به گزارش خبرنگار میراث فرهنگی ایرنا، هفته دولت به پایان رسید، معمولا این یک هفته شاخص زمانی مناسبی برای ارزیابی عملکرد و فعالیت دولت است، اکنون دولت سیزدهم نیمه دوم عمر خود را آغاز کرده است، حالا دیگر می‌توان منصفانه‌تر اقدامات و دستاوردهای دستگاه‌های دولتی را سنجید، نظر داد و عیارسنجی کرد، همه آنچه وعده داد شد و هر آنچه که به دست آمد، اتفاقا دولت نمایشگاهی را تحت عنوان روایت خدمت (وعده، وفا) دایر کرده بود و هر دستگاهی کارنامه‌ای را تیتروار، خلاصه و روایت‌گونه در معرض نمایش عمومی گذاشته بود تا قضاوتش کنند.
وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی از وزارتخانه‌های است که همواره مورد توجه منتقدان، بوده و اقداماتش را نقد و بررسی می کنند، هم مردم و هم متخصصان. معمولا هم نقدهای تند و گاها گزنده، وزارتخانه‌ای که حوزه ماموریت وسیع و جذاب دارد، ماموریت‌هایش به شدت با بخش خصوصی و مردم و سایر دستگاه های اجرایی درهم تنیده است، خودش جوان است اما اصالت ذاتی‌اش به قدمت تاریخ و تمدن تا چندین هزار سال است، و البته وزیری دارد که در تمام این ۲ سال به هر شکل ممکن این حوزه را در صدر توجه‌ها قرار داده است.
چه با سفرهایش به دورترین نقاط، چه با پست‌هایش در فضای مجازی، به خصوص وقتی که ظرف سفالین منقوش ۴۵۰۰ را لمس می‌کند، یا کباب بناب را برندسازی می‌کند، یا آن زمان که می‌گوید «با حفظ سِمَت مسئول تمام سرویس بهداشتی‌های کشور هستم».
کارنامه سیدعزت‌الله ضرغامی و تیم مدیریتی‌اش نه در سررسیدهای هفته دولت، بلکه از همان ابتدای ورود به ارگ آزادی، هم در بوته نقدهای تند و تیز کارشناسان بوده هم در صدر اخبار و گزارش‌های داخلی و خارجی؛ اساسا در حوزه میراث فرهنگی با هر دستاوردی در هر اندازه‌ای باز هم مطالبه و نقد بیشتر وجود دارد، به این دلیل که اولا، توجه و انتظار مردم و کارشناسان این حوزه با توجه به خاستگاه فرهنگی و تمدنی ایران بسیار بالاست، افکار عمومی نسبت به این حوزه حساس است و متخصصانش دغدغه‌مندتر از هر باستان‌شناس و مورخی هستند.
ثانیا؛ اساسا مردم ایران به موضوع سفر و گردشگری توجه خاص دارند، زیرا ایرانیان سفردوست و مسافردوست هستند و متولی گردشگری باید سنگ تمام بگذارد تا رضایت نسبی حاصل شود حوزه صنایع دستی به همین منوال است، به همین دلیل در تیررس نقد کنشگران و منتقدان است، زیرا همه ایران را به «مهد صنایع دستی و هنرهای سنتی» می‌شناسد، نه فقط فرش، بلکه سفال و گلیم و خاتم و منبت و سوزن‌دوزی ایران، بلکه هر ۲۹۹ رشته ثبت شده هنرهای سنتی ایران در جهان نامدار است.
همین ظرفیت‌هاست که به هر شهر و روستایی که می‌روی میراثش، طبیعتش، هنرش و آیین‌های زنده میان مردمانش آنجا را به قطب گردشگری جهان می‌کند، و همین ویژگی‌هاست که کار مدیران این وزارتخانه را سخت و عملکردشان را در تمام طول سال زیر ذره‌بین می برد.
چند موزه دایر شد، چند شی تاریخی برگشت؟
یکی از این بخشهای مهم و مورد توجه حوزه میراث فرهنگی است، موزه‌ها، مرمت‌ها و حفاظت‌ها، استردادها، ثبت‌ها و حریم‌ها، میراث ملموس و ناملموس و اشیا، اموال و بناهای تاریخی و پایگاه‌های جهانی در همین حوزه قرار دارند، است، حوزه ای که بنا و اساس وزارتخانه میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی است که همیشه منتقدانی دارد.و علی دارابی با عنوان معاون میراث‌فرهنگی سکان هدایت آن را بر عهده دارد.
آنچه در مدت این دو سال همواره در بطن سخن وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و مدیران ارشد این وزارتخانه بوده است، اولویت‌بندی توسعه و کیفیت‌بخشی به حفاظت و صیانت از میراث فرهنگی نسبت به دو حوزه مهم دیگری (گردشگری و صنایع دستی) در این وزراتخانه است؛ تلاشی در جهت اعتلا و ارتقا موضوع میراث فرهنگی در گفتمان توسعه‌ای، اجتماعی و فرهنگی جامعه؛ جهادی برای جریان‌سازی، مردمی‌سازی و افزایش سواد میراثی نه فقط برای مسئولان و فعالان میراث فرهنگی بلکه برای آحاد جامعه.
افرایش ۵۰ درصدی اعتبارات حفاظتی و اجرای ۲ هزار طرح مرمتی
تبیین یک رویکرد و راهبرد آن هم در حوزه میراث فرهنگی که به اعتقاد منتقدان و کارشناسان در چند دهه اخیر همواره مغفول و مهجور مانده است، نیازمند یک عزم ملی و اراده حاکمیتی است و در درجه نخست تامین اعتبارات لازم است، هر چند هر چه اعتبار مصوب شود با غنای فرهنگی ایران زمین باز هم ناکافی است، اما اعتبارات حفاظت و صیانت از میراث فرهنگی کشور در دولت سیزدهم ۵۰ درصد افزایش یافته است و بیش از ۲هزار طرح حفاظت و مرمت در دو سال گذشته در سراسر کشور هدایت و راهبری شده است.
از سوی دیگر برای افزایش مشارکت مالی مردم و بخش خصوصی تسهیلات حمایتی تصویب شد، برای اولین بار پذیرفتن اسناد مالکیتی بناهای تاریخی به عنوان وثیقه در نظام بانکی برای تأمین تسهیلات مرمت و مقاوم‌سازی کلیه ابنیه موجود در بافت‌های تاریخی و تسهیلات ودیعه مسکن برای دوره مرمت به تصویب شورای پول و اعتبار رسید، که گامی در جهت مردمی‌سازی حفاظت از میراث فرهنگی است.
ثبت ملی بافت تاریخی شیراز/ احیای ۱۰۰روستای تاریخی
در دو سال گذشته همچنین همکاری‌های بین دستگاهی برای حفاظت از آثار تاریخی افزایش یافت، بسته اقدام احیای ۱۰۰ روستای تاریخی مشترک با بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و همکاری با سازمان اوقاف و امور خیریه با موضوع بهره‌گیری از منابع وقف در حفاظت و مرمت حداقل ۵۰ بنای تاریخی وقفی بقاء متبرکه و بناهای عام‌المنفعه و سامان‌دهی آرامگاه مفاخر ایران از جمله اقداماتی است که با عنایت به فرابخشی بودن موضوع میراث‌فرهنگی با همکاری سایر دستگاه‌ها شکل گرفت که خود از تجلی منشور وفاق و همکاری دولت سیزدهم است.
وزارت میراث فرهنگی در این دوسال در کوران مطالبات عمومی و عموما رسانه‌ای، تلاش کرد در فضایی کارشناسی و تخصصی بر شناسایی بافت‌های تاریخی تمرکز کند و بافت تاریخی شیراز را ثبت ملی و مسائل و موانع بافت رشت و ارومیه را حل و فصل کند، که آنچه در مورد بافت شیراز اتفاق افتاد را می‌توان از مهمترین اتفاقات سه دهه اخیر در حوزه میراث فرهنگی کشور برشمرد.
در دو سال اخیر حوزه معاونت میراث فرهنگی وزارتخانه در کنار توجه به ظواهر میراث فرهنگی کشور است، از پرداختن به زیرساخت‌هایی مانند: منابع انسانی، کارشناسان، پیشکسوتان، تدوین نظام‌نامه‌ها و آیین‌نامه‌های فنی، غافل نبوده است؛ ارزشیابی و اعطاء درجه هنری به استادکاران، مرمت کاران، هنرمندان و حرفه مندان میراث فرهنگی با عنوان میراث‌داران تمدنی بر اساس مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی، تدوین آئین‌نامه نظام فنی و اجرایی اختصاصی بناها و بافت‌های تاریخی کشور، تهیه، تدوین و ابلاغ نظام‌نامه پایگاه‌های میراث ملی و جهانی؛ ایجاد ثبات شغلی بیش از ۱۰۰۰ نفر از کارگران، مرمت‌کاران، همکاران پایگاه‌های میراث ملی و جهانی که بیش از ۲۰ سال بلاتکیلف بوده اند، در همین چارچوب انجام شده است.
برنامه ۱۰ ساله ثبت جهانی آثار/۲۰۰ پرونده در دستور کار
همچنین در چارچوب برنامه‌های بلند حوزه میراث فرهنگی و نظام‌مند و قاعده‌مند کردن ثبت آثار و عناصر فرهنگی در فهرست جهانی علاوه بر تشکیل شورای سیاستگذاری ثبت جهانی با حضور خبرگان و پیشکسوتان میراث فرهنگی برنامه ۱۰ ساله ثبت جهانی میراث ملموس و ناملموس تدوین شده است، این اقدامات قطعا راهبرد و نقشه راه معینی برای ثبت‌های جهانی ایران است و در راستای تامین منافع ملی و قرابت کشورهای حوزه ایران فرهنگی به یکدیگر است، در حال حاضر برای ۱۰ سال آینده ۲۰۰ پرونده در دستور کار وزارت میراث فرهنگی است.
در این زمینه در دو سال گذشته ثبت میراث ناملموس با جدیت و همیت پیگیری شد، اگر چه در سال ۱۴۰۰ یک پرونده برنامه ملی حفاظت از خوشنویسی در فهرست جهانی قرار گرفت، اما در جهشی کم‌نظیر در سال ۱۴۰۲ چهار پرونده بین‌المللی مشترک یلدا(چله)، مهارت ساختن و نواختن ساز عود، پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی و هنر سوزن‌دوزی ترکمن در اجالسیه شهر رباط کشور مغرب مهر تایید گرفت و منجر به ارتقای جهانی ایران به رتبه ششم در فهرست جهانی ناملموس یونسکو شد.
اکنون بر اساس برنامه ۱۰ ساله، در حوزه میراث ملموس ۲ پرونده جهانی میراث‌فرهنگی ملموسِ منظر فرهنگی ماسوله و هگمتانه و مرکز تاریخی همدان تدوین و ارسال شده است، و ارزیابی میدانی و دفاع اولیه از یکی از بزرگترین پرونده‌های ثبت سریالی جهان با عنوان ۵۶ کاروانسرای ایرانی انجام شده است، و هفت پرونده میراث فرهنگی ناملموس شامل افطاری و باورهای اجتماعی و فرهنگی، هنر تذهیب، برنامه ملی زیارت رضوی و جشن سده برای سال میلادی ۲۰۲۳ و جشن مهرگان، هنر ساختن و نواختن رباب و تولید سنتی گلاب و باورهای اجتماعی فرهنگی وابسته با آن برای سال میلادی ۲۰۲۴ به یونسکو ارسال شده است، که در چهارچوب اقدامات برای ثبت آثار و عناصر فرهنگی در یونسکو است.
افزایش ۵۳ موزه در ۲ سال/اکنون ۸۲۹ موزه در کشور داریم
موزه‌ها مهمترین فصل میراث فرهنگی و یکی از اجزا توسعه فرهنگی هر کشوری است، در ۲ سال گذشته توسعه کیفی و کمی موزه‌ها همواره مورد توجه وزارت میراث‌فرهنگی قرار داشته است، و به اعتقاد علی دارابی معاون میراث فرهنگی وزارت میراث فرهنگی «موزه‌ها رسانه‌هایی صادق هستند که فرهنگ و تمدن ما را معرفی می کنند و نقش تعیین کنندهای در ارتقای سواد میراثی جامعه و اتصال نسل حاضر به ریشه‌های هویتی این سرزمین دارند»
در دو سال گذشته در کل ۵۳ موزه به مجموعه موزه‌های کشور افزوده شده است، که ۱۰ موزه وابسته به وزارت میراث فرهنگی، ۲۶ موزه خصوصی و ۱۷ موزه غیروابسته مربوط به سایر دستگاه ها هستند و تعداد کل موزه‌های کشور به ۸۲۹ موزه است، یعنی در حال حاضر ۲۶۲ موزه وابسته به وزارت میراث فرهنگی، ۳۲۳ موزه غیروابسته مربوط به سایر دستگاه ها، ۲۰۹ موزه خصوصی و ۳۷ موزه مشارکتی در کشور فعالیت می کنند
طرح میدان مشق؛ بزرگترین میدان موزه‌ای در خاورمیانه
اما آنچه نقطه عطف رخدادهای توسعه موزه‌ای در کشور است، تصویب و آغاز طرح توسعه موزه ملی در میدان مشق و تبدیل این میدان و ساختمان‌های تاریخی پیرامونی آن به بزرگترین میدان موزه‌ای است که روند تحقق آن آغاز شده است، این طرح از سال ۱۳۸۲ تاکنون متوقف بود که در هفته میراث فرهنگی سال ۱۴۰۲ با حضور و بازدید رئیس جمهوری فرایند اجرای آن کلید خورد و قطعا با تحقق این طرح، ایران دارای بزرگترین میدان موزه‌ای در خاورمیانه و قطب گردشگری موزه‌ای خواهد شد و موزه ملی این امکان را پیدا می کند که سه میلیون شی در اختیار را به نمایش عموم بگذارد.
البته آنچه در این دو سال در رویکردها و سیاست‌های موزه و موزه‌داری در وزارت میراث فرهنگی به آن توجه شده است صرفا سخت‌افزاری نیست، بلکه تحول نرم‌افزاری هم در این حوزه به وضوح دیده می‌شود، نهضت روایتگری صحیح و شایسته تاریخ و توانمندسازی و آموزش راهنمایان موزه‌ها بر این اساس مهمترین تحول در ایجاد و توسعه موزه های تاریخ سیاسی و اجتماعی کشور است، در همین زمینه تأسیس موزه مشروطه و موزه امیرکبیر در مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان و موزه عصر انقلاب در مجموعه تاریخی ـ فرهنگی نیاوران نتایج همین رویکرد به نظام موزه‌داری در کشور است.
استرداد ۱۷هزار شی تا چند ماه دیگر از آمریکا
با همه این تفاصیل آنچه می‌تواند ضریب موفقیت یک رویکرد و برنامه فرهنگی توسعه‌محور را تقویت کند، توجه به دیپلماسی فرهنگی است، احیاء مرکز منطقه‌ای میراث ناملموس تهران به عنوان مرکز مطالعات منطقه‌ای برای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در آسیای مرکزی و غربی تحت نظارت یونسکو و تصویب موافقتنامه تمدید فعالیت مرکز مطالعات منطقه‌ای پاسداشت از میراث فرهنگی ناملموس در آسیای غربی و مرکزی در مجلس شورای اسلامی و لازم الاجرا کردن موافقتنامه پس از چهار سال تعلیق، احیا و تثبیت فعالیت مجدد در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی و همچنین برگزاری پنجمین نشست شورای حکام مرکز مطالعات منطقه‌ای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس و دریافت کرسی ریاست شورای حکام مرکز مطالعات منطقه‌ای یونسکو با کسب آرای موافق کلیه کشورهای عضو شورای حکام از جمله اقدامات مهمی بود که در ماه‌های گذشته به انجام رسید.
در همین چارچوب طرح مطالعاتی تأسیس موزه مشاهیر ایرانی مدفون در خارج از کشور، برگزاری نمایشگاه‌های مشترک با سایر کشورها نظیر نمایشگاه مشترک دو طرفه با آلمان در موزه ملی، برنامه‌ریزی برای برگزاری نمایشگاه مشترک موزه‌ای چین با موزه ملی ایران؛ استرداد ۳۰ شی تاریخی ـ فرهنگی نظیر سنگ نگاره ساسانی از انگلستان از جمله مواردی است که در چارچوب دیپلماسی فرهنگی در حوزه موزه‌های کشور به انجام رسیده است.
هیچ‌چیز به اندازه استرداد اشیا تاریخی در کارنامه عملکرد وزارت میراث‌فرهنگی درخشان نخواهد بود، زیرا هم تامین منافع ملی است و هم شادی عمومی را به همراه دارد، به جز آن ۳۰ شی تاریخی قرار است ۱۷ هزار شیء فرهنگی‌ـ‌تاریخی در ماه‌های آینده از آمریکا استرداد خواهد شد؛ بر اساس گزارش‌ها در واقع این اشیا بیش از ۲۰ هزار قطعه است که حدود ۳۵۰۰ شی در مرحله اول و ۱۷ هزار شی در مرحله دوم و مجموعا تا پایان سال ۱۴۰۲ به کشور بازگردانده می‌شود.
تجلیل ۲۲چهره ماندگار میراث فرهنگی/تاریخ شفاهی کلید خورد
آنچه رسالت وزارت میراث‌فرهنگی در بخش میراث فرهنگی است انتقال دانش بین نسلی و الگوسازی مفاخر میراث فرهنگی به آحاد جامعه است، در دو سال گذشته در دو دوره مراسم نکوداشت چهره‌های ماندگار میراث فرهنگی بنیان‌گذاری و اجرا شود که طی آن ۲۲ تن از بزرگان و مفاخر میراث فرهنگی ایران در رشته های معماری، مرمت بنا و آثار و احیای بافت‌های تاریخی، باستان‌شناسی، مردم شناسی تقدیر و معرفی شدند، این در شرایطی است که تدوین تاریخ شفاهی در حوزه میراث فرهنگی و مصاحبه با پیشکسوتان و صاحب نظران این حوزه و تهیه و تدوین کتب مرتبط در راستای مستندسازی و مدیریت دانش از همان ابتدای دوره جدید وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در دولت سیزدهم کلید خورده است.
برگزاری جشنواره تولیدات چندرسانه‌ای/تاسیس انجمن خیرین میراث‌فرهنگی
آنچه در حوزه میراث‌فرهنگی حائز اهمیت است و به عنوان رکن رکین حفاظت میراث فرهنگی در ادبیات مدیریتی وزارت میراث فرهنگی جا باز کرده است افزایش سواد میراثی جامعه است، در همین چارچوب از دو سال گذشته نهضت معرفی و آموزش و افزایش سواد میراثی جامعه تخصصی و عمومی برنامه ریزی و اجرا شده است، برگزاری بالغ بر ۶ هزار رویداد فرهنگی و اجتماعی در موزه‌ها و اماکن تاریخی با حضور گسترده مردم؛ برگزاری جشنواره تولیدات چند رسانه‌ای در حوزه میراث فرهنگی به میزبانی استان یزد برای اولین بار در کشور با حضور و مشارکت ۲۹۰۰ اثر تبلور این نیازسنجی از جامعه است، اکنون قرار است دومین دوره این جشنواره سال جاری به میزبانی استان قزوین برگزار شود.
یکی از ثمرات ۲ سال گذشته در وزارت میراث فرهنگی، تأسیس و ثبت انجمن خیرین میراث فرهنگی است، انجمنی که به منظور جلب کمک‌های مادی و معنوی آحاد جامعه و همچنین جلب مسئولیت‌های اجتماعی نهادهای اقتصادی به منظور توسعه مشارکت بخشهای مختلف اجتماعی در حفاظت از میراث فرهنگی فعالیت خواهد کرد.
میراث‌فرهنگی و برنامه هفتم
دولت سیزدهم در حالی به نیمه راه رسیده است که برنامه هفتم توسعه را تدوین و اکنون روی میز مجلس شورای اسلامی است، آنچه تا دو سال آینده در پایان راه این دولت مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت، بر مبنای احکام همین برنامه پنج‌ساله خواهد بود، دستاوردها و نتایجی که در بخش مرمت، استرداد اشیاء، تعیین حریم، حفظ بافت های تاریخی و توسعه موزه‌ها و هر آنچه که تا پایان دولت سیزدهم در حوزه میراث فرهنگی خواهیم دید و در دولت‌های بعدی تداوم خواهد داشت، حاصل نقش‌آفرینی و آینده نگری مدیران کنونی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی است
گردشگری از مهمترین بخشهای در فرهنگ و اقتصاد کشور و یکی از بخش های راهبردی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی زیرا بخش بزرگی از فعالان آن خود مردم و بخش خصوصی هستند، حوزه‌ای که علی‌اصغر شالبافیان با عنوان معاون گردشگری این وزراتخانه جوان، سکان هدایت آن را بر عهده دارد.
توجه به گردشگری، توسعه اقتصادی و کاهش اتکا به نفت را به دنبال داشته و با ایجاد اشتغال، نیروی انسانی را در بخشهای مختلف به استخدام در می‌آورد. گردشگری مانند بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی دیگر نوعی دادوستد عرضه و تقاضا محور است و هر چقدر رونق بیشتری داشته باشد، کسب و کارهای مرتبط با آن به خصوص در صنف‌های خرد را به تحرک وامی‌دارد و این امر به شکلی سلسله‌وار به دیگر بخشهای اقتصادی نیز منتقل می‌شود.
ایران‌هراسی شیوه دشمن برای مقابله با رونق گردشگری
دقیق بررسی کنیم آنچه بیشتر از همه در ناامن‌سازی ایران آسیب خواهد دید صنعت گردشگری است، رهبر معظم انقلاب اسلامی هم دی ماه سال ۱۴۰۱ (در دیدار جمعی از مردم قم) اشاره کردند که «دشمنان به دنبال متوقف کردن مسائل در حال رونق‌گیری مانند گردشگری هستند» ؛ آنچه مسلم است ایران‌هراسی یکی از شیوه‌های دشمن برای مقابله با توسعه ظرفیت‌های گردشگری است؛ آنها به این سیاست مغرضانه و رقیبان منطقه‌ای با دامن زدن به این پروژه مزورانه می‌خواهند صنعت گردشگری ایران هرگز پا نگیرد، و البته این خود گردشگری است که در جدالی سخت اما موثر می‌تواند ایران زیبا، با شکوه و امن را به خوبی به جهانیان معرفی کند و ایران‌هراسی را پایان دهد، آنچه در دولت سیزدهم و سخنان مسئولان وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی همواره تاکید شده است.
گردشگری در برنامه هفتم و برنامه دولت برای جذب گردشگر
یکی از بهترین مزیت‌های گردشگری امکان توازن منطقه‌ای و دست‌یابی به توسعه پایدار و همه‌جانبه در مناطق دارای ظرفیت رشد است. از این نظر گردشگری یکی از بهترین مسیرها برای جبران عقب‌ماندگی‌ها به خصوص در مناطق دورافتاده است. از سویی نیز براساس آمارها هر فعالیت و پروژه گردشگری به طور میانگین برای ۱۰ نفر اشتغالزایی می‌کند. در بسیاری از کشورها، میزان درآمدی که از گردشگری به دست می‌آید از مجموع درآمدهای مالیاتی نیز بیشتر است. به همین دلیل یکی از ظرفیت‌های بالقوه کشور که همواره در برنامه‌های توسعه مورد تاکید ویژه قرار دادشته حوزه گردشگری است.
با این ظرفیت و ویژگی در حالی‌که از برنامه چهارم توسعه به بعد همواره گردشگری مورد توجه حاکمیت بوده، اما بی‌توجهی به این حوزه در دولت‌ها موجب عقب‌ماندگی کشور در این حوزه نسبت به سایر کشورهای منطقه شده است. اما در برنامه هفتم که سیاست های کلی آن توسط رهبر معظم انقلاب ابلاغ شده یکی از بندها به توسعه صنعت گردشگری اختصاص داده شده است، آنچه وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی پیش بینی کرده رسیدن به نقطه ای برای جذب ۱۵ میلیون گردشگر در سال است.
آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور نیز همواره بر لزوم بهره‌مندی از همه ظرفیت‌های بالقوه ایران و بر رسیدن جذب گردشگران خارجی به ۱۵ میلیون نفر در سال تاکید کرده بود، گردشگری خانواده محور، لغو روادید گردشگری با کشورهای هدف، تسهیل و حمایت از سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در بخش گردشگری از مهمترین محورهای مورد تاکید وی و سرلوحه همکاری همه بخش های دولت سیزدهم در صنعت گردشگری است.
صنعت گردشگری ایران جزو ۲۰ کشور اول جهان
بر اساس گزارش شورای جهانی سفر و گردشگری سهم گردشگری از کل اقتصاد ایران در سال ۲۰۲۰ بالغ بر ۳.۱ درصد بود، این رقم در سال ۲۰۲۱ به ۴.۱ درصد و در سال ۲۰۲۲ به ۴.۶ درصد افزایش یافته است. این در حالی است که گردشگران ایرانی در سال ۲۰۲۱ بالغ بر ۳۳.۳ میلیارد دلار در کشور هزینه کرده‌اند، این رقم بیشتر از همه کشورهای دنیا به‌جز ۱۵ کشور آمریکا، چین، آلمان، هند، ژاپن، مکزیک، انگلیس، ایتالیا، فرانسه، برزیل، کانادا، هلند، اسپانیا، استرالیا و روسیه است و ایران از این نظر در رتبه ۱۶ جهان قرار داده است. که نسبت به سال ۲۰۲۰ از نظر هزینه‌کرد گردشگران داخلی یک پله در رده‌بندی جهانی صعود داشته است.
رونق گردشگری داخلی و توسعه گردشگری با کشورهای همسایه از رئوس برنامه تحول دولت سیزدهم است، با رونق گردشگری، میزان اشتغالزایی این صنعت در ایران طی سال ۲۰۲۲ با رشد ۱۱.۲ درصدی مواجه شده و جمعیت شاغلان در این صنعت به ۱.۴۴ میلیون نفر افزایش یافته است. به همین ترتیب، سهم صنعت گردشگری از کل اشتغال در ایران طی سال ۲۰۲۲ به ۶.۱ درصد رسیده است.
سهم گردشگری از تولید ناخالص داخلی / ارزآوری ۸.۷ میلیارد دلاری در ۲ سال
رشد صنعت گردشگری ایران در حالی در سال ۲۰۲۲ بیش از ۳۹ درصد شده و افزایش ارزش آن حدود ۴۵۴ هزار میلیارد تومان رسیده است که بر اساس آخرین آمارها سهم گردشگری از تولید ناخالص داخلی کشور در سال ۲۰۱۹ (قبل از همه‌گیری کرونا) برابر با ۶.۶ درصد بوده است و طبق داده‌های بانک جهانی مجموع سهم اقتصاد سفر و گردشگری در تولید ناخالص داخلی ایران از سال تا ۲۰۲۸ به ۳۱۳ هزار میلیارد تومان خواهد رسید.
آمارها نشان می‌دهد گردشگران خارجی ۶.۲ میلیارد دلار در ایران طی سال ۲۰۲۲ هزینه کرده‌اند که این رقم نسبت به سال قبل از آن ۷۳.۵ درصد رشد داشته است. این در حالی است که خارجی ها در سال ۲۰۲۱ بیش از ۲.۵ میلیارد دلار در ایران خرج کرده‌اند. رقمی حدود ۸.۷ میلیارد دلار؛ البته هزینه کرد گردشگران داخلی ایران را هم باید به این ارقام اضافه کنیم، ایرانی‌ها در سال ۲۰۲۱ برای سفرهای داخلی ۲۲۵ هزار میلیارد تومان و در سال ۲۰۲۲ نیز بیش از ۳۱۶ هزار میلیارد تومان هزینه کرده‌اند که این رقم نسبت به سال قبل از آن با رشد ۴۰.۱ درصدی مواجه شده است.
احیای صنعت گردشگری ایران با رشد ۴۰ درصدی در دو سال متوالی
بر اساس گزارش شورای جهانی سفر و گردشگری در ایران صنعت گردشگری طی ۲ سال گذشته احیا شده است، در حالی که طی سال ۲۰۲۰ صنعت گردشگری ایران با افت ۴۵ درصدی سهم خود در تولید ناخالص داخلی مواجه شده بود در سال ۲۰۲۱ سهم این صنعت در اقتصاد رشد ۴۰ درصدی را تجربه کرد.
بر اساس آمار شورای جهانی سفر و گردشگری، سهم صنعت گردشگری از کل اقتصاد ایران در سال ۲۰۲۲ نیز ۳۹.۲ درصد افزایش یافته و به ۴.۶ درصد از کل اقتصاد ایران رسیده است. به همین ترتیب ارزش این صنعت در ایران بالغ بر ۴۵۴ هزار میلیارد تومان شده که نسبت به ارزش ۴۹۹ هزار میلیارد تومانی این صنعت پیش از شیوع کرونا یعنی در سال ۲۰۱۹ فاصله چندانی ندارد.
با آغاز فعالیت دولت سیزدهم و گسترش واکسیناسیون عمومی چرخ‌های صنعت گردشگری بعد از توقف ۲ ساله دوباره به حرکت درآمد؛ اولین اقدامی که تقاضای جامعه گردشگری ایران بود واکسیناسیون کارکنان هتلداری و صنعت گردشگری بود. این روند با اولویت‌بندی مراکز اقامتی و پذیرایی در گروه اول مشاغل و اجرای سیاست گردشگری در حین کرونا و رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی، باعث شد گردشگری ایران از کما خارج شود.
با مهار پیک ششم کرونا و سویه اُمیکرون، سه ماه آخر سال ۱۴۰۰ چرخ‌های صنعت گردشگری بالاخره به حرکت درآمد. اما نقطه عطف احیای صنعت لغو محدودیت در صدور روادید برای گردشگران خارجی بود. ابتدای آبان ۱۴۰۰ با توافق وزارت میراث فرهنگی و وزارت امور خارجه، سفر در محورهای گردشگری ورودی به جریان افتاد.
اگر چه سال ۱۳۹۹ و اوایل سال ۱۴۰۰ برای صنعت گردشگری ایران رکود بی‌سابقه‌ای بود، اما طبق گزارش شورای جهانی سفر و گردشگری World Travel & Tourism Council صنعت گردشگری ایران در نیمه دوم سال ۱۴۰۰ رشد ۴۰ درصدی داشته است و گردشگران خارجی در این مدت ۲.۵ میلیارد دلار در ایران طی این سال هزینه کردند. در حالی که جهان در این سال ها رشد ۲۱.۷ درصدی داشت.
سهم ۶ درصدی ایران از کل گردشگران ورودی به غرب آسیا
طبق گزارش سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) در سال ۲۰۲۲ ورود گردشگران خارجی به ایران رشد قابل توجهی داشته است. در این سال ۴.۱ میلیون سفر توسط گردشگران خارجی به مقصد ایران انجام شده است که این رقم نسبت به سال قبل از آن ۳۱۵ درصد رشد داشته یعنی بیش از چهار برابر شده است، این در حالی بود که سال قبل از آن هم این شاخص سه برابر رشد متوسط جهانی را ثبت کرده بود. با این وجود، سهم ایران از جذب گردشگران خارجی همچنان اندک است و تنها ۰.۴ درصد از کل سفرهای گردشگری خارجی در سال ۲۰۲۲ به مقصد ایران انجام شده است.
رشد ۳۱۵ درصدی ورود گردشگران خارجی به ایران در سال ۲۰۲۲ در حالی است که طی سال ۲۰۲۰ با شیوع کرونا شاهد افت ۸۳ درصدی و در سال ۲۰۲۱ نیز شاهد افت حدود ۳۰ درصدی ورود گردشگران خارجی به ایران بودیم، این در حالی است کل سفرهای گردشگری خارجی به مقصد خاورمیانه در سال ۲۰۲۲ نیز بالغ بر ۶۶ میلیون سفر بوده است که این رقم با رشد ۱۶۳درصدی نسبت به سال قبل از آن مواجه شده است. سهم ایران از کل گردشگران خارجی ورودی به این منطقه حدود ۶ درصد برآورد شده است.
دیپلماسی گردشگری با نگاه به کشورهای همسایه و کشورهای همسو
در دولت سیزدهم سیاست خارجی بر محور توسعه و تقویت روابط با کشورهای همسایه در اولویت قرار گرفت و به تبع آن توسعه گردشگری با این کشورها و شریکان راهبردی دستور کار وزارت میراث فرهنگی قرار گرفت. توجه به اشتراکات فرهنگی، لغو روادیدهای فردی و گروهی، توسعه بازارهای مشترک، افزایش دسترس‌پذیری به جاذبه ها و خدمات گردشگری، توسعه گردشگری ارزان و توسعه سفرهای زمینی و دریایی، برگزاری رویدادهای مشترک فرهنگی و هنری با هدف جذب گردشگر، میان ایران و کشورهای طرف امضاء از جمله (نیجریه، عراق، پاکستان، تاجیکستان، جمهوری آذربایجان، قزاقستان، ارمنستان و...)مورد تاکید قرار گرفته است.
افزایش ورود گردشگر از کشورهای همسایه، جذب گردشگری از چین و روسیه، یکی از نتایج ارزشمند توسعه دیپلماسی با کشورهای همسایه و کشورهای همسو است، اگر چه جذب گردشگر از بازار سنتی (اروپا و آمریکا) کاهش یافته است، اما نموارها نشان می‌دهد تعداد گردشگران از کشورهای همسایه عموما مسلمان و همچنین گردشگر چینی و روسی نسبت به سال‌های گذشته در حال افزایش است.
گردشگران خارجی بیشتر کجایی هستند؟
طبق آمار از کل گردشگران خارجی ورودی به ایران در سال ۲۰۲۱ بالغ بر ۱۵ درصد آنها ترکیه‌ای بوده‌اند که البته پس از عراق با حدود ۳۵ درصد در رتبه دوم گردشگران خارجی ورودی به ایران قرار دارند. البته در سال پیش از آن سهم گردشگران ترکیه‌ای از کل گردشگران ورودی به ایران ۹ درصد بود. همچنین گردشگران پاکستانی با ۱۰ درصد، جمهوری آذربایجان با ۹ درصد، و کویت با ۲ درصد به ترتیب در رتبه‌های سوم تا پنجم از این نظر قرار داشته‌اند. سایر کشورها سهم ۲۹ درصدی از کل گردشگران ورودی به ایران در سال ۲۰۲۱ داشته‌اند.
بر اساس این گزارش از کل سفرهای گردشگری در ایران طی سال میلادی گذشته ۹۷.۹ درصد با هدف تفریح انجام شده و ۲.۱ درصد سفرها نیز تجاری بوده است. اما از کل گردشگران خارجی که طی سال ۲۰۲۲ وارد ایران شده‌اند ۵۵ درصد عراقی بوده‌اند و گردشگران جمهوری آذربایجان و ترکیه هر کدام با ۶ درصد، پاکستان با پنج درصد، و کویت با ۲ درصد به ترتیب در رتبه های بعدی قرار داشته اند.
این آمار نشان می‌دهد سهم عمده از جذب گردشگر خارجی مختص به کشورهای همسایه است و رفت‌وآمدهای دیپلماتیک رهبران و مقامات ارشد کشورهای همسایه و همسو به تهران در سه ماه اخیر امضای تفاهم‌نامه مشترک همکاری در حوزه گردشگری می‌تواند این روند را در پساکرونا تقویت کند، روندی که خسارت‌های کرونا بر صنعت گردشگری می‌تواند جبران کند.
افزایش ۴۰ درصدی سفرهای داخلی در دو سال متوالی
نوروز ۱۴۰۱ آغازی بر عبور از کرونا بود، بعد از دو سال کرونایی سفر بی‌دغدغه امن و ایمن آغاز شد، همه کشور بسیج شدند تا استقبال و اقامت گردشگران هماهنگ‌تر از همیشه صورت گیرد. با حضور ۲۳ دستگاه اجرایی، ستاد هماهنگی خدمات سفر تشکیل شد. ثبت بیش از ۵۲میلیون نفر شب اقامت در مراکز اقامتی رسمی کشور بارقه امیدی برای فعالان صنعت گردشگری شد روندی که رشد ۴۰ درصدی اقامت نسبت به دو سال قبل را تایید کرد.
این روند در نوروز ۱۴۰۲ هم تکرار شد و موج سفرهای داخلی رکود ۵۷ میلیون نفر شب اقامت در مراکز اقامتی رسمی کشور را ثبت شد. این درحالی بود که طرح های ناامن سازی کشور و پروژه های ایران هراسی با شدت بیشتر انجام میشد، طرح‌های مغرضانه‌ای که اولین پیامد منفی آن رکود و خسارت صنعت گردشگری است، اما آنچه در دو سال گذشته صنعت گردشگری ایران تجربه کرد جذب ۷.۱ میلیون گردشگری خط بطلانی است بر به ورشکستگی صنعت گردشگری و ناامید کردن فعالان این حوزه.
صدور ۵۷۰۰ موافقت اصولی در ۲ سال / سطح اشغال ۹۰درصدی هتل‌ها
گردشگری از جمله صنایع خدماتی است که ظرفیت اشتغالزایی بالایی دارد، مشاغل مستقیم و غیرمستقیم از صنعت هتلداری، حمل و نقل، پذیرایی، سوغات تا ساخت وساز و ارتباطات که هر کدام صدها مشاغل را در زیر مجموعه خود را پوشش می دهد، آمارها نشان می دهد در سال اول دولت سیزدهم حدود سه هزار موافق اصولی و در سال دوم ۲۷۰۰ موافقت اصولی در بخش های مختلف صنعت گردشگری صادر شده است ک کمتر از یک سال گذشته، ۲ هزار و ۹۷۷ مجوز موافقت اصولی در حوزه گردشگری صادر شده است که در مجموع ظرفیت تولید بیش از ۱۶۰هزار شغل را در خود نهفته دارد.
صنعت گردشگری در چند سال اخیر به ویژه در کرونا و تحریم، دوران دشوار و شرایط سختی را تجربه کرده است. اما با فروکش کرونا و اجرای گردشگری حین کرونا و رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی سفر آرام آرام خروج از رکود را در پیش گرفت، آنچه در نوروز ۱۴۰۱ بعد از انباشت تقاضای سفر در حدود سه سال نمایان شد، و در سال ۱۴۰۲ تکرار شد رشد کم سابقه مراجعه به هتل‌ها و مراکز اقامتی با سطح اشتغال متوسط بالای ۹۰ درصد و بازدید از پایگاه‌ها، موزه‌ها و مراکز تاریخی به طور متوسط بالای ۸۰ درصد نسبت به دوره مشابه است.
بیش از ۱۸۱هزار اشتغال صنایع‌دستی ایجاد شد
حوزه دگیر هنرهای سنتی و صنایع دستی است، که از مهمترین بخشهای وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی است و همیشه منتقدانی هم دارد. بخشی که مریم جلالی دهکردی با عنوان معاون صنایع‌دستی و هنرهای سنتی این وزراتخانه جوان، کمی بیش از یکسال است که سکان هدایت آن را بر عهده دارد. حوزه ای با ظرفیت‌های ویژه برای اقتصاد درون‌زا که توانسته در ۲سال گذشته از محل اعطای مجوزهای کارگاهی و تولیدی۱۸۱ هزار و ۱۵۰ اشتغال در کشور ایجاد کند، حوزه‌ای که گردش مالی سالانه آن سالانه ۹هزار میلیارد است و ارزش صادرات محصولات آن از ۴۱۶ میلیون دلار عبور کرده است.
گردش مالی ۹هزار میلیارد تومانی صنایع‌دستی/ صادرات ۴۱۶ میلیون دلاری
ایران جزو سه کشور برتر جهان در حوزه صنایع‌دستی است، و در این ۲ سال (در دولت سیزدهم) حضور در بازارهای جهانی و حمایت از صنایع‌دستی و صنایع فرهنگی به عنوان یک فرصت مغتنم و ارزشمند بازتعریف شده است، طبق گزارش‌ها گردش مالی صنایع‌دستی ایران ۹ هزار میلیارد تومان در سال است و ارزش صادرات محصولات صنایع دستی ایران را در سال گذشته از مرز ۴۱۶ میلیون دلار عبور کرده است.
از طرفی بیش از ۷۰ تشکل صنفی صنایع‌دستی بالای ۱۰۰ نفر در کشور فعالیت هستند، درآمدی که خانواده بزرگ صنایع‌دستی با جمعیت ۲.۵ میلیون نفری و که حدود ۱.۵ میلیون نفر آن به صورت رسمی شناسایی و ثبت مشاغل شده اند. البته در دولت سیزدهم با فعالیت سامانه مشاغل و صدور مجوزها، ۵۲۰ هزار نفر به عنوان هنرمند صنایع‌دستی در این سامانه ثبت شده‌اند.
«اعلان‌محور» شدن ۲۵۵ رشته برای آغاز فعالیت
صنایع‌دستی و هنرهای سنتی یکی از جذاب‌ترین راه‌ها برای شناخت جهان فرهنگی و هنرمندانه اقوام و ملت‌ها و آغازی برای رونق گردشگری است که ارتباط مستقیمی با درآمدزایی و رونق اقتصادی دارد. شناسایی و ثبت ۲۹۹ رشته صنایع‌دستی نشان از غنا و اصالت هنرهای سنتی و صنایع‌دستی ایران است، که در دو سال گذشته ۳۵ رشته در حال فراموشی صنایع دستی در سراسر کشور باززنده سازی شد، این در حالی است که با الکترونیکی شدن فرآیند صدور مجوزها (مشاغل خانگی) ۲۵۵ رشته اعلان‌محور شده‌اند، همچنین در دوسال گذشته با صدور مجوز فعالیت کارگاه‌های تولید، امکان ایجاد اشتغال برای ۱۸۱ هزار و ۱۵۰ نفر فراهم شد.
پرداخت ۷۴ میلیارد تومان تسهیلات کم‌بهره به هنرمندان
در یکسال اخیر ۹ میلیارد تومان تسهیلات بلاعوض و ۷۴ میلیارد تومان تسهیلات کم‌بهره در زمینه حمایت از صنایع دستی پرداخت شد. از سوی دیگر اگر چه در سال ۹۷ بیمه صنعتگران بعد از پنج سال توقف دوباره آغاز شد و در حوزه بیمه صندوق روستایی و عشایری ۴ هزار نفر بیمه شده اند اما همچنان ۱۷ هزار نفر در نوبت بیمه قرار دارند و بیمه این گروه از هنرمندان هنوز مسأله اصلی است، که با طبق دستور رئیس جمهوری، بیمه ۱۰ هزار هنرمند صنایع دستی در دستور کار دولت سیزدهم قرار گرفته است.
یکی دیگر از دستاوردهای مهم جلوگیری از حذف ماده ۱۴۲ قانون معافیت از بیمه و معافیت مالیات بر ارزش افزوده برای خانواده بزرگ صنایع‌دستی کشور بود. همچنین تعرفه برق و آب کارگاه‌ها از تجاری به صنعتی تبدیل شد.
ثبت جهانی کاشان و دزفول/ اعطای ۵۹۵ مهر اصالت ملی
در دو سال گذشته ۲۳ شهر و روستای صنایع‌دستی (۱۶ شهر و هفت روستا) ثبت ملی شده‌اند، تا قبل از دولت سیزدهم جمعاً ۵۰ شهر و روستا ثبت ملی شده بود و اکنون ۷۳ شهر و روستای ملی ثبت شده است.
همچنین از سال گذشته پس از سه سال توقف به دلیل شیوع کرونا، پرونده چهار شهر برای ثبت در شورای جهانی صنایع دستی تکمیل شد، بهمن و اسفند ماه سال گذشته ارزیابان شورای جهانی صنایع دستی (WCC) به ایران آمدند و از چهار شهر دزفول، بوشهر، کاشان و رشت بازدید کردند( دزفول شهر جهانی کپوبافی، بوشهر شهرجهانی عبابافی، کاشان شهر منسوجات و رشت شهر جهانی صنایع‌دستی)؛ که پس از ارزیابی کارشناسان بین‌المللی، دو شهر کاشان (شهر جهانی منسوجات سنتی) و دزفول (شهر جهانی کپوبافی) ثبت شدند.
پیش از این ۱۱ شهر و سه روستا منتسب به صنایع‌دستی منحصر به خود، ثبت جهانی شده بودند که اکنون به ۱۶ شهر و روستا افزایش یافته‌اند، بر این اساس اکنون ۲۷ درصد ثبت شهرها و روستاهای جهانی در آن شورا متعلق ایران است و کشورمان را در میان کشورهای نامدار صنایع‌دستی این حوزه در جهان سرآمد کرده است
در دو سال گذشته از شورای جهانی صنایع دستی، ۳۸ مهر اصالت بین‌المللی به آثار ایرانی اعطا شده است، همچنین با تشکیل شورای داوری در ۹ منطقه کشوری، ۵۹۵ مهر اصالت ملی به محصولات صنایع دستی و هنرهای سنتی اعطا شده است.
احداث بازارچه های دائمی در دستور کار دولت/ ایران بزرگترین بازارچه صنایع‌دستی جهان
تاکنون دو دوره جشنواره صنایع دستی فجر (سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱) برگزار شده است، جشنواره هایی که هنرمندان صنایع دستی را از سراسر کشور دور هم جمع کرد تا فاخرترین آثارشان را به نمایش بگذارند، ۶ دوره از این جشنواره ملی و در رویکردی تازه هفتمین دوره آن در بهمن ماه سال ۱۴۰۱ بین المللی برگزار شد.
علاوه بر این ۲ رویداد نمایشگاه‌های موقت صنایع‌دستی در سراسر کشور در طول سال در جای‌جای ایران برگزار می‌شود، نمایشگاه‌هایی که منجر شد آیت الله رئیسی رئیس‌جمهوری به وزارت کشور ابلاغ کند تا با همکاری وزارت میراث فرهنگی در مبادی ورودی شهرها، بازارچه‌های دائمی صنایع‌دستی ایجاد شود.
اما بازارچه‌های صنایع‌دستی در ایام نوروز حال و هوای دیگری دارند، به گونه‌ای که در ایام نوروز بیش از یک هزار نمایشگاه و بازارچه صنایع‌دستی در سراسر کشور برگزار می‌شود. البته تا پیش از همه‌گیری کرونا، هر ساله در آستانه سال نو حدود ٨٠٠ بازارچه صنایع‌دستی و هنرهای سنتی در سراسر کشور برگزار میشد، که بیشترین تعداد و بزرگترین بازارچه هنرهای سنتی و صنایع‌دستی جهان بود که در یک زمان محدود مانند نوروز در یک کشور برگزار می‌شود.
اکنون که تقریبا ۲ سال از فروکش کردن کرونا می‌گذرد، در نوروز ۱۴۰۲ به جز ۹۰۰ بازارچه‌ای که وزارتخانه برای نوروز برنامه‌ریزی و اجرا شد، استانداری‌ها، شهرداری‌ها و برخی سازمان‌های دولتی هم بازارچه صنایع‌دستی در ۱۵۳ پایگاه میراث‌فرهنگی ملی و ۲۶ پایگاه جهانی میراث‌فرهنگی دایر کردند، این یعنی بازارچه نوروزی صنایع‌دستی ایران در یک زمان و جغرافیای محدود همچنان بزرگترین بازار صنایع‌دستی جهان است.