به گزارش ایرنا، پدیده فرونشست زمین کلید واژه‌ای است که طی سال های اخیر در جامعه بسیار مطرح شده است و رسانه های گروهی نیز می کوشند این موضوع را با پرداختن به ابعاد مختلف آن و انتقال نظریات کارشناسان و صاحب نظران درباره آن بیش از گذشته برای متولیان و برنامه سازان برجسته کنند تا راهکارهای برون رفت از این معضل را بیابند.
به عقیده کارشناسان، پدیده فرونشست سطح زمین ناشی از عوامل طبیعی و فعالیت‌های انسانی در نقاط مختلف دنیا است و در کشور ایران نیز طی سال‌های اخیر به علت برداشت بی‌رویه آبهای زیر زمینی، خشکسالی و عوامل دیگر پدیدار شده و موجب آسیب‌های جدی به زمین‌های کشاورزی، ساختمان‌های مسکونی و جاده‌ها و بروز خسارت‌های زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی شده است.
برای بررسی این معضل، پارامترهای موثر همچون میزان اُفت سطح آب، جنس و ضخامت لایه‌های خاک به خصوص لایه‌های ریزدانه و خصوصیات ژئوتکنیکی خاک مورد بررسی قرار می‌گیرد.
در این راستا و برای بررسی بیشتر این موضوع میزگردی را با حضور عبدالمجید نوری رئیس گروه حفاظت و بهره برداری از آب های زیرزمینی شرکت آب منطقه ای، جعفر بیات معاون آبخیزداری اداره کل منایع طبیعی زنجان و نصر الله عباسی عضو هیات علمی گروه زمین شناسی دانشگاه زنجان برگزار شد.
کارشناسان امر معتقدند، نبود متولی امر پایش فرونشست و سازو کارهای محکم در برخورد با متخلفان چاه های غیر مجاز بر گسترش این معضل دامن زده است، از طرفی نباید از تغییر الگوی کشت و تاثیر آن بر این موضوع غفلت کرد.
ایرنا: علت فرونشست زمین چیست و به چه عواملی باز می گردد؟
نوری: فرونشست ها به طور معمول در آبخوانهایی با بیلان های منفی رخ می دهد، برای کنترل فرونشست ها باید اقداماتی از قبیل کنترل آبخونها را انجام داد، به این نحو که بیلان منفی را باید مثبت کرد تا بتوان از فرونشست جلوگیری کرد.
در زمان حاضر شرکت آب منطقه ای زنجان طرحی با عنوان طرح احیا و تعادل بخشی دارد، این طرح نصب کنتور، انسداد چاه های غیر مجاز و اصلاح و تعدیل چاه های مجاز را شامل می شود که همه آنها در حال انجام است.
به عنوان نمونه سال گذشته ۳۲۰ حلقه چاه غیر مجاز در استان مسدود شد که این تعداد در ۶ ماهه امسال ۳۴۸ حلقه چاه بوده است که این کارها با همکاری دستگاه های بین بخش انجام می گیرد.سال گذشته ۳۲۰ حلقه چاه غیر مجاز در استان مسدود شد که این تعداد در ۶ ماهه امسال ۳۴۸ حلقه چاه بوده است.
اقدام بعدی پروژه اصلاح و تعدیل میزان مصرف چاه های مجاز کشاورزی است که در دشت ابهر ۲۰ درصدِ پروانه و در دشت زنجان ۲۶ درصد دبی مجاز شده تا بتوان موضوع صرفه جویی را در برداشت از آب های زیر زمینی به ویژه چاههای کشاورزی داشته باشیم.
از طرفی مدیریت همزمان آب و برق اهمیت زیادی دارد، مصرف برق در ایام پیک تابستان بسیار بالاست که همین مساله در حوزه آب نیز وجود دارد و ارتباطی بین ۲ بخش برقرار است چرا که عمده مصرف آب در بخش کشاورزی توسط چاه های کشاورزی برقی رخ می دهد.
در زمان حاضر ۶ هزار چاه کشاورزی برقی در استان وجود دارد که تقریبا ۷۵ درصد کل مصرف آب استان را شامل می شود که در صورت کنترل بهره برداری از این بخش، ۷۵ درصد برداشت های آب زیر زمینی استان مدیریت می شود.
در مجموع اگر میزان مصرف انرژی چاه های برقی کاهش یابد در عمل مصرف آب نیز کنترل می شود که این اقدام با طرحی به نام مدیریت توامان آب و برق به صورت همزمان با سراسر کشور در حال اجراست.
در این خصوص پیامک های اول و دوم برای مشترکان پر مصرف ارسال شده و از ابتدای مهر سال جاری نیز برای پروژه عملی اقدام کرده ایم که موفقیت اجرای این طرح گامی مثبت محسوب می شود چون نتیجه آن در آبخوان ها مشخص می شود.
ایرنا. برای جلوگیری از فرونشست چه راهکارهایی توصیه می کنید؟
نوری: در کشور ۶۰۹ محدوده مطالعاتی وجود دارد که ۴۰۹ مورد دشت بحرانی اعلام شده که پنج دشت زنجان شامل ابهر، سجاس، زرین آباد، گل تپه و قیدار در این گروه هستند.
این موضوع نشان می دهد دشت های استان زنجان وضعیت بحرانی دارند و دور از انتظار نیست که فرونشست در آنها رخ دهد؛ اندازه گیری ها نیز موید این مساله است و برای جلوگیری از آن باید اقدامات کنترلی مستمر انجام شود.
متاسفانه اقدامات کنونی انجام گرفته کافی نیست و با نگاهی کارشناسانه به این مهم می رسیم که نقصی در موضوعات وجود دارد، هر چند احیا و تعادل بخشی در کل کشور در حال اجراست و ادامه روند افت آبخوانها را کند کرده است، اما باید یکسری قوانین در ساختار کلان کشور از جمله قوانین و مقررات برخورد با چاه های غیر مجاز باید اصلاح شود.
مالکین و حفاران چاه های غیر مجاز، مجازاتی متناسب را در ازای کاری که انجام می دهند نمی بینند بنابراین نبود همین قانون بالا دستی منسجم که جرم و مجازات با هم متناسب باشد موجب می شود نتیجه تلاش ها به خوبی دیده نشود.
کشور ما و این استان در منطقه خشک قرار دارد و اقداماتی نظیر فرهنگسازی در نحوه مصرف بسیار موثر است و از طرفی نرخ گذاری بر آب باید مد نیز نظر قرار گیرد به این طریق اگر آب را به عنوان یک کالا ببینم و نرخ داشته باشد خود عامل کنترل کننده خواهد بود و این موضوع باید به وقوع بپیوندد تا مصارف درست شود.
در زمان حاضر کارخانه هایی از کشورهای اطراف در ایران محصول را تولید و سپس به کشور خود می برند که این موضوع به دلیل ارزان بودن آب و انرژی و از طرفی ارزان بودن نیروی انسانی است که چرخه آن باید تغییر کند به این معنی که اقدامات سرمایه گذاری با آمایش سرزمینی همخوانی داشته باشد و ارائه یارانه ها در بخش آب و انرژی منجر به خروج آب به صورت مجازی از کشور نشود.
همچنین باید مراقبت های بیشتری از آب های زیر مینی انجام گیرد که بهره گیری از روش های باز چرخانی آب و استفاده از پساب های شهری و روستایی برای مصرف مجدد در این زمینه اهمیت زیادی دارد.
ایرنا: منابع طبیعی استان چه اقدامات پیشگیرانه درخصوص فرونشست زمین انجام داده است؟
بیات: در زمان حاضر متولی مهم فرونشست زمین در کشور سازمان زمین شناسی و نقشه برداری است اما نبود متولی واحد آن در استان موجب شده اقدامات غیرهدفمند را در استان شاهد باشیم.
به طور کلی در حوزه فرونشست زمین در استان متولی پایش و اندازه گیری نداریم، همین مساله حساسیت موضوع را نشان می دهد از طرفی میزان برداشت های غیر مجاز در دشت های ابهر و خرمدره بسیار نگران کننده است.
به طور کلی در حوزه فرونشست زمین در استان متولی پایش و اندازه گیری نداریم، همین مساله حساسیت موضوع را نشان می دهد از طرفی میزان برداشت های غیر مجاز در دشت های ابهر و خرمدره بسیار نگران کننده است. معاونت آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی استان هم از سه دهه گذشته با توجه به خطرات پیش بینی شده فرونشست اقداماتی را مورد توجه قرار داده است به طوری که در جاهایی که آبخوان مناسب در پایین دست وجود داشته نسبت به تغذیه مصنوعی و پخش سیلاب اقدام کرده است.
تاکنون ۱۲ سایت آبخوان در استان ایجاد شده که سالانه ۲۵ میلیون متر مکعب تزریق و تغذیه به آنها صورت می گیرد که عمده آنها در دشت های ابهر، خرمدره و سلطانیه واقع شده است.
همچنین آبخوان هایی در منطقه ذاکر - بناب استان ایجاد شده که علاوه بر تقویت آب شرب به تعداد ۱۲ حلقه، مهمترین پروژه تغذیه مصنوعی استان نیز محسوب می شود که سالانه سه تا چهار میلیون تزریق به آنها انجام می شود.
آبخوان دیگری در منطقه سلطانیه در پروژه سرخه دیزج در مجاورت نیروگاه زنجان واقع شده که اثربخشی بالایی دارد.
آبخونداری چرگر و روستای خراسانلو ابهر نیز به‌عنوان یکی از طرح‌های اثربخش در حوزه آبخوانداری و آبخیزداری زنجان به شمار می‌رود که سالانه ۲ تا چهار میلیون متر مکعب تغذیه به آنها انجام می گیرد که هدف از اجرای این طرح تعادل‌بخشی به سفره آب زیرزمینی دشت های بحرانی ابهر- خرمدره است که سالانه بیش از یک متر افت دارد.
پروژه آبخوانداری و پخش سیلاب نصیرآباد(هیدج) و پروژه خلیفه لو از دیگر طرح های تاثیرگذار در این بخش است.
هرچند پروژه هایی از قبیل آبخوانداری تغذیه مصنوعی محسوب می شود ولی در مقایسه با آمار برداشت بی رویه آب نقش پررنگی ندارد و در واقع درمانگر نیست.
در صورت وقوع بارندگی های در حد نرمال، اقدامات صورت گرفته، اثر بخشی بیشتری خواهد داشت که متاسفانه چنین چیزی را شاهد نیستیم.
راه نجات بخش فرونشست استان هدایت بخش اشتغال از بخش کشاورزی به سایر خدمات و گردشگری است، به این دلیل که غارت و تاراج آب در حوزه کشاورزی به میزان ۹۰ درصد است و انجام چنین کاری مشکلات را به حداقل می رساند.
ایرنا: وضعیت فرونشست در زنجان چگونه است و چه اقداماتی کنترلی را می توان در این زمینه انجام داد؟
عباسی: پدیده فرونشست زمین (land subsidance) دلایلی دارد که بخشی از آن ناشی از عوامل طبیعی است و به فرآیندهایی همچون ذوب شدن یخزارها و ریزش سازه های زمینی مربوط می شود و بخشی دیگر به فعالیت های انسانی، از قبیل معدن کاری و بهره برداری از منابع آب زیرزمینی باز می گردد؛ انتظار می رود فرونشست زمین ناشی از فعالیت های انسانی کنترل شود.
آمارهایی که از سوی کشورهای مختلف در دوره های ۲۰ تا ۵۰ ساله ارائه شده نشان می دهد کشورهای مختلف با این پدیده دست به گریبان هستند و این موضوع تنها مختص ایران نیست.
به عنوان مثال در پایتخت ژاپن توکیو تا عمق ۴۰۰ متری از آبهای زیر زمینی برداشت کرده اند که در دوره ۶۰ ساله حدود پنج متر فرونشست رخ داده است و این نرخ فرو نشست خود به عواملی چون جنس رسوبات، میزان ضخامت خاک، نوع سیالات و میزان زهکشی باز می گردد.
ایران در کمربند بیایانی جهان قرار دارد و به شدت با کمبود منابع آبی مواجه بوده و فرونشست زمین ناشی از افزایش برداشت آب های زیرزمینی بیش از گذشته نمایان شده است.
در خصوص فرونشست زمین ها در سطح استان زنجان گزارشها اندک و پراکنده در دسترس است.
مطالعه انجام گرفته که برای دشت زنجان در بازه زمانی ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۰ میلادی در مدت هفت سال، میزان فرونشست حدود چهار سانتی متر در سال را نشان می دهد یا در دشت قزوین در همین مدت یاد شده میزان نشست بین سه تا سه و نیم سانتیمتر بوده است.
این در حالی است که میزان فرونشست در دشت ابهر- خرمدره چهار و نیم سانتمیتر اعلام شده است که البته روند افزایشی را نشان می دهد.
این مسائل بیانگر آن است که با مطالعات دقیق و پایش می توان میزان دقیق نرخ این پدیده را مشخص کرد و در مدیریت اراضی مانند میزان بهره برداری از آب های زیرزمینی مورد استفاده و برنامه ریزی قرار داد.
ایرنا. میانگین نرخ فرونشست زمین در استان صرفا آبخوان ها سالانه چهار و نیم سانتیمتر تخمین زده می شود؟
عباسی: تغییرات اقلیمی به صورت چرخه ای رخ می دهد، رخدادهای آب و هوایی ال‌نینیو (el Niño) و لانینیا (la Niña) از جمله پدیده‌های جوی هستند که به دنبال هم در دوره های زمانی چند ساله در اقیانوس آرام جنوبی رخ می دهند.
پدیده ال نینیو به صورت جابجایی توده های هوایی کم فشار و پرفشار از موقعیت شرق اقیانوس آرام جنوبی به مرکز این اقیانوس رخ داده که خود ناشی از تغییر چرخه های آب های اقیانوسی است و توده های آب و هوایی در گستره جهانی حلقه وار بهم وصل می شوند.
به بیان دیگر، با تغییر موقعیت مکانی توده های هوایی یک نقطه از جهان همه توده هایی هوایی دنیا جابجا می شود.
با توجه به قرار گیری ایران در کمربند بیابانی، بیشتر از جریانات بالا رونده متاثر است و با اضافه شده پدیده ال نینیو خشکسالی مضاعف بر کشورمان حاکم می شود.
بنابراین باید برنامه ریزی ها به ویژه در امور کشاورزی در سطح کشور با لحاظ چنین پدیده های جوی به صورت کوتاه، میان و بلند مدت مد نظر قرار گیرد.
هر چند اقداماتی از سوی دستگاه های مختلف در خصوص موضوع فرونشست انجام می گیرد اما مقوله مهم فرهنگ سازی در این زمینه اهمیت بسزایی دارد که به طور کلی این بخش مغفول مانده است.
موضوع فرونشست در استان به ویژه در بخش شرقی جدی است هر چند که در قسمت های جنوبی نیز به دلیل آهکی بودن زمین ها کمتر است و اگر هم باشد فرو نشست های طبیعی ناشی از انحلال زمین های آهکی است که به نوبه خود در این نوع زمین ها باید برنامه ریزی لازم برای جلوگیری از آن انجام گیرد. مصادیق عینی آن را می توان در سرمایه گذاران داخلی یا خارجی جستجو کرد که در صورت ورود صنعت خاصی به کشور باید آن را با الگوهای اقلیمی کشورمان انطباق داد و دقت لازم را در این زمینه داشت.
موضوع فرونشست در استان به ویژه در بخش شرقی جدی است هرچند که در قسمت های جنوبی نیز به دلیل آهکی بودن زمین ها کمتر است و اگر هم باشد فرو نشست های طبیعی ناشی از انحلال زمین های آهکی است که به نوبه خود در این نوع زمین ها باید برنامه ریزی لازم برای جلوگیری از آن انجام گیرد.
همچنین تغییر الگوهای کشاورزی، ارایه مشوق ها و تسهیلات لازم به کشاورزان برای آبیاری های مدرن و افزایش تغذیه آب های زیر زمینی از جمله راه های کنترل فرونشست در استان بوده و همچنین مدیریت سیلاب ها کمک می کند در بخش کشاورزی و آبخوان ها تغذیه مورد نیاز به خوبی انجام شود.
در صورت کنترل نکردن فرونشست زمین در استان به جایی خواهیم رسید که آبخوان های مرده خواهیم داشت و در نتیجه آن سیلاب های مخربی را شاهد خواهیم بود بر این اساس باید حداکثر استفاده از موقعیت های پر بارش باید انجام شود.
برآیند:
خطر فرونشست در زنجان جدی است، در این خصوی باید با اقدامات پیشگیرانه از روند رو به رشد آن جلوگیری کرد.
در این میان فرهنگ سازی نحوه مصرف و از همه مهمتر اصلاح قوانین بالا دستی می تواند اثر گذاری بهتری را در این زمینه به دنبال داشته باشد.