معاونت فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، مجموعه‌ای از ماموریت‌های مهم وزارتخانه را برعهده دارد که اصلی‌ترین آن سیاست گذاری ذیل اهداف کلان و در ادامه برنامه‌ریزی، نظارت و حمایت از برنامه‌های مختلف در حوزه فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی و علمی است که گاه دایره فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی به فعالیت‌های سیاسی دانشجویان در دانشگاه‌ها در قالب تشکل‌های سیاسی هم نزدیک می‌شود. توجه به شاخص‌های فرهنگی و اجتماعی دانشگاه‌ها از جمله سرمایه اجتماعی دانشگاهیان اعتماد، انسجام، امنیت، رضایت‌مندی، احساس تعلق و غیره جزء طرح‌ها و برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی دانشگاه‌هاست.
این معاونت مجموعه فعالیت‌ها و جشنواره‌های مختلفی را نیز سامان می‌دهد و برگزار می‌کند مانند جشنواره حرکت، جشنواره سراسری نشریات دانشجویی، جشنواره رویش، جشنواره بین‌المللی تئاتر دانشگاهی و جشنواره سراسری و ملی قرآن و عترت دانشجویان، همچنین وظیفه اعطای مجوز به نشریات دانشجویی و تسهیل فعالیت تشکل‌های دانشجویی با همکاری هیات امنای دانشگاه‌ها را نیز برعهده دارد.
با وجود دو سال تعطیلی آموزش حضوری دانشگاه‌ها به دلیل شیوع بیماری کرونا و تغییر بخش عمده‌ای از فعالیت‌های فرهنگی دانشگاه‌ها، هم مجموعه‌های فرهنگی و هم به طور کلی فعالیت‌های فرهنگی دچار رخوت شد و با اینکه فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی دانشگاه‌ها به مدد فضای مجازی و روش‌های جدید تدریس در این فضا تا حد زیادی ادامه یافت اما پاییز ۱۴۰۱ روزهای متفاوتی را برای دانشگاه‌ها رقم زد.
دانشگاه‌های تهران و برخی شهرهای ایران سال تحصیلی ۱۴۰۱ را با اعتراض‌هایی نسبت به حادثه تاسف‌بار درگذشت دختری جوان به نام "مهسا (ژینا) امینی"، آغاز کردند که در ابتدا بیشتر در فضای دانشگاهی و با رعایت نسبی چارچوب‌ها به وقوع پیوست ولی در ادامه با سوءاستفاده برخی عوامل خارجی به زمینه‌ای برای رفتارهای هنجارشکنانه تبدیل شد.
با وجود این، روسای دانشگاه‌های مختلف، وزیر علوم و معاون فرهنگی و اجتماعی این وزارتخانه برای قانونمند کردن روند اعتراضات تلاش و ضمن تاکید بر رعایت قوانین، اعتراض‌ها در چارچوب شئون دانشگاه‌ها را به رسمیت شناخته و در مواردی که دانشجویان بازداشت شدند، با تلاش از ادامه بازداشت آنها جلوگیری کردند.
اما اکنون و با آرام شدن فضای جامعه و دانشگاه‌ها و پایان سال تحصیلی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ می‌توان و شاید باید با نگاهی دقیق‌تر و تیزبین‌تر اتفاقات سال گذشته دانشگاه‌ها را بررسی کرد و دید چه عاملی موجب این رویدادها در دانشگاه‌ها شد. افکار عمومی نیز سوالات زیادی نسبت به این موضوع دارد و اینکه آیا هنوز دانشجویانی هستند که به دلیل اقدامات خود در جریان اعتراضات در بازداشت یا وضعیت تحصیلی نامشخص باشند.
خبرگزاری ایرنا برای واکاوی بیشتر این موضوع و گفت‌وگو در مورد ماموریت‌های معاونت فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم میزبان عبدالحسین کلانتری معاون فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم بود که بخش اول این گفت‌وگو با موضوع فعالیت تشکل‌های دانشجویی منتشر شد.
بخش بعدی گفت‌وگوی ما بیشتر پیرامون اعتراضات ۱۴۰۱ در دانشگاه‌ها و ریشه‌های آن، وضعیت دانشجویان در پی این اعتراضات، آیین‌نامه تجمعات دانشجویی (که پیشتر خبر از نهایی شدن آن در وزارت علوم داده بود)، بخشنامه حجاب در دانشگاه‌ها، وضعیت نشریات دانشجویی و راه‌هایی برای شکوفایی آنها، تعداد تشکل‌های دانشجویی و فعالیت‌های آنها و بودجه فرهنگی دانشگاه‌ها و سامانه تازه راه‌اندازی‌شده فَرنَما را در ادامه می‌خوانید.
بخشنامه جدیدی برای حجاب نداریم
آیین‌نامه اعتراضات تجمعات دانشجویی در چه وضعی است؟ یکی از اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی هم اخیرا از ارجاع بخشنامه عفاف و حجاب در دانشگاه‌ها به معاونت فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم خبر داده است، این آیین‌نامه چه مواردی را دربردارد؟
هیچ بخشنامه جدیدی در حوزه حجاب و عفاف نداشته‌ایم. بر اساس اسناد بالادستی موجود، توصیه‌نامه سیاستی اجرایی (handbook) در هشت مرحله تدوین و در تیر ۱۴۰۱ ابلاغ شد که در حال اجراست و اصلا جدید نیست. آیین‌نامه اعتراضات هم در شورای اسلامی شدن دانشگاه‌ها پیگیری می‌شود.
مساله حجاب و عفاف، مساله درون‌زای دانشگاه نبود و از بیرون به دانشگاه منتقل شد. حدود بهار سال ۱۴۰۱ هم تحلیلی از مساله حجاب داده بودم. بر اساس مبادی و مبانی دینی وضع حجاب در جامعه ما وضعیت مطلوبی نیست، اما این مساله بیش از اینکه مشکلی عقیدتی باشد، مشکل سبک زندگی است و باید در متن مساله سبک زندگی آن را فهمید.
این مساله برآمده از ساحت سبک زندگی بوده و درک آن بسیار مهم است. نباید به افرادی که (حجاب) را رعایت نمی‌کنند، به راحتی برچسب ضددین و بی‌دین زد. افرادی قصد دارند دوقطبی در جامعه پدید آورند و پوشش‌های برآمده از سبک زندگی متفاوت را تعبیر به ضدیت با دین کنند و جامعه دیندار را در مقابل این امر قرار دهند.
تصویر بازنمایی‌شده دانشگاه از اعتراضات ۱۴۰۱، تصویر غیرواقعی از وضعیت واقعی بود
عده‌ای از دانشجویان و اساتید در اعتراضات پاییز ۱۴۰۱ دستگیر و عده‌ای هم پس از دستگیری، شامل عفو رهبری شدند. آیا از این افراد هستند کسانی که هنوز در بازداشت باشند؟ عده‌ای هم قرار بود در کمیته انضباطی دانشگاه‌ها تعیین تکلیف شوند، آیا وزارت علوم دستورالعملی به کمیته‌های انضباطی در این مورد داده یا خود دانشگاه‌ها در این زمینه بر اساس قوانین داخلی اقدام می‌کنند؟
دانشگاهی که آرام باشد، تحرک و پویایی نداشته باشد، دانشگاه مرده است؛ زیرا دانشگاه مهد زایش معرفت، آگاهی و علم است و این ایجاب می‌کند در فضای دانشگاه فرصت‌هایی برای کنشگری، تفکر و آزاداندیشی وجود داشته باشد؛ زیرا دانشجویان در مقطعی وارد دانشگاه می‌شوند که باید اجتماعی شوند و از فرایندهایی که در آینده در جامعه با آن روبرو می‌شوند، آگاهی یابند. ما به نوبه خود سعی کردیم این اتفاق بیفتد که دشوار بود. دو سال کرونا باعث شده بود همه مجموعه‌های دانشجویی دچار رکود شده و گاه کاملا منحل شوند و این امر فی‌نفسه فعالیت جمعی و مدنی و قانونمند را دچار اختلال می کرد. در واقع فرایندهای مرسوم جامعه‌پذیری که عموما در خلال همین فعالیت‌های داوطلبانه و جمعی صورت می گرفت، مختل شد و حتی دانشجویان یکدیگر و مسئولان دانشگاه را به‌خوبی نمی شناختند.
بنابراین بازسازی و احیای مجموعه‌های دانشجویی در دستورکار قرار گرفت. در راستای احیای این مجموعه‌ها اقدامات زیادی شد که موثر هم بود. طوری‌که به نظر من یکی از علل کمتر بودن خشونت در درگیری‌های دانشگاه‌ها نسبت به جامعه همین موضوع بود.
البته در فضای متلاطم (دانشگاه) اتفاق‌های ناگواری افتاد، شعارهایی داده شد که خوب نبود و تصویر مناسبی را از دانشگاه مخابره نکرد و برخوردهایی صورت گرفت که قابل پذیرش نبود. اما از حیث جامعه شناختی و با توجه به وضعیت کلان کشور این اتفاقات قابل تبیین است، اگرچه قابل پذیرش نیست. انبوهی از اقدامات رسانه‌ای علیه ایران انجام می‌شد، همه دست‌به دست هم داده بودند تا آرامش کشور را مختل کنند. بسیاری از شب‌ها وزیر علوم، معاونان، مسئولان و روسای دانشگاه‌ها تا پاسی از شب بیدار بودند تا اتفاق ناگواری در دانشگاه رخ ندهد و به طورکلی در قیاس با متن جامعه فضای بهتری داشتیم؛ اما متاسفانه تصویری که از دانشگاه بازنمایی شده، تصویر واقعی نبود.
آمار دقیقی از کمیته‌های انضباطی ندارم و این موضوع به حوزه معاونت فرهنگی و اجتماعی مرتبط نیست. اما در این مقطع سیاست اصلی و تاکید عمده ما تقویت تشکل‌ها و مجموعه‌های شناسنامه‌دار مانند انجمن‌های علمی، نشریات دانشجویی، کانون‌های فرهنگی و هنری و امثالهم بود.
تمام دغدغه ما این بود که از حریم دانشگاه صیانت شود و معتقد بودیم و هستیم تنها راه فعالیت مدنی و پرهیز از خشونت و پیگیری مطالبات و خواسته ها همین مجموعه های شناسنامه دار و قانونی است. حرکت در مدار قانون هزینه اجتماعی و هزینه فردی کنشگری را کاهش می دهد و دستان ما را در حمایت و پشتیبانی از فعالیت های دانشجویی باز می کند.
سیاست ما این بود که اعتراض را از اغتشاش جدا کنیم و حتی اغتشاشات را به سمت اعتراض قانونمند ببریم و از آنجا تمام این ظرفیت‌ها را جهت تعالی کشور و نظام هدایت کنیم. تاکید داشتیم مدل اعتراض را سامان‌مند و مدنی کنیم تا هزینه کمی برای دانشگاه، دانشجو، جامعه و نظام داشته باشد.
بعد از عفو رهبری با وزیر علوم مکاتبه کردید و خواستید شرایط اجرای آن را تسهیل کنند، نتیجه این امر چه شد؟
وزیر محترم موافقت کردند، دستور ایشان در چرخه و مجاری مربوطه برای اقدامات لازم قرار گرفت و دستورالعملی برای آن تدارک دیده شد.
دشمن می‌خواهد دانشگاه را بزند
به طور کلی دانشگاه بعد از انقلاب تاکنون به رشد کشور و تامین نیروی انسانی متخصص کمک کرده است، همین امر باعث شده رهبر انقلاب در همه سخنرانی‌ها و بیانات خود به دانشگاه توجه و از آن تشکر کرده و افق علم و توسعه را نشانه‌گیری کرده‌اند و از همه وزرا خواسته‌اند نگذارند به این میانداری و پیشتازی دانشگاه خدشه وارد شود.
طوری که می شود ادعا کرد خط قرمز رهبری دانشگاه و تولید علم است و به نظر ایشان این موضوع جنبه حیاتی برای کشور دارد. برای آن هزینه زیادی کرده‌اند، رهبری با درخواست وزارتخانه‌های مختلف برای مساعدت از مسیر صندوق ارزی مخالفت کردند، اما به بحث علم و فناوری و تجهیز آزمایشگاه‌ها و سایر مسائل علمی که می‌رسد، ایشان موافقت می‌کنند.
دشمن متوجه این امر شده و دانشگاه را تضعیف می‌کند، بازی هوشمندانه‌ای طراحی کرده که متاسفانه بخش کوچکی از جبهه خودی را نیز وارد این روند کرده است. وضعیت حجاب و عفاف در دانشگاه از متوسط جامعه بالاتر است و نباید سیاه نمایی و تصویر معوج رسانه‌ای از دانشگاه را باور و تکثیر کرد.
تعداد نشریات دانشجویی در دهه ۸۰ خورشیدی بیشتر بود، حتی جشنواره‌ای هم برای انتخاب برترین‌ها برگزار می‌شد، وضعیت اکنون چطور است و برای تشویق و افزایش آن چه اقدامی در حال اجراست؟
معاونت فرهنگی پیشین وزارت علوم جهت تحقق دانشگاه سبز بر اساس ابلاغیه‌ای استفاده از کاغذ در نشریات را کاهش داد و به نظر ما این تصمیم خوبی بود و آن را ادامه دادیم. الان حتی مجلات علمی پژوهشی در چند نسخه معدود چاپ کاغذی می شوند و همه آنها الکترونیکی شده و در تارنمای تخصصی قابل دریافت هستند. گران‌شدن کاغذ، افق دانشگاه دوست دار طبیعت و مهاجرت فعالیت‌های دانشجویی به فضای مجازی در این امر موثر بوده است. نشریات در فضای مجازی بیشتر دیده و خوانده می‌شوند و از طریق پایگاه فرنما امکانی را برای بیشتر دیده شدن آنها فراهم کرده ایم. سیاست ما افزایش تعداد نشریات بوده است و در دادن مجوز سخت‌گیری نداشته‌ایم؛ زیرا معتقدیم کار مکتوب، با تعقل و تفکر موانست بیشتری داشته و در رواج عقلانیت و مدیریت احساسات نقش بی بدیلی دارد.
ابتدای کار در وزارت علوم، منبعی برای دانستن تعداد تشکل‌ها، نشریات دانشجویی، کانون‌ها و غیره نداشتیم. آمارهایی که داشتیم متعلق به دوران پیشاکرونایی بود. اما اکنون سامانه فرنما به صورت برخط را داریم که بر اساس آن به‌روز و دقیق می‌توانیم تعداد تشکل ها، نشریات و فعالیت های فرهنگی دانشجویی را مشخص کنیم. البته از این جهت که هنوز برخی مجموعه ها و دانشگاه ها آمار خود را وارد نکرده اند، این آمار کمتر از حد واقعی خود است.
بر اساس جدیدترین آمار، ۵ هزار و ۱۸۴ انجمن علمی، ۵ هزار و ۹۸۰ کانون فرهنگی و هنری داریم که ۹ هزار برنامه فرهنگی ثبت کرده‌اند. حدود ۲۲ هزار و ۴۴۰ فعالیت فرهنگی برای سه ماهه اول ثبت شده است. همچنین سه هزار و ۹۴۴ نشریه بر اساس تاریخ مجوز نشر ثبت شده اند و این آمار به صورت داوطلبانه در سامانه ثبت می‌شود. ۲۲ تا ۲۶ تیر انتخابات شورای مرکزی ناظر بر نشریات دانشجویی دانشگاه‌ها را داشتیم در همین دوره در دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) قزوین دوره آموزشی و توانمندسازی مدیران مسئول و کارشناسان برگزار شد.
جشنواره تیتر ۱۳ را برای نشریات دانشجویی بهمن ۱۴۰۲ برگزار می‌کنیم، شروع ارسال آثار از اواخر مهر خواهد بود و آثار منتشر شده از شهریور ۱۴۰۰ تا شهریور ۱۴۰۲ می‌توانند در این جشنواره شرکت کنند.
امیدوار به اصلاحیه بودجه در مجلس شورای اسلامی
سر مساله بودجه فرهنگی دانشگاه‌ها با وجود تاکیدات وزیر علوم و معاونت فرهنگی هنوز بحث وجود دارد و دانشگاه‌ها بودجه ۵ درصد را برای فعالیت‌های فرهنگی نمی‌پذیرند.
دانشگاه‌ها ردیف بودجه مشخص برای فعالیت فرهنگی نداشتند و تلاش کردیم در لایحه بودجه ۱۴۰۲ این امر را با نامه‌نگاری با سازمان برنامه و بودجه و ریاست محترم جمهور بگنجانیم که محقق شد. واقعیت تلخ این است که پیش از این اساسا چنین ردیفی وجود نداشت و پیگیری و نظارت بر میزان و نوع هزینه‌کرد فعالیت های فرهنگی در دانشگاه ها سامان مشخصی نداشتند که اکنون بودجه ۵ درصد فرهنگی در بند ل تبصره ۹ قانون بودجه سال ۱۴۰۲ مصوب شده است.
اما متاسفانه استثنائات به پیشنهاد اولیه ما کار را سخت کرد. به این شکل که حداقل ۵ درصد از اعتبارات هزینه‌ای دانشگاه‌ها به استثنای فصول ۱ و ۴ و ۶ که شامل حقوق و دستمزد، رفاهیات، هزینه‌های اجرایی و موارد دیگر می شود. به این شکل بیش از ۸۰ از درصد بودجه دانشگاه ها شامل استثناهای مورد اشاره در قانون شده و از همان ابتدا از شمول بودجه فرهنگی خارج می شود که عملا بودجه فرهنگی کمتر از حتی ۳ درصد شده است.
در اصلاحیه لایحه بودجه امیدواریم با مساعدت مجلس قیودات برداشته شود و حداقل ۵ درصد به معنای واقعی کلمه به فعالیت‌های فرهنگی اختصاص یابد. البته به دلیل تخصیص بالای ۱۰۰ درصدی که سال پیش برای دانشگاه‌ها محقق شد و دستورات موکد و مکرر وزیر علوم، انتظار داریم دانشگاه‌ها با تخصیص‌های خوب در این فعالیت‌ها همراهی کنند. قطعا هزینه‌کرد برای فعالیت فرهنگی سرمایه گذاری است.