جوسپ بورل مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا روز پنجشنبه اعلام کرد که سه کشور اروپایی انگلیس، فرانسه و آلمان طی نامه‌ای به وی در کسوت هماهنگ کننده کمیسیون مشترک برجام اعلام کردند، تحریم‌های موشکی علیه ایران را که باید در چارچوب بندهای غروب آفتاب برجام در تاریخ ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ برداشته شود، رفع نخواهند کرد.
این سه کشور که از سال ۲۰۱۸ به این‌سو، اجرای تعهدات برجامی را از ترس مجازات‌های ناشی از تحریم‌های آمریکا زیر پاگذاشته‌اند، چند ماهی است که زمزمه اجرا نکردن بخش‌های دیگری از توافقات سال ۹۴ را در ادامه بدعهدی‌های پیشین خود مطرح کرده‌اند.
اوایل امسال، نشریه گاردین در گزارشی نوشت که انگلیس و دیگر کشورهای اروپایی عضو برجام (آلمان و فرانسه) در نظر دارند تا با نقض تعهدات خود در توافق هسته‌ای، از برداشتن تحریم‌های موشکی ایران خودداری کنند. این روزنامه انگلیسی با بیان اینکه «تصمیم این کشورهای اروپایی در نقض تعهدات هسته ای مخاطراتی در پی دارد» مدعی شد: معلوم نیست ایران که در آستانه تولید اورانیوم غنی شده در سطح نظامی است، چه واکنشی نشان دهد.
گاردین، بهانه تروئیکای اروپایی در توجیه عهدشکنی دولت های خود را با این ادعا اعلام کرد که ایران با فروش پهپاد به روسیه برای استفاده در جنگ علیه اوکراین و احتمال ارسال موشک های بالستیک به این کشور، تعهدات برجامی را نقض کرده است. آنها مدعی شدند که ایران در گذشته نیز بندهای قطعنامه ۲۲۳۱ در ارتباط با محدودیت‌های موشکی را نقض کرده است.
خبرگزاری رویترز هم در گزارشی به نقل از منابع آگاه مدعی شد که اروپا قصد دارد تحریم‌های موشک‌های بالستیک علیه ایران را که طبق توافقات سال ۹۴ بایستی در ماه اکتبر منقضی شود، حفظ کند. رویترز به نقل از چهار دیپلمات اروپایی ادعا کرد که ایران از تصمیم اروپا مطلع شده است.
همان‌زمان یک سخنگوی نخست وزیر انگلیس در پاسخ به سووال خبرنگار ایرنا پیرامون این دو گزارش و برنامه دولت این کشور درقبال تعهدات برجامی گفت که تمایلی به گمانه‌زنی در این رابطه ندارد؛ اما افزود که هرگونه اقدام انگلیس با هدف ادعایی عدم دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای، با هماهنگی سایر شرکای بین‌المللی صورت خواهد گرفت.
وزیر امور خارجه انگلیس خرداد ماه امسال طی سخنانی در مجلس عوام ادعا کرد که لندن درخصوص بندهای غروب آفتاب برجام و ادعای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای، تدابیر تکاملی درنظر گرفته است. جیمز کلورلی با طرح ادعاها و اتهام‌زنی علیه برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای کشورمان گفت: ما بر تعهد خود مبنی بر اینکه ایران نتواند به یک کشور دارای سلاح هسته‌ای تبدیل شود، تاکید داریم و اطمینان حاصل خواهیم کرد که با پایان مهلت بندهای غروب آفتاب برجام، اقدامات گسترده‌تری را در این زمینه (عدم دست یابی ایران به سلاح هسته‌ای) انجام دهیم.
ساختار برجام باید حفظ شود
سید مهدی حسینی متین کاردار سفارت کشورمان در لندن تیر ماه امسال طی گفت‌وگویی با یک نشریه انگلیسی، درباره تداوم بدعهدی طرف‌های اروپایی درقبال برجام و حفظ تحریم‌های موشکی هشدار داد و آن را اشتباه بزرگی خواند.
وی با تاکید بر اینکه ساختار برجام باید حفظ شود، مخالفت با رفع تحریم‌ها و عدم اجرای مفاد قطعنامه را به ضرر طرف‌های اروپایی توصیف و تصریح کرد که آنها باید در این رابطه پاسخگو باشند.
مطابق مفاد قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد که حدود هشت سال پیش برای تأیید برجام صادر شد محدودیت‌های اعمال‌شده این سازمان در خصوص فعالیت‌های مربوط به موشک‌هالی بالیستیک ایران اکتبر ۲۰۲۳ منقضی خواهند شد.
در واقع در سال هشتم برجام، یا همان ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ که موسوم به روز انتقالی است، قرار بود چند محدودیت مندرج در قطعنامه ۲۲۳۱ شامل فعالیت در زمینه موشک های بالستیک که برای حمل کلاهک هسته ای طراحی شده باشد؛ الزام به دریافت مجوز از شورای امنیت برای انتقال برخی موشک‌ها، پهپادها و فناوری مرتبط با آن به و از ایران؛ انسداد دارایی‌های ۲۳ فرد و ۶۱ نهاد دخیل در برنامه‌های هسته‌ای و موشک بالستیک ایران توسط کشورهای عضو سازمان ملل برداشته شود.
اتحادیه اروپا و بریتانیا نیز باید تحریم‌ها علیه افراد و نهادهای دخیل در برنامه موشکی، هسته ای و تسلیحاتی ایران؛ ممنوعیت انتقال جنگ‌افزار و فناوری مرتبط با موشک‌های بالستیک به ایران؛ تحریم‌ها علیه معاملات و خدمات مربوط به برخی فلزات و نرم افزارهای مشخص؛ ممنوعیت ارائه خدمات هوانوردی و دریایی به هواپیماها و شناورهای ایرانی، رفع می‌کردند.
اما سه کشور اروپایی طبق بیانیه جوسپ بورل، با تکرار ادعاها درباره عدم پایبندی ایران به تعهدات برجامی مدعی شدند: «ایران از سال ۲۰۱۹ به این توافق پایبند نبوده و این مساله از طریق مکانیسم حل اختلاف برجام هم حل نشده است.»
تروئیکا ادعا کرده است که در سال ۲۰۲۰ یعنی دو سال پس از خروج یکجانبه آمریکا از برجام مکانیسم حل‌واختلاف را فعال و از آن زمان تلاش کرده که به اختلافات در زمینه اجرای این توافق رسیدگی شود.
مکانیسم حل‌اختلاف برجام در پی خروج آمریکا از برجام توسط ایران فعال شد
ایران پس از امضای برجام در سال ۱۳۹۴ با هدف لغو تحریم های ظالمانه، به عنوان کشوری مسئولیت پذیر، تعهدات خود را بدون عیب و نقص اجرا کرد و این مساله در ۱۶ گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی مورد تائید قرار گرفت. اما پس از ورود دونالد ترامپ به کاخ سفید، تحریم‌هایی که به واسطه برجام رفع شده بود، با تصمیم یکجانبه وی برای خروج از این توافق در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ (۸ می ۲۰۱۸) بازگردانده شد.
جمهوری اسلامی ایران در سال ۲۰۱۸ سازوکار حل اختلاف را در چارچوب کمیسیون مشترک برجام در سطح وزیران امور خارجه اعضای باقی‌مانده در این توافق فعال کرد. در نتیجه این نشست، طرف‌های عضو برجام با صدور بیانیه‌ای، ۱۱ تعهد را برای جبران خسارت‌های اقتصادی ناشی از اقدام یکجانبه آمریکا مطرح کردند.
اما اجرای نامتوازنِ این توافق از یک طرف و فشارهای ناشی از اعمال و تشدید تحریم‌های یکجانبه آمریکا از طرف دیگر، باعث شد تا یکسال پس از خروج آمریکا از برجام، در نهایت در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ (۸ می ۲۰۱۹) شورای‌عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران تصمیماتی در راستای متوقف کردن گام به گام اجرای اقدامات داوطلبانه تعهدات هسته‌ای با اعطای فرصت‌های ۶۰ روزه به دیپلماسی، اتخاذ کند.
ایران تا یک سال پس از خروج آمریکا از برجام به تمامی تعهداتش ذیل این توافق عمل کرد تا به کشورهای اروپایی که وعده می‌دادند آثار خروج واشنگتن از توافق را جبران می‌کنند، فرصت دهد تا برای تحقق این وعده تلاش کنند. اما با توجه به اینکه کشورهای اروپایی به وعده‌هایشان عمل نکرده‌اند، ایران نیز در چند گام تعهداتش ذیل برجام را کاهش داد.
در واقع ایران در پاسخ به خروج آمریکا از برجام و بی عملی یک ساله اروپا بر اساس بندهای ۲۶ و ۳۶ برجام اجرای تعهدات خود را کاهش داد و این موضوع را در کمیسیون مشترک برجام ثبت کرد. اما تروئیکا پس از ۵ سال سکوت در برابر سیاست‌های یکجانبه آمریکا و شکست پروژه‌هایی نظیر اینستکس که قرار بود روابط تجاری ایران و اروپا را تسهیل کند، قطعنامه‌ای را که خود در تابستان سال ۹۴ امضاء کرد زیر پا می‌گذارد.
در همین حال ایالات متحده در حمایت از تصمیم تروئیکا اعلام کرد که با همکاری شرکای اروپایی این کشور، تحریم‌های موشکی علیه ایران را تقویت خواهد کرد. متیو میلر سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا پنجشنبه گذشته در نشستی خبری در خصوص اقدامات آمریکا پس از منقضی شدن تحریم های تسلیحاتی ایران گفت: «ما با همکاری شرکای خود در اروپا و آلمان و فرانسه و انگلیس برای مقابله با تهدیدهای مستمر جمهوری اسلامی ایران آماده هستیم و از جمله در مورد موشک‌ها و انتقال تسلیحات با برد وسیع، با ابزارهای یکجانبه و چند جانبه‌ای که در اختیار داریم، ایران را کنترل و تحریم‌ها را تقویت خواهیم کرد.»
نمایش نارضایتی ناتو از توان موشکی ایران
ناظران معتقدند که این رفتار کشورهای اروپایی بدین معناست که آنها قصد فعال کردن ساز و کار موسوم به «اسنپ‌بک» (بازگشت خودکار تحریم‌های سازمان ملل که به «مکانیسم ماشه» مشهور شده) را ندارند و تنها به دنبال حفظ تحریم‌های شخصی خود علیه برنامه موشکی ایران هستند.
منظور از مکانیسم اسنپ‌بک (ماشه) همان «ساز و کار حل اختلافات» در بندهای ۳۶ و ۳۷ در توافق هسته‌ای برجام است که در آنها مسائل مربوط به حل و فصل اختلاف میان طرف‌های برجام، در صورت بروز مناقشه مفصلاً شرح داده شده‌اند.
این دو بند از آنجا که رجوع به آنها می‌تواند به بازگشت خودکار تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران منجر شود به «مکانیسم ماشه» معروف شده‌اند. هر یک از طرف‌های گروه ۱+۴ در صورت متهم کردن ایران به نقض مفاد آن، می‌توانند از آن برای برگرداندن قطعنامه‌های تحریمی بین‌المللی استفاده کنند.
خبرگزاری رویترز نیز همسو با این تحلیل تأیید کرده که قصد کشورهای اروپایی کلید زدن این مکانیسم نیست. سه منبع به این خبرگزاری گفته‌اند که کشورهای اروپایی قصد حرکت در این مسیر را ندارند. منابع مورد استناد رویترز در توجیه امتناع اروپا از فعالسازی مکانیسم ماشه مدعی شده‌اند که انجام این اقدام به معنای تضعیف تهدید مطرح‌شده در نامه وزیران خارجه سه کشور اروپایی به ایران در سال گذشته خواهد بود که در آن تصریح شده بود کشورهای اروپایی در صورت غنی‌سازی در سطح تسلیحاتی توسط ایران این مکانیسم را کلید خواهند زد.
پیتر جنکینز سفیر اسبق انگلیس در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز که موضوع ایران را دنبال می‌کند به خبرنگار ایرنا گفت: به‌نظرم برجام ارتباطی به مسائل موشکی ندارد و این تنها قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل است که برجام را تایید می کند و در یک ضمیمه غیر الزام آور حاوی مفاد مربوط به مسائل موشکی است. اگر تصور من درست باشد، این پرسش مطرح است که آیا هرگونه حفظ تحریم‌های موشکی پس از ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ نقض برجام است یا خیر.
وی با بیان اینکه حفظ تحریم‌های موشکی، نمایشی از نارضایتی ناتو درباره توان نظامی است افزود: به‌نظر من دولت‌های ناتو این فهم را دارند که متوجه شوند حفظ تحریم‌ها هیچ تأثیری بر تصمیم ایران برای ارسال پهپاد به روسیه نخواهد داشت. اما آنها را قادر می‌سازد تا به مخاطبان داخلی خود اطمینان دهند که ایران را به دلیل جانبداری از روسیه علیه اوکراین در جنگی که دلایل پیچیده‌تری دارد، مجازات می‌کنند.
نتیجه‌گیری
واقعیت این است که همه محدودیت‌های تسلیحاتی ایران باید طبق بند ۳ و ۴ ضمیمه ب قطعنامه۲۲۳۱ در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ رفع شود. این اتفاق خواهد افتاد و ایران به طور قانونی می‌تواند هر نوع تسلیحات تولید خود را (بغیر از تسلیحات با قابلیت دوگانه) به هر کشوری بفروشد. البته تروئیکا پنجشنبه گذشته در اقدامی خلاف حقوق بین‌الملل، تحریم‌های موشکی سازمان ملل را به قوانین داخلی خود منتقل کرد؛ اما آنچنان که پیتر جنکینز اشاره کرد، این اقدام در سایه جوسازی‌های صورت گرفته علیه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مصرف داخلی دارد چراکه اروپا بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، هیچ مراودات تسلیحاتی با ایران نداشته است.
بنابراین تصمیم تروئیکا را می‌توان حرکتی با انگیزه سیاسی تعبیر کرد که به گفته میخائیل اولیانوف رئیس هیات روسیه در مذاکرات رفع تحریم‌ها، غیرسازنده است. وی طرف‌های اروپایی را دعوت کرد که برای رفع نگرانی‌های ادعایی، بدون پیش‌شرط به میز مذاکرات وین بازگشته و سندی را که «تقریباً به طور کامل مورد موافقت قرار گرفته است» نهایی کنند.
وزارت خارجه کشورمان نیز پنجشنبه گذشته با صدور بیانیه‌ای تصریح کرد: اقدام طرف های اروپایی با ادعای آنان مبنی بر تلاش برای ایجاد فضای لازم به منظور احیای برجام ناسازگار است. جمهوری اسلامی ایران نیز به این اقدام غیرقانونی، تحریک آمیز و نقض آشکار تکالیف اتحادیه اروپا، فرانسه، آلمان و انگلیس وفق برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل" به صورت مقتضی و در چارچوب حقوق خود ذیل برجام پاسخ خواهد داد.
وزارت امور خارجه تصریح کرد: ما به طرف های اروپایی نسبت به انجام و اتخاذ اقدامات تنش زا که قطعا مدیریت روابط فی مابین را پیچیده و بر روند همکاری ها از جمله در مذاکرات رفع تحریم ها اثر منفی خواهد گذاشت، هشدار می دهیم.