به گزارش ایرنا، اصفهان از شمار ۵۴ کاروانسرای ایران که در چهل و پنجمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو جهانی شدند،هشت سهم داشت؛ این بیشترین تعداد کاروانسرای ثبت جهانی است که از میان استان ها، نصیبِ اصفهان شد. این خطه اما شمارِ زیادی کاروانسرا دارد که از این میان کاروانسرای گز، امین آباد، مرنجاب، نیستانک، کوهپایه، گبرآباد، شیخعلی خان و مهیار توانستند انتخاب و جهانی شوند.
سهم بیشتر اصفهان از کاروانسراهای ثبت جهانی ایران ارتباط مستقیمی با تعداد زیاد این بناها و پایتختی اصفهان در دوران صفویه دارد. اینکه شاردن، سیاح فرانسوی که در دوران صفوی به ایران سفر کرده، گفته است به تنهایی در اصفهان هزار و ۸۰ کاروانسرا وجود داشته، شاید اغراق آمیز بنماید، اما محققان همیشه گفته‌اند که صفویه دوران طلایی کاروان سرا سازی به سبب رونق تجارت بوده که به همین دلیل هم به تاسیساتِ وابسته به راه اهمیتِ بیشتری داده می شد.
از سویی در دوران صفوی به سبب اهمیتِ راه های زیارتی به خصوص در مسیر اصفهان تا مشهد، کاروانسراهای بیشتری شکل گرفتند که تحولِ ساخت و ساز این بناهای عام المنفعه در دوران صفوی را بیشتر به نمایش می گذارند. معمارانِ کاروانسراها در این دوران، متناسب با شرایط اقلیم، استفاده هرچه بهتر از فضا و سازگاری بیشتر، در معماری معمولِ کاروانسراها یعنی چهار ایوانی، پا را فراتر گذاشتند و بناهایی چند ضلعی منظم و نامنظم، دو ایوانی و مدور را پدید آوردند.
در همین پیوند باید گفت یکی از کاروانسراهای اصفهان که به دلیل شکل و پلانِ هشت ضلعی منظم و البته سایر ویژگی منظورِ نظرِ کارشناسان از جمله حفاظت کالبدی و اصالت توانست در پرونده کاروانسراهای ایران قرار بگیرد و به این واسطه ثبت جهانی شود، کاروانسرای امین آباد است.
در دوران صفوی، آنچنان که به هنر ارج نهاده می شد، جوانب مختلف آن در کمال و جمال انواع هنرها از قلمزنی و نگارگری تا معماری و کاشیکاری و سایرِ تزییناتِ وابسته به بنا به خصوص در پایتخت صفویان یعنی اصفهان بروز و ظهور چشمگیری پیدا کرد.
در این دوران پختگی معماری ایران بیش از هر زمان دیگری نمایان شد و کاروانسراها هم به عنوان یکی از بناهای عام المنفعه ای که حاکمان صفوی بر ساخت و پرداخت آنها همت می گماردند، با تحولاتی از جمله افزوده شدن تزییناتِ بیشتر همراه شدند.
همان طور که می‌دانیم، کاروانسراها مانند سایر بناهای عام المنفعه دیگر چون حمام یا بازارها و مساجد تزیینات زیادی نداشته اند اما به دلیل اهمیتی که پادشاهان و حاکمان صفوی به معماری و هنرهای وابسته به آن می دادند، تزییناتِ کاروانسراها در این دوران پررنگ تر شد.
نمونه این کاروانسرا که باز در پرونده ثبت جهانی شده کاروانسراهای ایران جای گرفته و به گفته کارشناسان و محققان از این منظر قابل توجه است، «کاروانسرای چهار ایوانی مهیار »در ۵۲ کیلومتری جنوب اصفهان است.
از شمارِ ۸ کاروانسرای ثبت جهانی شده اصفهان، کاروانسرا های گز، امین آباد، مرنجاب، کوهپایه، گبرآباد، شیخعلی خان و مهیار صفوی هستند و تنها یک مورد آن یعنی کاروانسرای نیستانک در نایین قاجاری است. البته کاروانسرای گز گرچه معماری ملموسِ آن صفوی است اما به گفته برخی از محققان بر بنیان یک کاروانسرای سلجوقی بنا شده است.
آنچه از کاروانسراهای اصفهان در پرونده جهانی این گونه معماری نماینده شده اند، کاروانسراهایی هستند که ویژگی های لازم و مد نظر یونسکو برای آثار جهانی را داشته اند و به نوعی توانسته اند بهتر از سایر کاروانسرای این خطه از فیلترهای اولیه از جمله اصالت، حفاظت کالبدی و یا حفاظت حریم منظری بگذرند اما باید گفت در میان کاروانسراهای اصفهان مواردی هم بوده است که ظرفیت یا ارزش تاریخی لازم برای قرار گیری در پرونده کاروانسراهای ایران را داشته اند اما به دلایل متفاوت از جمله حجم برگشت ناپذیر میزان مداخلات در بنا یا مخدوش بودن حریم آنها به واسطه ساخت و سازهای جدید و نیمه کاره نتوانسته اند در این پرونده قرار بگیرند.
کاروانسراهایی که بخت یارشان نبود
در این باره کارشناس پرونده ثبت جهانی کاروانسراها از آنچه موجب شد که برخی از کاروانسراهای اصفهان با داشتن قابلیت های لازم از پرونده کاروانسراهای نامزد شده برای ثبت جهانی جا بمانند، به ایرنا گفت: اینکه اصفهان پایتخت دوره صفوی بوده است موجب شده بیشترین تعداد کاروانسراها را از این خطه داشته باشیم. از این رو هم تعداد بیشتری از کاروانسراهای اصفهان را می‌توانستیم در پرونده ارسالی به یونسکو قرار دهیم ولی با وجود چنین پتانسیلی، برخی کاروانسراها همه شرایط لازم را نداشتند.
حمید بینایی افزود: به عنوان مثال کاروانسرای مادرشاه مورچه خورت در ۴۵ کیلومتری شمالِ اصفهان یکی از کاروانسراهای بسیار خوب به شمار می رفت که معیار حذف آن از لیست کاروانسراهای انتخابی مشکلِ وضعیت حریم و منظر پیرامون آن بود.
به گفته وی در زمان بازدید های کارشناسان میراث فرهنگی دور تا دور کاروانسرای مادرشاه مورچه خورت ساخت و سازهایی به عنوان مجتمع بین راهی در حالِ انجام بوده است که حریم این اثر را مخدوش می کرد.
کاروانسرای مورد اشاره بینایی، یک کاروانسرای چهار ایوانه صفوی است که در زمان شاه عباس دوم ساخته شده و گفته می شود هیات های سیاسی که به اصفهان می رفتند در این مکان آخرین شب خود را پیش از رسیدن به پایتخت یعنی اصفهان می گذراندند و در آن جا سفیران خارجی لباس رسمی خود را بر تن می کردند. این کاروانسرا که در فاصله بین شاهین شهر و اصفهان قرار گرفته، هم اکنون به یک اقامتگاه گردشگری تبدیل شده است.
کارشناس پرونده ثبت جهانی کاروانسراها در ادامه گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: ما نمی توانستیم هیچ تصوری از آینده این ساخت و سازها داشته باشیم. بیم اینکه اگر این پروژه ها(ساخت و سازها) نیمه کاره باقی بماند یا به هردلیلی کارفرما از ادامه ساخت آنها بازبماند و ارزیاب یونسکو این موارد را در هنگام بازدید ببینند و کلِ پرونده را دچار چالش کند، موجب شد که از قرار دادن کاروانسرای مادرشاه مورچه خورت در فهرست کاروانسراهای انتخابی منصرف شویم.
بینایی این نکته را بسیار حائز اهمیت دانست که می بایست با وسواس تمام کاروانسراها انتخاب می شدند تا احتمالِ نپذیرفته شدن پرونده از سوی یونسکو یا ارزیابان آنها تا حد ممکن کم باشد.
تلاش برای انتخاب های درست
وی افزود: از تمام کاروانسراهای اصفهان که قابلیتِ لازم را داشتند بازدید کردیم و در مورد وضعیت آنها و گزینه‌های مدِ نظر انتخابی مان در چندین جلسه گذاشتیم بحث و بررسی کردیم. باید انتخاب های درستی انجام می دادیم و سعی می کردیم مواردی که می توانست پرونده را دچار چالش کند در فهرست آثار نگذاریم.
به روایت کارشناس پرونده ثبت جهانی کاروانسراها، مواردی از این بناها در اصفهان مثل کاروانسرای صفوی بُقم در شهرستان اردستان یا کاروانسرای صفوی سگزی در شهری به همین نام وضعیت حفاظتی خوبی نداشتند و یا کاروانسراهایی از جمله کاروانسرای قاجاری سُه در سِه راهی کاشان به مورچه خورت مرمت نشده بودند و نمی توانستند از گزینه های انتخابی آنها باشند.
صد افسوس از مداخلاتِ نابجا
بینایی همچنین از مداخلات بدون بازگشت یا بیش از اندازه برای کاروانسراهایی که در برخی موارد توسط سرمایه گذار تبدیل به هتل شده اند، گفت و اینکه این بناها به رغم داشتن بن مایه معماری ارزشمند و تاریخی نتوانستند در پرونده کاروانسرهای ایران قرار بگیرند.
وی در ادامه با اشاره به کاروانسرای شاه عباسی نطنز، شهره به کوهاب که اکنون تبدل به هتل بوتیک شده است، گفت: کارواسرای کوهابِ نطنز که کاروانسرای بسیار زیبایی، با پلان خاص و در یک منطقه فوق العاده است اما مداخلات بیش از اندازه سرمایه گذارموجب شده تا اصالت بنا مخدوش شود.
بینایی یادآور شد: برای یک کاروانسرا اصالت حرفِ اول را می زند و بعد از آن سلامت کالبدی به ارزش های اثر اضافه می کند. این موارد بسیار مهم هستند اما وقتی اثری تا این اندازه در آن دخل و تصرف شده باشد، نمی تواند به یونسکو برای ثبت جهانی معرفی شود.
وی با اشاره به مداخلات قابل برگشت در بنای کارواسرای ذین الدین یزد که در فهرست کاروانسراهای ثبت جهانی شده ایران قرار گرفته است، افزود: این کاروانسرا دارای پلانی مدور و سرمایه گذار در آن الحاقاتی با چوب و پروفیل و البته قابل برگشت داشته است؛ این کم ضررترین نوع مداخله در بناهای تاریخی به شمار می آید اما در رابطه با کاروانسرای کوهاب، بسیار تاسف خوردیم که چنین اثری دچار مداخلات زیاد و غیرقابل برگشت شده است.
کاروانسرای مورد اشاره بینایی در زمان شاه عباس اول توسط میرابوالمعانی برزرودی از امرای دربار شاه عباس ساخته شده و به گفته محققان و کارشناسان ساختمان این کاروانسرا با دقت زیاد و مصالح خوب بنا شده است. این کارانسرا در زمان حاضر کاربری هتل دارد.
مسئول فنی سابقِ دفترثبت جهانی اما در ادامه گفت و گو با ایرنا افزود: معضل کاروانسرها در زمان حاضر این است که سرمایه گذار برای کسب حداکثری سود در آنها سرمایه گذاری می کند و حداکثر سود، زمانی پیش می آید که مسافر بیشترین راحتی را در محلِ اقامت داشته باشد. باید گفت زمانی این راحتی حاصل می شود که دخل و تصرفات ایجاد شود؛ یعنی اتاق را بزرگ کنند، سرویس بهداشتی وارد اتاق شود، بعضی جاها رنگ و لعاب بگیرد و همین موارد هم به بنا آسیب وارد می کند و مشکل آفرین است.
از نگاه وی باید با نگاه و حساسیت بیشتری کاروانسراها را به بخش خصوصی سپرد، تا اصالت آنها مخدوش نشود: وقتی می خواهید یک بنای تاریخی را واگذار کنید باید نگاهتان این باشد که انگار دختر شوهر می دهید یعنی طرفِ مقابل باید اهلیت داشته باشد. اگر اولویت اصلی و خیلی مهم سرمایه گذار پول باشد، باید یک طرف ذهنیت او هم این باشد که این بنا را سالم و اصیل نگه دارم. این قضیه بسیار مهم است و باید صندوق احیا و بهره برداری از اماکن تاریخی در مدیریت کاروانسراها در نظر داشته باشد.
ماجرای حذف کاروانسرای مادرشاه یا هتل عباسی
وی همچنین با اشاره به حذف کاروانسرای مادرشاه اصفهان یا هتل عباسی فعلی در صحن اصلی نشست کمیته میراث جهانی یونسکو در ریاض گفت: بحث ایکوموس (شورای بین المللی بناها)در خصوص اصالتِ این کاروانسرا بود، اینکه به طور کامل بازسازی شده و اصالت صفوی آن از دست رفته است. شرط این نهاد بین المللی در حمایت از ثبت جهانی پرونده کاروانسراهای ایران هم، حذف همین کاروانسرا به همراه کاروانسرای یام در مرندِ آذربایجان شرقی بود که تیم ایران هم شرط را پذیرفت.
این کارشناس ثبت جهانی افزود: استدالال ما برای قرار دادنِ کاروانسرای مادرشاه اصفهان یا همان هتل عباسی و کاروانسرای یامِ مرند این بود که ما درکشورمان هزار کاروانسرا داریم که ۶۰۰ مورد از آنها روی زمین اثری ندارند و باید پیگردی شوند و یا اینکه وضعیت حفاظت خوبی ندارند اما این دو نمونه از نمونه هایی هستند که یا مثل مادرشاه اصفهان بعد از تخریبِ انجام شده، عین به عین بازسازی شده یا مثل کاروانسرای یام بر اساس پیگردی و اسناد تاریخی بازسازی کامل شده اند.
وی در ادامه گفت: ما می خواستیم این ۲ کاروانسرا را به عنوان آثار بازسازی شده با حفظ اصالت ارائه بدهیم که بگوییم ما سنت کاروانسراسازی را ادامه می دهیم و این دو نمونه هایی هستند که تخریب شده بودند و براساس طرح های اصلی و شکل اولیه بازسازی کردیم.
به گفته بینایی تخریب کاروانسرای مادرشاه اصفهان به نوعی بود که پلانِ آن قابل تشخیص بود و در دوره پهلوی بر اساس یکسری عکس و اسناد تاریخی از پاستال کوست یا طرح های اوژن فلاندن که با هم مطابقت داشتند، بازسازی و تبدیل به هتل شد.
بینایی در ادامه تاکید کرد: شاید اگر به جای این دو کاروانسرا، ۱۰ کاروانسرا با ویژگی هایی چون مداخلات زیاد یا اصالتِ مخدوش وجود داشت، ایکوموس جهانی و یونسکو نمی گفت این دو کاروانسرا را از فهرست بیرون بیاورید تا از ثبت جهانی آن حمایت کنیم بلکه به طور کامل پرونده را بر می گرداندند و این یک شکست بزرگ بود.
انوشیروان، کاروانسرای ثبت جهانی سمنان است نه اصفهان
بینایی یادآور شد: اصفهان به هر حال پایتخت دوره صفویه بوده و دوره صفویه هم، عصر طلایی کاروانسرا سازی بوده است و به دلیل رونق راه ها، تجارت ، زیارت و امنیتی که راه ها داشتند نیاز بود که تاسیسات وابسته به راه ها ایجاد شود. بنابراین کاروانسرای زیادی در این خطه وجود دارد.
از نگاه وی مهم تر از اینکه چه تعداد از کاروانسراهای اصفهان در پرونده ثبت جهانی شده ایران قرار گرفته یا اینکه بیشترین تعداد کاروانسرای این پرونده از آنِ اصفهان است، این نکته باید مهم تلقی شود که اصفهان این کاروانسراها را چگونه اداره و مدیریت کند.
بینایی افزود: درست است که در قالب این پرونده ۵۴ کاروانسرا ثبت جهانی شد ولی بحث اصلی ما عنوان و مفهوم کاروانسرای ایرانی است ، مثل باغ ایرانی یا قنات ایرانی که پیشتر در قالب پرونده ثبت جهانی شدند. در واقع ما گونه ای از معماری ایران به نام "کاروانسرا" را ثبت جهانی کردیم و اعداد و رقم های این پرونده بحث دیگری است.
وی در رابطه با تعداد کاروانسراهای ثبت جهانی اصفهان گفت: اصفهان در پرونده ثبت جهانی کاروانسراهای ایرانی هشت کاروانسرا دارد. این عدد به اشتباه ۹ کاروانسرا اعلام شده و این در حالی است که منظور از کاروانسرای نوشیروان، کاروانسرای سنگی و ساسانی آهوان سمنان است نه کاروانسرای صفوی اصفهان.
کاروانسرای انوشیروان آهوان که به ثبت جهانی رسیده متعلق به دوران ساسانی است و بنایی سنگی با پلانی هشت ضلعی نامنظم دارد . این کاروانسرا در منطقه آهوان استان سمنان قرار گرفته است و تنها شباهت اسمی به کاروانسرای نوشیروانی اصفهان دارد. کاروانسرای انوشیروانی صفوی است و در شهرستان اصفهان در فلکه دانشگاه صنعتی واقع شده است.
به گزارش ایرنا در نشست کمیته میراث جهانیِ یونسکو در ریاض پایتخت کشور عربستان در مجموع کاروانسراهای ۵۴ کاروانسرای ایران در فهرست میراث جهانی ثبت شد.