خوشنویسی همواره یکی از ابزارهای اساسی در انتقال فرهنگ و ادبیات ایران بوده است و خطاطان زبردست این مرزوبوم با الهام از اعتقادات نیرومند خود با کتابت آثار مذهبی، علمی و ادبی، سهم بسیاری را در این انتقال به عهده داشتند. از این رواست که امروزه در تمامی موزه‌های بزرگ و کوچک دنیا ایرانیان را به «خط و خوشنویسی» می‌شناسند و جلوتر از هر میراث دیگری نسخ خطی و آثار خوشنویسی است که دیده می‌شود.
شریف‌ترین هنر بصری در جهان اسلام
«تیتوس بورکهارت» فیلسوف و هنرشناس اروپایی در مورد خوشنویسی اسلامی به این نتیجه رسیده است که: «شریف‌ترین هنر بصری در جهان اسلام، خوشنویسی است و هیچ هنری در پرورش ذوق هنری مسلمانان به‌اندازه خوشنویسی مؤثر نبوده است».
در دوران معاصر نیز همچنان هنر خوشنویسی از اهمیتی بسیاری برخوردار است. بی‌شک در بین شاخه‌های این هنر ملی، «شکسته‌نستعلیق» یکی از پرطرفدارترین‌هاست. بااین‌همه این هنر اصیل ایرانی طی سال‌های اخیر در میدان هنرهای تجسمی کشور جز در معدود نگارخانه‌هایی چندان نتوانسته است جاپای محکمی برای خود دست‌وپا کند.
نگاهی به نمایشگاه‌های برگزارشده در طول سال نشان می‌دهد که نگارخانه‌های فعال کشور چندان توجه جدی به این هنر فاخر ایرانی نشان نمی‌دهند. بااینکه در حراجی‌های دنیا هنر خوشنویسی از اهمیت بسیاری برخوردار است و عموماً رکورد فروش توسط آثار خوشنویسی شکسته می‌شود اما نگارخانه‌های فعال عموماً درگیر بازنمایی هنرهایی با رویکرد غربی هستند.
بااین‌همه در بین نگارخانه‌های فعال کشور، «نگارخانه ترانه باران» جزو مهم‌ترین نگارخانه‌هایی است که به‌صورت تخصصی در حوزه «خط و خوشنویسی» فعالیت می‌کند. این نگارخانه با تمرکز بر «هنر ایرانی اسلامی» توانسته است طی دهه اخیر تأثیرات مثبتی بر احیای هنر خوشنویس_ به‌عنوان میراث تمدن ایرانی اسلامی_ در میدان هنرهای تجسمی کشور بر جای بگذارد.
این نگارخانه طی دو هفته گذشته میزبان نمایشگاهی با عنوان «شکسته‌ی درست» بود. نمایشگاهی که به‌صورت اختصاصی به آثار خوشنویسی استاد علیرضا کدخدایی اختصاص داشت. در این گزارش تلاش خواهیم کرد برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های این نمایشگاه را بررسی و تحلیل کنیم.
کدخدایی هنرمندی جستجوگر
علیرضا کدخدایی متولد سال ۱۳۴۶ در مشهد، دارای مدرک استادی از انجمن خوشنویسان ایران و مدرک درجه‌یک هنری (در خطوط نستعلیق و شکسته‌نستعلیق) است. بررسی کارنامه استاد کدخدایی نشان می‌دهد که ایشان هنرمندی همیشه جستجوگر بوده و صرفاً به مسائل تکنیکال خوشنویسی نپرداخته است و همواره در پی تحقیق و ایجاد اتفاقی بدیع در این عرصه بوده است. مجموعه آثار شکسته‌نستعلیق دانگ جلی و کتیبه محصول چنین رویکردی است.
استاد کدخدایی خود درباره نمایشگاه «شکسته‌ی درست» می‌گوید: «ایده و فکر خلق این آثار فکر امروز و سال‌های اخیر نیست و سابقه ۲۰ ساله دارد از روزی که خوشنویسی را شروع کردم این هنر و تخصص برایم جدی بود و همیشه دوست داشتم و دغدغه داشتم حرکتی انجام دهم که تاکنون نشده و نکرده باشند راه ساده شاید این بود که همانند دیگران اثر خلق کنیم و راهی را برویم که دیگران پیمودند و این تکرار چیزی بود که وجود داشت و موردنظرم نبود بعد از گذشت سال‌های کوتاهی دریافتم که در طول تاریخ خط شکسته‌نستعلیق دانگ درشت نوشته‌نشده و نظیری برایش نیافتم...»
استاد کدخدایی در ابتدای راه از میان قدما بیشتر از شیوه علی اکبرخان گلستانه در نوشتن بهره برده است و امروز هم بیشتر از پیش به شیوه میرزا غلامرضا اصفهانی متمایل شده است. کدخدایی بیش از یک دهه از عمر خود را به بررسی و تحقیق پیرامون خط شکسته مخصوصاً جلی و کتیبه سپری کرده است.
این استاد خوشنویسی، پایه شکسته‌ی درست را استوار بر نستعلیق پرقدرت و سالم می‌داند و شاید از همین رو است که در این نمایشگاه با اتکا به شیوه میرزا غلامرضا آثارش را پیش برده است. شیوه‌ای که سلامت در نوشتن را پر رنگ می‌کند. ازاین‌رو است که کدخدایی می‌گوید: «به نظر من قصه شکسته‌ی درست خط شکسته‌ای است که استخوان‌بندی درستی دارد و با هر منطقی که به آن می‌نگرم شیوه و آثار میرزا غلامرضا اصفهانی بهترین رهنمود است و از همین رو خودم را بیش از هرکسی شاگرد میرزا غلامرضا اصفهانی میدانم».
درباره شکسته‌نستعلیق
شکسته‌نستعلیق را آخرین خطی دانسته‌اند که از چکامه هنرمندان خوشنویس ایران سرایش یافته است و در امتداد فهم بصری ایرانیان که به درست، در راستای تکامل منحنی و شکلی دو خط تعلیق و نستعلیق، به بار نشسته است. هرچند پیدایش شکسته را نه در امتداد نستعلیق بلکه در امتداد تعلیق می‌توان دانست، اما تکامل و بلوغ شکسته را باید در فهم و تکامل شکلی نستعلیق دید؛ و زین روست که چندی، چنین باب می‌شود که شکسته فرزند نستعلیق است، ولیکن این قلم ایرانی خود به‌صورت مستقل، زاده اندیشه ایرانی است که دو خط یادشده بدان تأثیرگذارنده‌اند.
به زعم کارشناسان در خوشنویسی به‌ویژه شکسته نمی‌توان قواعد موبه‌مو و نعل به نعلی را بیان نمود و در پی آن در آثار تمام خوشنویسان آن را ردیابی کرد، چراکه شیوه نوشتار خوشنویس، سبک خوشنویس، فضا و ترکیب‌بندی متن، حس و حال نوشته و نویسنده و بسیاری عوامل دیگر در چگونگی نوشتن یک کلمه و حرف تأثیرگذار می‌گردد، اما کلیات حرکت حرف و کلمه، امری مشترک در میان آن‌هاست که استاد خدایی هم در آثارش از آن بهره برده است.
شکسته‌نستعلیق دانگ درشت
از مهم‌ترین اصول و شاخصه‌های نوآوری در شکسته‌نویسی که در آثار استاد خدایی به اوج می‌رسد، استفاده از قلم درشت است.
در طول تاریخ خط شکسته‌نستعلیق اندازه قلم حداکثر ۲۵ تا ۳ میلی‌متر بوده و انگشت‌شمار مواردی را بتوان یافت که اندازه قلمی بیشتر از این مقدار داشتند؛ اما استاد خدایی این اندازه تکرار شونده را کنار گذاشته و به شیوه تازه‌ای عمل می‌کند. از این رو شکسته‌نستعلیق دانگ درشت از مهم‌ترین نوآوری‌های استاد کدخدایی است. البته شاید مهم‌تر از نوشتن و خلق اثری هنری با این ویژگی، پذیرش آن از سوی جامعه هنری و اساتید فن بوده است که حاصل تلاش‌های بی‌وقفه ایشان است.
در آثار استاد کدخدایی درشت‌نویسی امکانی است در جهت ترکیب و پدیدآوران گونه‌های شکلی تازه که بیشتر نقش تنظیم فضاهای خالی سطرها، تعادل بخشی و کرسی بندی کلمات را به عهده‌دارند و از آن می‌توان به‌عنوان معیاری نوین در زیباشناختی تخصصی در قلم شکسته یادکرد. این ویژگی‌ها به کشف فرم‌های تازه و غیرمعمول می‌انجامد و مجال بروز ذوق و سلیقه و به‌کارگیری خلاقیت‌های نو را فراهم می‌آورد.
شکسته‌نستعلیق استاد خدایی مبتنی بر خطی پویا و مواج است. عناصری که این پویایی را در آثار به وجود می‌آورد به‌جز حرکت‌های افقی و عمودی که در خطوط دیگر نیز به چشم می‌آید، استفاده زیاد از خطوط مایل و اریب است که تداعی حرکت و رانش می‌نماید. از ویژگی‌های دیگر ترکیب‌بندی آثار نمایش داده‌شده پیروی از هر سه عنصر افقی، عمودی و اریب در کنار هم است.
به‌طورکلی در آثار استاد خدایی می‌توان به مواردی چون: - استقلال شکلی قطعه به‌عنوان یک اثر هنری-جلی نویسی- گوشت دار بودن قلم که قسمت ضعف حروف باریک نمی‌شود- و... اشاره کرد.
حرف آخر اینکه از منظرهای مختلفی می‌توان به آثار ارائه‌شده در نمایشگاه «شکسته‌ی درست» نگریست اما تمرکز این گزارش بیشتر از منظر ویژگی‌های ساختاری خط و صفحه بوده است. مشخص است که در یک گزارش به تمام ویژگی‌های ساختاری آثار استاد کدخدایی نمی‌توان پرداخت، اما از نکات مهم آثار نمایشگاه «شکسته‌ی درست» می‌توان به رویکرد پژوهشی و مطالعاتی هنرمند اشاره کرد. کدخدایی با مطالعه دقیق هنر شکسته‌نستعلیق تلاش کرده است ابعاد و رویکردهای مختلف آن را شناسایی کند و بر پایه‌ی درست‌نویسی، دست به خلق وضعیت تازه‌ای بزند و میدان این هنر اصیل ایرانی را گسترش دهد.
هرکه را با خط سبزت سر سودا باشد/ پای از این دایره بیرون ننهد تا باشد.