از کشورها با پول خودشان معامله کنیم. دوم اینکه آن پول در کشورهای دنیا مقبولیت داشته باشد و سوم اینکه باید یک اجماع جهانی به وجود آید
قاعدتا دلیل افزایش دلار، تورم سال‌های پیش است
- مختصات و شرایط اقتصادی که در آن به سر می‌بریم چیست که اقتضای آن دلارزدایی است؟ به عبارتی تفاوت شرایط سیاسی-اقتصادی کنونی ایران با مقاطع قبل از آن که حذف دلار از مبادلات تجاری چندان مطرح نبود چیست؟
کشور طی سه سال گذشته یک تورم لجام‌گسیخته را تجربه کرد. این تورم به مرز ۵۰ درصد رسید که بی‌سابقه بود و تنها دوره تورمی نظیر آن در سال ۱۳۷۴ یعنی در دوره ریاست جمهوری آقای هاشمی رفسنجانی اتفاق افتاد. بنابراین به دلیل اینکه در حال حاضر شرایط اقتصادی کشور لغزنده و دارای رکود تورمی است، این تورم هم افزایش قیمت به همراه دارد و در عین حال رکود را شاهدیم یعنی خرید و فروش آنچنان که قبلاً انجام می‌شد الان صورت نمی‌گیرد. پس متاسفانه مختصات فعلی اقتصاد کشور، تورمی است. این تورم باعث شده که عده‌ای به این نتیجه برسند که قیمت دلار را با حذف آن ترمیم کنند.
حال این سوال مطرح می‌شود که آیا تورم زاده افزایش دلار است یا اینکه ابتدا تورم به وجود می‌آید و بعد شاهد افزایش قیمت دلار خواهیم بود؟ واقعیت این است که این دو بر هم تاثیر دارند؛ یعنی در یک بحث علمی باید عنوان کرد که قاعدتاً دلیل افزایش دلار، تورم سال‌های پیش است. چون بانک مرکزی قیمت دلار را سرکوب می‌کند و ما تورم داریم اما دلار در آمریکا تورم ندارد. در نتیجه با توجه به برابری قدرت خرید بین ایران و آمریکا در سال‌های مختلف به لحاظ ارزی به نفع آمریکا تمام شده است. لذا هر چند وقت یک بار قیمت دلار یا آزاد می‌شود و یا از کنترل خارج می‌شود. نتیجه چنین شرایطی بیکاری، کاهش قدرت خرید و صادرات و واردات است. پس همه اینها دلیل اصلی شده که عده‌ای می‌خواهند دلارزدایی کنند.
در حال حاضر کشورهای دنیا با دلار معامله می‌کنند و انتخابی وجود ندارد. این روندی است که طی توافقات بین‌المللی به وجود آمده و تا به امروز تاثیرات خودش را هم گذاشته است. در چنین وضعیتی ما به صورت عملی اقتصاد پوزیتویستی را وارد سیاست‌گذاری نمی‌کنیم
برای ایران دلارزدایی هم سیاسی و هم اقتصادی است
- حرکت به سمت دلارزدایی در مقطع فعلی آیا محرکی درونی دارد یا همراهی با روندی جهانی است که به خصوص از سوی قدرت‌های شرقی و اقتصادهای نوظهور دنبال می‌شود؟
این مساله کاملاً درونی است. عمده کشورهای دیگر هیچ نیازی به تغییر پول بین‌المللی رایج در کشورشان ندارند اما کشورهایی که به دنبال این راهکار هستند به لحاظ سیاسی با آمریکا و اصولاً بلوک غرب مشکل دارند و هرچند وقت یک بار از این مساله به عنوان یک حربه استفاده می‌شود؛ همانگونه که روسیه قبل از جنگ اوکراین این مساله را مطرح کرد که می‌خواهد دلار را از مبادلات بین‌المللی خودش خارج کند. در مورد ایران دلارزدایی هم سیاسی و هم اقتصادی است.
برای حل مشکلات کنونی کشورمان باید به دنبال اقتصاد پوزیتویستی باشیم
- دلارزدایی چه مزیت‌هایی برای اقتصاد ایران به همراه دارد؟
ما برای حل مشکلات کنونی کشورمان باید به دنبال اقتصاد پوزیتویستی باشیم. وقتی قیمت‌ها روبه بالا باشد هیچ کاری نمی‌تواند کرد به جز اینکه سیاست‌های درستی در پیش گرفته شود؛ یعنی مدیریت بهینه داشته باشیم و ارتباط با کشورهای دیگر ارتباط برقرار کنیم. به نظر من دلارزدایی در شرایط فعلی در نهایت ما را به پول دیگری رهنمون می‌کند که این پولِ دیگر قاعدتاً به لحاظ سازوکارها باید همان وظایف دلار در آن کشور را برعهده داشته باشد. اگر با همین دیدگاه که درست هم هست بخواهیم پیش برویم به شرایط اقتصاد ایران وابسته است.
جانشین دلار هم نمی‌تواند مانع ریزش ارزش پول ما شود
- آیا دلارزدایی مانع از ریزش ارزش پول ملی کشورمان خواهد شد؟
خیر. چون پول جدیدی که وارد می‌شود با همان سازوکار جانشینی دلار همان روند را دارد. در حقیقت آن چیزی که باعث ریزش پول ملی می‌شود سوءمدیریت و کج فهمی از اقتصاد و علم اقتصاد است.
گرفتاری‌های حوزه تجارت آثارش را در حجم بیکاری و تورم نشان می‌دهد
- آیا دلارزدایی تنها در حوزه تجارت مطرح است؟
آن چیزی که الان بیشتر کشور ما را گرفتار خودش کرده در حوزه تجارت است که تاثر آن می‌تواند حجم بیکاری و تورم باشد. در اقتصاد بازارها بر روی هم اثرگذار هستند؛ یعنی اگر یک جایی در حوزه اقتصادی بد عمل کنیم اثر آن در جاهای دیگر هم قابل مشاهده است. پس پول بین‌المللی عمدتاً در حوزه تجارت مطرح است و تجارت هم بر روی اقتصاد کشور تاثیر می‌گذارد.
رویکرد ما اقتصادهای ارزشی است
- دلارزدایی یک انتخاب است یا ضرورت؟ و تا چه حد منطبق با واقعیات تجارت است؟
انتخاب نیست چون حق انتخابی وجود ندارد. در حال حاضر کشورهای دنیا با دلار معامله می‌کنند و انتخابی وجود ندارد. این روندی است که طی توافقات بین‌المللی به وجود آمده و تا به امروز تاثیرات خودش را هم گذاشته است. در چنین وضعیتی ما به صورت عملی اقتصاد پوزیتویستی را وارد سیاست‌گذاری نمی‌کنیم و رویکرد ما اقتصادهای ارزشی است مانند شعارهایی که به صورت دائمی داده می‌شود.
تلاش‌هایی که در سطح بین‌المللی برای رویارویی با دلار انجام شده بیشتر از سوی روسیه بود که نتیجه آن هم مشخص شد که یک جنگ عجیب به وجود آمد؛ به اعتقاد من یکی از دلایل این جنگ، اقتصادی و همین حذف دلار بود
جانشین دلار باید پول پرقدرت باشد
- انتخاب ارز جایگزین دلار چه ویژگی‌هایی دارد؟ دلیل ضعف یا قدرت و نیز مرجع شدن یک ارز برای معاملات جهانی چیست؟
اگر قرار باشد این اتفاق بیافتد باید دارای چند ویژگی باشد؛ اول پول پرقدرت باشد. البته ما می‌توانیم با برخی از کشورها با پول خودشان معامله کنیم. مثلاً با چین می‌توانیم این‌گونه عمل کنیم اما مشکل اینجا است که ما تحریم هستیم و چنین چیزی هم سخت است. دوم اینکه آن پول در کشورهای دنیا مقبولیت داشته باشد و سوم اینکه باید یک اجماع جهانی به وجود آید و نمی‌شود همین‌طور یک پول انتخاب کرد.
در حال حاضر امکان دلارزدایی بسیار اندک است
- تا چه میزان دلارزدایی ممکن است و دورنمای تلاش‌های کنونی در سطح اقتصاد ملی و بین‌المللی در این مسیر چیست؟
اینکه تا چه حد ممکن است، می‌توانند مسئولان اقتصادی کشور در جلسه تصمیم بگیرند که دلار را حذف کنند اما بعد مشکلات دیگری به وجود می‌آید. پس به این شکل نمی‌توان عمل کرد و اینکه تا الان هم چنین اتفاقی نیافتاده، همین است. پس اگر بخواهیم مبادله کنیم می‌بایست یک اصول جهانی را قبول داشته باشیم که تا الان هم همین کار را کرده‌ایم. پس باید گفت که در حال حاضر امکان دلارزدایی بسیار اندک است. تلاش‌هایی که در سطح بین‌المللی انجام شده بیشتر از سوی روسیه بود که نتیجه آن هم مشخص شد که یک جنگ عجیب به وجود آمد. به اعتقاد من یکی از دلایل این جنگ، اقتصادی و همین حذف دلار بود.
قواعد علم اقتصاد را بشناسیم
- از دید برخی ناظران برای در امان ماندن اقتصاد ایران از شوک‌های تورمی باید دلار را از اقتصاد کنار گذاشت اما منتقدان این نظر می‌گویند چنین استدلالی مشابه آن است که برای درمان مساله تب بیمار استفاده از دماسنج را به‌کلی نفی کنیم. با فرض به انجام رسیدن فرایند دلارزدایی، آیا اقتصاد از چالش‌هایی مانند تورم رهایی خواهد یافت؟
اگر ما در مورد علم اقتصاد صحبت می‌کنیم، آن خالی از سیاست و ایدئولوژی است و قوانین خاص خودش دارد. اگر بحث ما در مورد این است که نظر اقتصاددان‌ها در مورد پول بین‌المللی چیست؟ آنها معتقد هستند که پول بین‌المللی باید باشد. عده‌ای که اقتصاد را متوجه نمی‌شوند تمام مشکلات را بر سر پول بین‌المللی خراب می‌کنند و بعد هم آن را سیاسی می‌کنند. راهکار مدیریت درست است؛ این که ما قواعد علم اقتصاد را بشناسیم.
ارزهای دیجیتال امروز زیر ذره‌بین دولت‌ها قرار گرفته است
- راهکارهایی مانند استفاده از ارزهای دیجیتال تا چه حد مسیر دلارزدایی را هموار می‌کند؟
شاید اگر این سوال را سه تا چهار سال پیش از من پرسیده می‌شد می‌گفتم بله می‌توان تا حدی این کار را انجام داد که دلایل مختلف خودش را داشت. اما امروز به سوال شما پاسخ منفی می‌دهم؛ یعنی به دلیل اینکه از چند سال پیش قواعد و قوانین زیادی در رابطه با پول‌شویی ارز دیجیتال تدوین شده و مقامات یک کشور حتی در ایران، در این خصوص خیلی حساس هستند. از بندهای زیادی که در ارتباط با پول‌شویی وجود دارد، بیشتر آنها هم در ایران اجرا می‌شود؛ یعنی خود ما هم سعی می‌کنیم در این کنوانسیون باشیم. بنابراین امروز ارز دیجیتال نمی‌توان کاربردی که چند سال پیش داشت، داشته باشد و امروز زیر ذره‌بین دولت‌ها قرار گرفته است.