یکی از مهم‌ترین مسائلی که در سال‌های اخیر مورد توجه پژوهشگران شبکه‌های اجتماعی قرار گرفته، دستکاری واقعیت در شبکه‌های اجتماعی است که از طریق به کارگیری فرایندهای اتوماتیک و حساب‌های جعلی انجام می‌شود. دستکاری در رسانه‌های اجتماعی (Manipulation Service Providers (MSPs)) جبهه جدیدی برای معاندینی است که به دنبال رخنه در انتخابات، قطبی‌کردن افکار عمومی و منحرف ساختن گفتمان‌های سیاسی، هستند.
مرکز عالی ارتباطات استراتژیک ناتو در گزارش‌های متعدد، دستکاری در رسانه‌های اجتماعی را به عنوان یک بخش مهم و لاینفک پویش‌های نفوذ مورد مطالعه قرار داده است؛ پویش‌هایی که بازیگران دولتی و غیردولتی معاند علیه ائتلاف [ناتو] و شرکای آن به خدمت می‌گیرند.
در گزارشی که ناتو با عنوان «چگونه کمپانی‌های رسانه‌های اجتماعی در مبارزه با رفتار نامناسب در فضای آنلاین ناکام مانده‌اند» منتشر شده، آزمایشی در ارتباط با میزان هزینه‌کرد در دستکاری شبکه‌های اجتماعی انجام شده است: «به منظور سنجش توانایی کمپانی‌های رسانه‌های اجتماعی در شناسایی و حذف دستکاری‌ها، مشارکت در ۱۰۵ پست را خریداری کردیم که توسط تأمین‌کنندگان خدمات رسانه‌های اجتماعی در فیسبوک، اینستاگرام، توئیتر و یوتیوب قرار گرفتند؛ از میان این تأمین‌کنندگان ۱۱ مورد روس و ۵ مورد اروپایی (۱ لهستانی، ۲ آلمانی، ۱ فرانسوی و ۱ ایتالیایی) بودند. فقط با هزینه کردن ۳۰۰ یورو، ۳ هزار و ۵۳۰ نظر، ۲۵ هزار و ۷۵۰ لایک، ۲۰ هزار مشاهده و ۵ هزار و ۱۰۰ دنبال‌کننده خریداری کردیم. با مطالعه حساب‌های کاربری که دستکاری‌های خریداری‌شده را تحویل دادند، توانستیم ۱۸ هزار و ۷۳۹ حساب کاربری را شناسایی کنیم که برای اجرای دستکاری در پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی مورد استفاده قرار گرفتند.»
همچنین در گزارشی که دانشگاه آکسفورد در سال ۲۰۱۹ به قلم «سامانتا برادشاو» و «فیلیپ هاوارد» با عنوان «ساختار جهانی اطلاعات گمراه‌کننده» منتشر کرد، فعالیت نیروهای سایبری در ۷۰ کشور مورد بررسی قرار گرفت که ۱۱ کشور به نیروهای سایبری با ظرفیت بالا تقسیم شدند که بیشترین تلاش را برای دستکاری در شبکه‌های اجتماعی و تاثیر در افکار عمومی داشته‌اند که شامل «چین، مصر، اسرائیل، میانمار، روسیه، عربستان، سوریه، امارات، آمریکا، ونزوئلا و ویتنام است.
گروه داده‌کاوی ایرنا به منظور بررسی دستکاری در شبکه‌های اجتماعی، ۱۰ حساب توئیتری فعال و پرطرفدار در توئیترفارسی را که در دوران ناآرامی‌های شهریورماه ۱۴۰۱، از جریان‌سازان و تاثیرگذاران این عرصه بودند، تحلیل کرد.
در این گزارش تلاش شده با مشخص‌کردن تعداد حساب‌های توئیتری ربات‌ها که با نمونه‌گیری از لایک‌کنندگان و ریتوئیت‌کنندگان به‌دست آمد و میزان هزینه‌کردی که براساس گزارش مرکز عالی ارتباطات استراتژیک ناتو برای خرید لایک و ریتوئیت اعلام شده، میزان هزینه حمایتی از این اکانت‌ها در توئیتر فارسی در بازه زمانی ۲۵ شهریور تا ۱۵ مهرماه مشخص شود.
برای تعیین تعداد تقریبی ربات‌ها، روش در نظر گرفته به این صورت بود که برای هر توئیت، ۱۰۰ لایک‌کننده و ریتوئیت‌کننده آخر در حساب توئیتری شخص مورد نظر بررسی و درصد ربات‌ها به این روش مشخص شود.
با توجه به حضور حداکثری ربات‌ها در لحظات و ساعات اولیه انتشار توئیت‌ها، واکاوی آخرین توئیت‌ها به نتیجه حداقلی تعداد ربات‌ها خواهد انجامید. به بیان واضح‌تر، روش استفاده‌شده در این گزارش موجب کشف تقریبی حداقل ربات‌ها در حساب‌های توئیتری مورد نظر شده است( نکته مهم اینکه اطلاعات حساب‌ها در شهریورماه و مهرماه ۱۴۰۱ استخراج و ثبت شده است).
۱. سیما ثابت
مجری برنامه «چشم‌انداز» شبکه ایران اینترنشنال از فعال‌ترین چهره‌هایی بود که در جریان ناآرامی‌های شهریور ۱۴۰۱ فعالیت چشمگیری در توئیتر فارسی داشت که در حدود ۷۰۰ توئیت از وی در این مدت از سوی سامانه هوشمند پایشگر شبکه‌های اجتماعی ثبت شده است.
ثابت، ۳۵۰ هزار دنبال‌کننده در توئیتر دارد و ۶۳۰ نفر را در این فضا دنبال می‌کند. او که از سال ۲۰۱۷ وارد توئیتر فارسی شده در این مدت ۷ هزار و ۶۴۴ توئیت منتشرکرده که ۶۹۳ توئیت معادل ۹ درصد مربوط به بازه زمانی اغتشاش‌های شهریور ۱۴۰۱ بوده است.
در ادامه و براساس محاسبه سایت معتبر فیک‌یاب توئیتری(FollowerAudit) میزان فالوئرهای جعلی سیما ثابت ۵۲ درصد تخمین زده شده است.
۲. حامد اسماعیلیون
حامد اسماعیلیون که خود را سخنگوی خانواده‌های جانباختگان هواپیمای اوکراینی معرفی کرده بود نیز از جمله افرادی است که فعالیت قابل توجهی در توئیتر و اینستاگرام داشت و بررسی‌ها نشان می‌دهد از حمایت ربات‌ها در توئیتر نیز بهره برده است.
اسماعیلیون که از سال ۲۰۱۳ عضو توئیترفارسی است ۳۳۶ هزار دنبال‌کننده دارد و ۳۳ نفر را در این بستر دنبال می‌کند. مجموع توئیت‌های منتشرشده از سوی این حساب توئیتری در مجموع ۹ سالی که عضو توئیتر بوده ۸۵۱ توئیت بوده که ۱۳۹ توئیت معادل ۱۶ درصد در دوران اغتشاش‌های شهریورماه منتشر شده است.
در ادامه و براساس محاسبه سایت معتبر فیک‌یاب توئیتری، میزان فالوئرهای جعلی حامد اسماعیلیون ۴۵ درصد تخمین زده شده است.
۳. پوریا زراعتی
مجری سابق شبکه من‌وتو و مجری کنونی ایران اینترنشنال یکی دیگر از فعالان توئیتری است که به انتشار اخبار ضد و نقیض و نه چندان موثق در میان اهالی توئیتر شهرت دارد. پوریا زراعتی که فعال‌ترین چهره رسانه‌ای در این دوران در میان اشخاص مورد بررسی این گزارش بوده، ۷۵۳ توئیت در این مدت منتشر کرده که معادل ۹ درصد کل توئیت‌هایش یعنی ۷ هزار و ۹۵۳ توئیت بوده است.
زراعتی نیز از سال ۲۰۱۳ عضو توئیتر فارسی شده و ۴۶۴ هزار دنبال‌کننده دارد و ۱۵۲ نفر را دنبال می‌کند. او که ارادت خاصی به خاندان پهلوی دارد از مهم‌ترین حامیان مجازی اغتشاش‌های ۱۴۰۱ در ایران بود که اخبار لحظه به لحظه و نه چندان معتبری را در آن دوران ایام منتشر کرده است.
در ادامه و بر اساس محاسبه سایت معتبر فیک‌یاب توئیتری، میزان فالوئرهای جعلی زراعتی ۴۸ درصد تخمین زده شده است.
۴. سوگند سهیلی
«سوگند سهیلی» خواننده و ترانه‌نویس ایرانی ساکن لندن است که در دوران اغتشاش‌ها به یکباره به یکی از چهره‌های حامی مردم تبدیل شد و محتواهای به نسبت زیادی در حمایت از این ناآرامی‌ها منتشر کرد.
سوگند که از سال ۲۰۱۳ عضو توئیتر فارسی است ۳۳۵ هزار دنبال‌کننده در توئیتر دارد که محبوبیت به نسبت بالای این چهره موسیقیایی در بستر توئیترفارسی را نشان می‌دهد. او که ۳۶ نفر را در توئیتر دنبال می‌کند، به استناد سامانه پایشگر شبکه‌های اجتماعی، ۱۷۰ توئیت در بازه زمانی ۲۵ شهریور تا ۱۵ مهرماه منتشر کرده که معادل ۱۹ درصد کل توئیت‌هایش (۸۶۷ توئیت) بوده است.
در ادامه و براساس محاسبه سایت معتبر فیک‌یاب توئیتری، میزان فالوئرهای جعلی او ۴۵ درصد تخمین زده شده است.
۵. مسیح علینژاد
مسیح علینژاد از نظر میزان دنبال‌کننده، پرفالوئرین چهره بررسی شده در این گزارش است که حجم بالای دنبال‌کننده در کنار میزان بالای محتوا در توئیتر، از علینژاد چهره‌ای شناخته‌شده در توئیترفارسی ساخته است. او که در دوران ناآرامی‌ها ۷۰۵ توئیت منتشر کرده معادل ۲ درصد از کل توئیت‌های حساب توئیتریش(۲۸ هزار و ۶۰۰ توئیت) را در این دوره زمانی منتشر کرده است.
حساب توئیتری منتسب به مسیح علینژاد از سال ۲۰۱۸ فعالیت خود را آغاز کرده و ۵۷۰ هزار دنبال کننده و یک هزار و ۵۳۸ دنبال شونده‌دارد.
در ادامه و براساس محاسبه سایت معتبر فیک‌یاب توئیتری، میزان فالوئرهای جعلی مسیح علینژاد ۴۵ درصد تخمین زده شده است.
۶.شاهین نجفی
«مرتضی نجفی پورمقدم» که با نام شاهین نجفی شناخته می‌شود، یکی دیگر از چهره‌های فعال و حامی اغتشاش‌های شهریورماه است که در دوره زمانی ۲۰ روزه تهیه این گزارش، ۸۰ توئیت و معادل ۲ درصد کل توئیت‌های حساب توئیتری (۲۹۸۶) خود را منتشر کرده است.
حساب توئیتری نجفی از سال ۲۰۱۳ شروع به فعالیت کرده و این صفحه ۳۵۷ هزار دنبال‌کننده و ۸۶ دنبال‌شونده دارد.
نرخ دریافت لایک این حساب توئیتری نشان می‌دهد در مدت ۲۰ روز به طور متوسط برای ۸۰ توئیت، ۱۶ هزار لایک بوده که بیانگر توجه طرفدارانش به این خواننده و موزیسین ایرانی ساکن آمریکا دارد.
در ادامه و براساس محاسبه سایت معتبر فیک‌یاب توئیتری، میزان فالوئرهای جعلی شاهین نجفی ۴۴ درصد تخمین زده شده است.
۷. سینا ولی‌الله
سینا ولی‌الله از دیگر چهره‌های ضدنظام و فعال در توئیتر است که در بازه زمانی ۲۵ شهریور تا ۱۵ مهرماه، ۱۰۳ توئیت منتشر کرده که معادل ۰.۹ درصد مجموع توئیت‌های این حساب توئیتری یعنی ۱۰ هزار و ۶۰۰ توئیت بوده است. میانگین ۲۱ هزار لایکی توئیت‌ها و ۶۵۰۰تایی رتوئیت‌ها نشان از میزان توجه نسبی گرایش‌های مخالف نظام به حساب توئیتری او دارد.
این حساب توئیتری از سال ۲۰۰۹ فعالیتش را در توئیتر آغاز کرده و در طول ۱۳ سال فعالیت در این بستر، ۸۲۹ هزار دنبال‌کننده و ۲۰۷ دنبال‌شونده دارد. لحن طنز و شوخی‌های او با برخی رخدادهای روزمره یکی از دلایل اصلی توجه مخاطبان به این حساب توئیتری و نوشته‌های ولی‌الله بوده است.
در ادامه و براساس محاسبه سایت معتبر فیک‌یاب توئیتری، میزان فالوئرهای جعلی سینا ولی‌الله ۴۵ درصد تخمین زده شده است.
۸.رضا پهلوی
رضا پهلوی از چهره‌های فعال در توئیتر بود که هر از چند گاهی با بروز برخی رخدادهای ناگوار در ایران همچون سیل، زلزله تا ناآرامی‌های اخیر به ابراز نظر و انتشار بیاینه‌های حمایتی از مردم ایران می‌پرداخت و در بیشتر وقت‌ها نیز با واکنش برخی کاربران همفکرش روبرو می‌شود.
حامیان منتقد رضا پهلوی بر این باورند که او کاریزمای لازم را برای رهبری اپوزیسیون مخالف جمهوری اسلامی ندارد و معرفی چهره‌ای مقتدرتر برای لیدری این جریان را الزامی می‌دانستند.
حساب توئیتری رضا پهلوی از سال ۲۰۰۹ آغاز به کار کرده و در این مدت ۲ هزار و ۸۶۴ توئیت منتشر کرده که به طور متوسط ماهی ۱۷ توئیت زده که به طور عمده در روزهای خاص و ملتهب جامعه ایرانی بوده است. در دوران ناآرامی‌های اخیر، حساب توئیتری رضا پهلوی ۴۴ توئیت زده که معادل یک درصد کل توئیت‌هایش از آغاز فعالیت در توئیتر بوده است.
در ادامه و براساس محاسبه سایت معتبر فیک‌یاب توئیتری، میزان فالوئرهای جعلی رضا پهلوی ۴۷ درصد تخمین زده شده است.
۹. گلشیفته فراهانی
گلشیفته فراهانی از بازیگران شناخته‌شده ایرانی که بعد از ایفاگری در فیلم «درباره الی» در سال ۱۳۸۷ از ایران مهاجرت کرد، در دوران ناآرامی‌ها، فعالیت قابل توجهی در حمایت از معترضان و اغتشاش‌گران داشته است. او در این زمان ۲۹ توئیت منتشر کرده که معادل ۶ درصد کل توئیت‌هایش بوده است.
حساب توئیتری فراهانی از سال ۲۰۰۹ آغاز به کار کرده و تعداد ۴۸۳ در این اکانت منتشر شده است. محبوبیت وی در بازیگری باعث جذب ۶۹۵ هزار دنبال‌کننده در این بستر شده در حالی که فقطا ۶۲ نفر را در توئیتر دنبال می‌کند.
در ادامه و براساس محاسبه سایت معتبر فیک‌یاب توئیتری، میزان فالوئرهای جعلی گلشیفته فراهانی۴۶ درصد تخمین زده شده است.
۱۰. علی کریمی
علی کریمی که برخی اورا رهبر اغشتشاش‌گران شهریور ۱۴۰۱ نامیدند، پدیده توئیتر فارسی در این زمان بوده است زیرا در طول ۲۰ روز تعداد دنبال‌کنندگانش از نزدیک ۵۰ هزار نفر به حدود یک میلیون نفر رسید و این افزایش سریع جذب فالوئر در کنار حضور فعال کریمی به عنوان یک چهره ورزشی در یک رخداد سیاسی اجتماعی، شائبه‌ها در خصوص انگیزه‌ها و حمایت‌ها از او را افزایش داده است.
حساب علی کریمی به طور دقیق در آن زمان (شهریور و مهر ۱۴۰۱) ۹۹۸ هزار دنبال‌کننده دارد در حالی‌که او فقط ۲۴ نفر را فالو کرده است. این حساب در ماه دسامبر ۲۰۱۷(آذر ۱۳۹۶) آغاز به کار کره و در مجموع ۶۸ توئیت در آن منتشر شده است.
نسبت تعداد توئیت‌های منتشرشده در ۲۰ روزه نخست ناآرامی‌ها به کل توئیت‌های این صفحه معادل ۵۷ درصد توئیت‌هاست که به نسبت همه چهره‌های بررسی‌شده، تعداد بالاتر و قابل توجه‌تری است. گویا علی کریمی به یکباره در دوران اغتشاش‌های ۱۴۰۱ در شهریورماه به صرافت کنشگری مدنی و سیاسی افتاده و البته با حمایت قابل توجه طرفدرارنش و ربات‌ها همراه بوده است.
در ادامه و براساس محاسبه سایت معتبر فیک‌یاب توئیتری، میزان فالوئرهای جعلی علی کریمی ۵۴ درصد تخمین زده شده است.
تحلیل و جمع‌بندی
۱. نکته مهم در بررسی اکانت‌های فعال در جریان ناآرامی‌های ۱۴۰۱ ایران این است که این افراد - که به طور عمده چهره‌های ورزشی، هنری و رسانه‌ای بودند - به یکباره به صرافت انجام کنشگری مدنی و فعالیت سیاسی افتادند و عدم شناخت آنها از فضای سیاسی سبب بروز گاف‌های زیادی در نوشته‌ها و کنشگری‌های آنها شد؛ با این حال محبوبیت این سلبریتی‌ها در جلب توجه کاربران توئیتری موثر بوده است.
۲. اجماع سریع و همه‌جانبه این افراد در زمان بروز ناآرامی‌ها در ایران که گاها محتوا و مضامین مشترکی را نیز منتشر می‌کردند، بیش از هرچیز شائبه مستقل و مردمی‌بودن آنها را زیرسؤال می‌برد و احتمال سازماندهی شده‌بودن آنها را تقویت می‌کند.
۳. حضور ۱۰ اینفلوئنسر توئیتری فعال در زمان ناآرامی‌ها در خارج از کشور این نکته مهم را تداعی می‌کند که همه این افراد از بیرون گود و بدون صرف هیچ هزینه‌ای قصد ایجاد تحول و تغییر را داشته‌اند؛ این در حالی است که چهره‌های داخلی با وجود اعمال محدودیت‌ها به هیچ وجه نتوانستند از این محبوبیت برخوردار شوند.
۴. در میان این ۱۰ چهره، پوریا زراعتی و سیما ثابت که در آن زمان مجریان ایران اینترنشنال بودند با ۷۵۳ و ۶۹۳ توئیت فعال‌ترین اکانت‌ها محسوب می‌شوند. همچنین، علی کریمی که فقط ۳۹ توئیت در این ۲۰ روز زده بود بیشترین متوسط لایک و ریتوئیت را با ۱۸۱ هزار و ۴۷ هزار به دست آورده است که او را در این زمینه در توئیترفارسی متمایز کرده بود.
۵. محاسبه تعداد توئیت‌های این ۱۰ نفر در مدت ۲۰ روز نخست ناآرامی‌ها نشان می‌دهد علی کریمی با ۵۷ درصد فعالیت پیشتاز است؛ گویی اکانت کریمی به یکباره در این دوران احیاشده و بیش از نیمی از محتویات این حساب توئیتری در این ۲۰ روز منتشر شده است. بعد از کریمی، سوگند با ۱۹ درصد و اسماعیلیون با ۱۶ درصد بیشترین حجم فعالیت‌های توئیتری خود را در این ۲۰ روز انجام دادند.
۶. با وجود اینکه محاسبه دقیق تعداد ربات‌ها در توئیتر بسیار پیچیده است اما محاسبه فعالیت غیرعادی برخی اکانت‌ها که با واکاوی تعداد ریتوئیت‌ها و زمان لایک و بازنشر توئیت‌ها قابل تحلیل و ردیابی است، این نکته مهم را افشاگری می‌کند که ربات‌ها و بدافزارها نقش مهمی در بالاآمدن و افزایش توجه اینفلوئنسرهای توئیتری در زمان ناآرامی‌ها داشته و انتشار برخی تخمین‌های وبسایت‌های فیک‌یاب، ادعای حمایت رباتیک حدود ۴۰ درصدی این حساب‌ها را تائید می‌کند.