در روزهای اخیر خبرهای ناگواری از پیامدهای بلایای طبیعی در نقاط مختلف جهان به ویژه آفریقا به گوش رسید که مهمترین آنها سیل و طوفان مدیترانه‌ای «دانیل» در شهر «درنه» لیبی و زلزله ۶.۸ ریشتری مراکش بود؛ بلایایی طبیعی که هزاران قربانی گرفت.
نبود زیرساخت‌های مقاوم؛ وجه مشترک در لیبی و مراکش
بحران سیاسی و جنگ داخلی در لیبی نه تنها مجالی برای توجه به زیرساخت‌ها نداده است بلکه زیرساخت‌های موجود نیز بر اثر همین درگیری‌ها از بین رفته‌است؛ موضوعی که باعث کشته شدن بیش از ۱۱ هزار نفر و مفقود شدن بیش از ۱۰ هزار نفر دیگر در این کشور شد
بحران سیاسی و جنگ داخلی در لیبی نه تنها مجالی برای توجه به زیرساخت‌ها نداده است بلکه زیرساخت‌های موجود نیز بر اثر همین درگیری‌ها از بین رفته است.
مراکش اما کشوری با ثبات سیاسی نسبی و درجه‌ای از پیشرفت اقتصادی است. با وجود این، از بیکاری، فقر و بی‌سوادی بالا به ویژه در مناطق روستایی رنج می‌برد و توجه ویژه‌ای به مساله مهم زیرساخت‌ها از سوی مقام‌های آن صورت نگرفته‌است.
به تازگی پورتال خبری اینترنتی «Phys.org» که آخرین اخبار علمی را ارائه می‌کند، درگزارشی با عنوان «سیل‌های لیبی و زلزله مراکش می‌توانند در مورد زیرساخت‌های مقاوم به ما بیاموزند»، نوشت: زمین لرزهای به بزرگی ۶.۸ ریشتر مراکش را در رشته کوه‌های کوه‌های اطلس در نزدیکی شهر تاریخی مراکش لرزاند.
این زمین لرزه که بزرگترین زمین لرزهای است که در بیش از یک قرن گذشته در مراکش ر رخ داده، صدها ساختمان را ویران و نزدیک به ۳۰۰۰ نفر را کشت.
این گزارش اضافه کرد که دو روز بعد، باران‌های سیل آسا باعث فروریختن دو سد در نزدیکی درنه در شمال شرقی لیبی شد. سیل ناشی از آن شهر را غرق کرد و بیش از ۱۱ هزار نفر را کشت. در هر دو فاجعه، زیرساخت‌های قدیمی که قادر به مدیریت اثرات چنین بلایایی نیستند، منجر به تلفات شدید شد.
«شیده دشتی» دانشیار مهندسی عمران، محیط زیست و معماری در دانشگاه «کلرادو بولدر» است که چگونگی واکنش زیرساخت‌ها به بلایای طبیعی را مورد مطالعه قرار می‌دهد. او دیدگاه‌های خود را در مورد آنچه مهندسان می‌توانند از این رویدادها بیاموزند به اشتراک گذاشته است. اینکه چگونه کشورها می‌توانند شهرهای انعطاف‌پذیری بسازند که برای آینده‌ای که به احتمال زیاد شاهد بلایای طبیعی مکرر و شدیدتر است، آماده باشند.
وی در پاسخ به این پرسش که «چه چیزی باعث شد که زلزله مراکش اینقدر ویرانگر باشد؟» می‌گوید که علاوه بر عمق نسبتا کم زلزله و نزدیک بودن به سطح که باعث لرزش بیشتر زمین شد و نیز وقوع آن در شب که مردم در خانه خواب بودند، آسیب‌پذیری ساختمان‌ها و سایر زیرساخت‌ها نیز در آنجا نقش داشته است.
بسیاری از این سیستم‌های زیرساختی حیاتی مانند سدها در کشورهای در حال توسعه و توسعه‌یافته ۵۰ تا ۱۰۰ سال پیش طراحی شده‌اند که اینک کارایی ندارندبه گفته وی، در مکان‌هایی مانند روستاهای مراکش، ساختمان‌های قدیمی‌تر و سازه‌های تقویت‌نشده از بلوک‌های سنگی و آجری وجود دارد که در هنگام زلزله تمایل به فروریختن دارند. همچنین ممکن است ساختمان‌های جدیدتری وجود داشته باشد که به درستی مطابق با قوانین یا استانداردهای مدرن ساخته نشده باشند. این نوع آسیب‌پذیری‌ها می‌تواند منجر به ویرانی‌های زیادی شود که در اوایل سال جاری در مراکش و همچنین ترکیه شاهد آن بودیم.
تحقیقات نشان می‌دهد که رویدادهای شدید مانند سیل در لیبی هم به احتمال زیاد به دلیل تغییرات آب و هوایی رایج‌تر می‌شوند و این درحالی است که بسیاری از این سیستم‌های زیرساختی حیاتی مانند سدها در کشورهای در حال توسعه و توسعه‌یافته ۵۰ تا ۱۰۰ سال پیش طراحی شده اند.
بنابراین حتی اگر آنها به طور کامل بر اساس استانداردهایی که در آن زمان وجود داشت، طراحی و ساخته شده باشند، باز هم اکنون سطح خطر متفاوتی داریم و پیش‌بینی می‌شود به دلیل تغییرات آب و هوایی این مخاطره‌ها افزایش یابد.
بنابراین زیرساخت‌های ضعیف و قدیمی در لیبی نیز همانند مراکش دلیل اصلی شدت خرابی‌ها و افزایش شمار قربانیان بود. در لیبی، مدتی است که مهندسان در مورد دو سد فرسوده به مقام‌های کشور هشدار می‌دهند اما کشور دچار آشفتگی سیاسی بوده و اوضاع از نظر اقتصادی چالش برانگیز است. البته بسیاری از کشورهای در حال توسعه با چنین موانع رو به رو هستند که این تنش‌های داخلی، حفظ و تقویت زیرساخت‌ها را برای دولت‌ها بسیار سخت می‌کند.
در لیبی، مدتی است که مهندسان در مورد دو سد فرسوده به مقام‌های کشور هشدار می‌دهند اما کشور دچار آشفتگی سیاسی بوده و اوضاع از نظر اقتصادی چالش برانگیز است
سایت تحقیقاتی-خبری «پالیتیکس تودی» در گزارشی با عنوان «چرا سیل‌های لیبی بسیار ویرانگر از آن چیزی بود که بسیاری فکر می‌کردند؟»، به مساله‌ای دیگر اشاره کرده که به ندرت از این زاویه به پیامدهای سیل نگاه شده‌است.
در این گزارش به هشدار سازمان ملل توجه شده مبنی بر اینکه یک بیماری همه گیر در شهر به دلیل تجزیه اجسام و آلودگی آب شیوع پیدا کرده‌است. حدود ۱۵۰ نفر پس از نوشیدن از آب آلوده درنه به دلیل مسمومیت به بیمارستان ها مراجعه کرده‌اند.
تاثیر نزاع داخلی و بی‌ثباتی سیاسی بر عمق فاجعه در لیبی
از نگاه ناظران، بی‌توجهی به شهر درنه که پیشتر پایگاه گروه‌های مسلح مخالف «معمر قذافی» و سپس ژنرال حفتر بود، رسیدگی نشدن به وضعیت سدها و تاسیسات، بی‌توجهی به بازسازی ساختمان‌های قدیمی علاوه بر نبردها و جنگ‌هایی که بین سال های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۸ (۱۳۹۴ تا ۱۳۹۷) شاهد بودیم، از جمله عواملی هستند که باعث افزایش چشمگیر تلفات طوفان دانیل در این کشور شده‌است.
در ارتباط با جزئیات دعوای داخلی لازم به یادآوری است که درگیری ها در لیبی بین دو گروه اصلی جریان دارد و رقابت آنها باعث افزایش دخالت‌های بین‌المللی و ادامه ارسال و ورود سلاح و تجهیزات نظامی به این کشور شده‌است. در یک طرف این تقابل «دولت وفاق ملی» لیبی با مرکزیت طرابلس به ریاست «فایز السراج» قرار دارد که از سوی سازمان ملل و جامعه بین المللی به رسمیت شناخته می‌شود.
هنوز ممکن است بحران مرگبار دیگری در لیبی رخ دهد زیرا سیل ممکن است مین‌های زمینی منفجر نشده و سایر سلاح‌های بجا مانده از جنگ داخلی را خارج کرده باشد
در طرف دیگر میدان، «خلیفه حفتر» ژنرال بازنشسته ارتش لیبی قرار دارد که بر مناطق شرقی این کشور مسلط است. او شهر «بنغازی» را مرکز فعالیت های خود قرار داده و باوجود شکست‌های متوالی در جبهه‌های مختلف به نظر می‌رسد، همچنان بر محقق ساختن مطالبه‌های سیاسی خود یعنی سیطره بر لیبی تاکید دارد.
تارنمای شبکه «الجزیره» در گزارشی با عنوان «پس از سیل لیبی، سلاح‌های منفجر نشده خطر جدیدی ایجاد می‌کند»، به تشریح این خطر پرداخت و نوشت: هنوز ممکن است بحران مرگبار دیگری در لیبی رخ دهد زیرا سازمان‌های بشردوستانه هشداری جدی صادر می‌کنند مبنی بر اینکه سیل ممکن است مین‌های زمینی منفجر نشده و سایر سلاح‌های بجا مانده از جنگ داخلی را خارج کرده باشد.
به نوشته «الجزیره»، لیبی کشوری با حدودهفت میلیون جمعیت، دارای شکاف‌های عمیق سیاسی است. این کشور فاقد یک دولت مرکزی قوی است و از زمان سرنگونی حاکم دیرینه معمر قذافی در سال ۲۰۱۱ (۱۳۹۰)، همواره درگیر جنگ داخلی بوده‌است. از آن سال، زرادخانه بزرگ لیبی آماده تصرف شد و ده‌ها پناهگاه مستقر در محله‌های مسکونی و دیگر مکان‌های ناامن کاملا بدون محافظت باقی ماندند.
یک منبع ناشناس با اطلاع از زرادخانه تسلیحات لیبی به «الجزیره» گفت که ۲ انبار مورد هدف گروه‌های مسلح قرار گرفته‌است. یکی از آنها که به عنوان «انبار ۳» شناخته می‌شود، حاوی مواد منفجره پلاستیکی «سِمتِکس» (Semtex ) بود و دیگری که به نام «Storage House۵ » شناخته می‌شود، دارای موشک‌های ضدهوایی بود.
تخمین زده می‌شود که ۱۰۰ هزار تُن مهمات در برخی از مناطق لیبی از جمله سرت، درنه و بنغازی، مناطقی که همگی تحت تاثیر درگیری در دهه گذشته قرار داشتند، زیر آوار وجود داشته باشد
گزارشی که توسط دفتر هماهنگی امور بشردوستانه سازمان ملل متحد (OCHA) منتشر شده‌است، نشان می‌دهد که از زمان پایان خصومت‌های پس از جنگ در نیمه دوم سال ۲۰۲۰ (۱۳۹۹)، تعداد مین‌ها و حوادث مرتبط با مهمات منفجر نشده (UXO) افزایش یافته‌است. تخمین زده می‌شود که ۱۰۰ هزار تُن مهمات در برخی از مناطق لیبی از جمله سرت، درنه و بنغازی، مناطقی که همگی تحت تاثیر درگیری در دهه گذشته قرار داشتند، زیر آوار وجود داشته باشد.
بر اساس گزارش «مرکز مقابله با مین لیبی» (LibMAC)، از ماه می ۲۰۲۰ تا مارس ۲۰۲۲، (اردیبهشت ۱۳۹۹ تا اسفند ۱۴۰۰) حدود ۱۶۲ حادثه در اثر انفجار مین و مواد منفجره مربوط به بقایای جنگ در سراسر لیبی گزارش شده‌است که در مجموع ۳۲۹ نفر قربانی - ۱۳۲ کشته و ۱۹۷ مجروح - به دنبال داشته‌است.
ژاپن، پیشرو در مهار بلایای طبیعی
بسیاری از صاحبنظران با بررسی تجارب و عملکرد موفقیت‌آمیز ژاپن به این نتیجه رسیده‌اند که این کشور در خط مقدم پیشگیری از خطرات ناشی از بلایای طبیعی قرار دارد.
ژاپن همواره تحت تاثیر طوفان‌های گوناگون قرار داشته‌است. بیش از ۱۰۰ آتشفشان فعال و ۲۰ درصد زمین لرزهای بالای ۶ ریشتر در این کشور رخ می‌دهد. اما با فرهنگ پیشگیری از این خطرها و نیز فناوری نوین، تعداد قربانیان آن بسیار کمتر از سایر نقاط جهان است
چندی پیش «یوشیاسو هیوتانی» معاون مدیر کل مدیریت بحران ژاپن درباره عملکرد این کشور مقابل زلزله اظهار کرد که «ما بیش از چهار هزار پست کنترل در سراسر مجمع الجزایر پراکنده ژاپن ایجاد کرده‌ایم. از این نظر ما قادر به اندازه‌گیری میزان زلزله‌های رخ داده و ارسال اطلاعات آن به سراسر کشور هستیم. مثلا در زمان زلزله سال ۲۰۱۱ (۱۳۹۰)، ما بیش از ۱۰۰ قطار سریع‌السیر در حال حرکت داشتیم که آنها را به سرعت متوقف کردیم. در نتیجه هیچ حادثه یا تلفاتی رخ نداد.»
ژاپن همواره تحت تاثیر توفان‌های گوناگون قرار داشته است. تجربه نشان داده است، بیش از ۱۰۰ آتشفشان فعال و ۲۰ درصد زمین‌لرزهای بالای ۶ ریشتر در این کشور رخ می‌دهد.
آسمان‌خراش توکیو با ۶۳۴ متر ارتفاع نماد پایتخت ژاپن است با این‌حال این سازه بخاطر مقاوم بودن در برابر زلزله به دستاوردی منحصر به فرد تبدیل شده‌است. ساختار آن شامل یک ستون اصلی از بتون است که به سازه‌های خارجی فولادی متصل شده و ماننده یک سیستم کمک فنر کار می‌کند.
در ارتباط با مهار سیل هم این کشور ابتکارهای متنوع و اثربخشی که دارد به عنوان نمونه ساخت مخزنی برای مهار سیل است که کارشناسان آن را بزرگترین مخزن در جهان برای مهار سیل می دانند. یک مخزن غول پیکر برای ذخیره آب، پنج سوله مهار آب و شبکه‌ای زیرزمینی به طول ۶ کیلومتر که تونل‌های آن ۱۰.۶ متر قطر دارد.
این سیستم جمع‌آوری و تخلیه سیل برای چهار رودخانه ساخته شده و تا ۲۰۰ متر مکعب آب را در هر ثانیه در داخل رودخانه اصلی منطقه در نزدیکی توکیو تخلیه می‌کند. تاثیر نصب و راه اندازی این مخزن در منطقه‌ای که نرخ شهرنشینی ای معادل ۵۰ درصد دارد، قابل توجه است.
افزون بر ثبات سیاسی و مقاوم‌سازی سازه‌ها، فناوری‌های نوین نیز به کمک ژاپن برای مهار بلایای طبیعی آمده‌اند. در این کشور برای بررسی و کنترل زلزله، سونامی و سیلاب‌ها از فناوری ماهواره‌ای بسیار استفاده می‌شود. در تصویر زیر، نقاط قرمز روی نقشه نشان‌دهنده نقاط آسیب دیده است.
همچنین ماهواره ژاپنی «دایچی ۲» ناهمواری‌های مختلف زمین، جنگل‌ها و سواحل را بررسی کرده، شرایط آب و هوایی مناطق مختلف جزیره را شبانه روز کنترل می‌کند. این داده‌ها علاوه بر پیش‌بینی بلایای طبیعی، در دوره بحران با ترسیم نقشه به مسئولان کشور کمک می‌کند به مناطق آسیب‌دیده سریع‌تر کمک‌رسانی کنند.
جمع‌بندی
با نگاهی به شمار بالای قربانیان و شدت تخریب بر اثر سیل و طوفان مدیترانه‌ای «دانیل» در لیبی و زلزله ۶.۸ ریشتری مراکش می‌توان به این واقعیت پی برد که مقاوم‌سازی سازه‌ها در درجه نخست اهمیت قرار دارد، موضوعی که خسارات و تلفات گسترده آن صرفا ناشی از یک حادثه طبیعی نبوده و یا دستکم می‌توان گفت این چالش‌های طبیعی به دلایل مختلف تا زمان بروز فاجعه، مورد توجه و بررسی قرار نگرفته است.
البته اوضاع کشوری مانند لیبی که بیش از یک دهه بستر جنگ داخلی و بی‌ثباتی سیاسی است، بسیار وخیم‌تر از اوضاع مراکش به نظر می‌رسد که در آن ثبات سیاسی و توسعه اقتصادی نسبی وجود دارد. جدا از قربانیان مستقیم سیل در لیبی، اینک خطر انفجار بمب‌هایی که در طی سال‌ها از سوی طرف‌های درگیر در جنگ داخلی کار گذاشته شده، بیشتر است.
«احمد الشریف» آموزگار یک دبیرستان و یکی از مردم محلی که به طرز عجیبی جان از مهلکه جان به در برده است، به رسانه‌ها گفت: خدا به ما رحم کرد. ساختمان ما در اثر باران‌های مکرر و پرشدت فرونریخت، اما ساختمان‌های دیگر به طور کامل از بین رفتند و مانند یک بیسکوییت در سیلاب فروپاشیدند. تنها دویدن سریع به سمت پشت بام توانست ما را از امواج مهیب این سیل که همه چیز را در خود فرو می‌برد، نجات دهد.
وی درحالیکه شاهد مرگ تعداد زیادی از هموطنان خود بود افزود: درست مانند آن بود که در دل یک دریای عظیم با امواجی پرقدرت و مهیب گیر افتاده باشی. سیل هزاران تُن آب را بر سر مردم ریخ،خانه‌هایشان را بر سرشان هوار کرد، همه چیز را درهم کوبید و درخود فرو برد.
سازمان بین‌المللی مهاجرت (IOM) وابسته به سازمان ملل پس از وقوع سیل در لیبی گزارش داد: فاجعه سیل لیبی هزاران کشته و هزاران مفقود در منطقه درنا به جای گذاشته و علاوه بر آن بیش از۴۳ هزار نفر نیز آواره شده‌اند.
نکته مهم دیگر این است که در بسیاری از کشورها، کمتر به هشدار کارشناسان توجه شده است.
گزارش‌های رسانه ای نشان می‌دهد که «عبدالوانیس عشور» هیدرولوژیست از دانشگاه «عمر المختار لیبی» یکسال قبل از وقوع سیل مرگبار در لیبی در یک مقاله تحقیقاتی هشدار داده بود که "منطقه «دِرنا Derna» در این کشور آفریقایی، پتانسیل بالایی برای وقوع سیل‌های مهیب دارد. وی با استناد به وقوع ۵ سیل مرگبار در این منطقه از سال ۱۹۴۲ تا آن زمان، خواستار اقدامات فوری برای تعمیر و نگهداری سدها و جلوگیری از بروز فاجعه شده بود.
«طارق مگریسی» یک کارشناس لیبی و عضو ارشد اتاق فکر «شورای ارشد روابط خارجی اروپا» در مورد اینکه چرا سیل لیبی تلفات و خسارات بسیار گسترده و فاجعه‌بار داشت؟ گفت: سال‌ها جنگ داخلی، فساد و بی‌توجهی نهادینه و زیرساختی، ساکنان این ایالت شمال آفریقا را در معرض آب و هوای شدید توفان مدیترانه دانیل قرار داد، آن گونه که مقاماتی را نیز که به این موضوعات توجهی نداشتند، قربانی خود ساخت.
به گفته دادستان ارشد لیبی، سدهایی که توسط باران‌های سیل آسای ۱۰ سپتامبر (۱۹ شهریور) تحت الشعاع قرار گرفتند، از دهه ۱۹۹۰ ترک‌هایی داشته‌اند و به همین دلیل ساکنان محلی، مقامات را به سهل‌انگاری متهم کردند. تعداد زیادی از بازماندگان این فاجعه طبیعی در هفته گذشته در مقابل مسجد جامع درنا تجمع کرده و خواستار پیگیری قضایی عاملان و مسببان این واقعه هولناک شدند.
علاوه براین، طبق گزارش‌های بین المللی، بسیاری از زیرساخت‌های لیبی در اثر هرج و مرج سیاسی که از سال ۲۰۱۱ در این کشور شروع و به فراز و نشیب همچنان ادامه داشته، از بین رفته است.
تیمی از دانشمندان سازمان بین المللی The World Weather Attribution initiative که نقش تغییرات آب و هوایی را در عواقب رویدادهای شدید آب و هوایی تجزیه و تحلیل می‌کنند، در گزارش جدید در مورد علت وقوع چنین سیلی گزارش دادند که تبعات ناشی از گرم شدن سیاره، احتمال بارش بارندگی‌های مرگبار در لیبی را تا ۵۰ برابر بیشتر و آثار آن را تا ۵۰ درصد وخیم‌تر کرده است.
در این گزارش تاکید شده است: این منطقه، این نوع از بارندگی های شدید را احتمالا هر ۱۰ سال یک بار تجربه خواهد کرد.
دربخش نهایی این گزارش تاکید شده که تخریب ناشی از بارش‌های شدید و سیل مهیب همچنین به دلیل مجموعه‌ای از دیگر عوامل، از جمله زیرساخت های ناکافی و ساخت و ساز نامساعد در مناطق مستعد سیل، تشدید شده است.
طبق گزارش نهادهای بین‌المللی، مراکش نیز با شدیدترین پیامدها ناشی از ویرانگرترین زمین لرزه خود نسبت به دهه‌های گذشته دست و پنجه نرم می کند. زمین لرزهای که در ۸ سپتامبر (۱۷ شهریور) در رشته کوه های اطلس، در ۷۰ کیلومتری جنوب غربی مراکش رخ داد، حدود ۳ هزار نفر کشته و هزاران زخمی برجای گذاشت.
«محمدنجیب الزغول» استاد دانشگاه Abdelmalek Essaâdi مراکش در مورد اینکه چرا این زلزله تا این اندازه در کشورش مرگبار بوده، گفته است: بسیاری از ساختمان‌هایی که جنبه تاریخی و فرهنگی برای مراکش داشت و برخی از آنها نزدیک به ۹ قرن قدمت داشتند، در این زمین لرزه فروریختند که بی شک این موضوع بر بی‌توجهی از حفاظت و یا مقاوم سازی این بناها تاکید دارد.
«رمی بوسو» Rémy Bossu دبیرکل مرکز لرزه نگاری اروپا-مدیترانه‌ای در لوشاتل فرانسه گفته است : «این زلزله با قدرتی حدود ۷ ریشتر برای منطقه استثنایی است و باید کشورهای منطقه در این زمینه آماده‌سازی‌ها را انجام می‌دادند. شمال آفریقا از نظر لرزهای نسبتا فعال است. لرزش‌ها ناشی از برخورد مداوم صفحات تکتونیکی آفریقا و اوراسیا به طور مستمر روی می‌دهد.
وی هشدار داده است در صورتی که کشورهای منطقه آماده سازی نداشته باشند امکان دارد وقایع تلخ‌تر و هولناکتری رخ دهد و تنها کاری که می‌توان برای مقابله با حوادث طبیعی انجام داد، مقاوم سازی و بهینه سازی سازه‌هاست.
طبق گزارش شبکه خبری الجزیره، مراکش دارای ساختمان‌های قدیمی زیادی است که نیاز به اصلاح دارد. این کشور با یک چالش بزرگ بازسازی مواجه است که تاکنون انجام نشده، اما فوری‌ترین کار، رسیدن به مردمی است که به دلیل فاجعه آسیب‌های زیادی دیده‌اند.
اما در سوی دیگر، کشوری مانند ژاپن را می‌توان به دلایل چندگانه‌ای پیشرو و الگو برای مقابله با بلایای طبیعی مطرح کرد؛ زیرا این کشور با وجود مواجه شدن با حوادث طبیعی زیاد اما به دلایل متعددی از ثبات سیاسی، توسعه اقتصادی و فرهنگ پیشگیری گرفته تا مقاوم‌سازی سازه‌ها و بهره‌گیری از فناوری‌های روز دنیا، اقداماتی پیشروانه، پیشگیرانه و امدادرسانی سریع در زمینه مقابله با بلایای طبیعی داشته است.
منابع:
https://www.theguardian.com/world/۲۰۲۳/sep/۰۹/morocco-earthquake-leaves-panicked-people-sleeping-in-street-reports
https://time.com/۶۳۱۲۴۰۵/powerful-earthquake-morocco
https://www.nature.com/articles/d۴۱۵۸۶-۰۲۳-۰۲۸۸۰-۳#:~:text=However%۲C%۲۰the%۲۰biggest%۲۰contributor%۲۰to,were%۲۰not%۲۰ready%۲۰for%۲۰it.%E۲%۸۰%۹D
https://edition.cnn.com/۲۰۲۳/۰۹/۱۹/world/libya-floods-climate-change-impact/index.html
https://www.france۲۴.com/en/live-news/۲۰۲۳۰۹۲۱-libya-flood-disaster-displaced-over-۴۳-۰۰۰-people-iom
https://www.nbcnews.com/news/world/libya-flood-explained-conflict-corruption-climate-change-derna-dams-rcna۱۰۵۲۱۹
https://reliefweb.int/report/libya/libya-flood-update-flash-update-no۶-۲۱-september-۲۰۲۳-۴pm-local-time
https://phys.org/news/۲۰۲۳-۰۹-qa-libya-morocco-earthquake-resilient.html
https://politicstoday.org/libyas-floods-derna-storm-daniel
https://www.aljazeera.com/news/۲۰۲۳/۹/۲۱/after-libya-flood-unexploded-weapons-pose-new-risk