اصطلاح «نیازسنجی» در حوزه دانشگاهی یک ابزار بسیار ارزشمند است که از طریق آن می‌توان رشته‌ها و گرایش‌های دانشگاهی را به گونه‌ای طراحی کرد که تا حد امکان به نیازهای جامعه و بازار کار پاسخگو باشند و مشکلات موجود در جامعه و صنعت را حل کنند. باید گفت که این فرآیند «نیازسنجی» موجب ارتقاء کیفیت تحصیلات و افزایش فرصت‌های شغلی فارغ التحصیلان می‌شود. علاوه بر این «نیازسنجی» یکی از مهمترین و اولین ضرورت ها در همه زمینه‌ها، از جمله رشته‌ها و گرایش‌های دانشگاهی است.
این کار به شکل‌ها و روش‌های متفاوتی صورت می‌گیرد و نتایج بسیار مثبتی برای جامعه دارد. اما در برخی رشته ها و گرایش های دانشگاهی، به دلیل عدم اهمیت‌دهی به نیازسنجی یا عدم انجام صحیح آن، مشکلات جبران‌ناپذیری به وجود می‌آید و امروزه برخی از مشکلات موجود در کشور در زمینه های مختلف به خاطر همین عدم نیازسنجی است. اما درباره فرآیند نیازسنجی باید گفت که فرآیند نیازسنجی می‌تواند به چند شکل یا در چند مرحله انجام شود:
بررسی دروس رشته‌ها و مهارت‌های مورد نیاز برای پروژه‌ها و طرح‌های آتی: این مرحله شامل بررسی نیازهای مهارتی و تخصصی برای پروژه‌ها و طرح‌های آتی است.همچنین دروس رشته نیز بررسی می شوند که آیا با نیازهای جامعه و صنعت تطابق دارند یا خیر؟
اخذ نظرات اساتید، متخصصان، دانشجویان و فارغ‌التحصیلان: نظرات افراد مختلف شامل اساتید، متخصصان، دانشجویان و فارغ‌التحصیلان نیز در فرآیند نیازسنجی مورد استفاده قرار می‌گیرد. ضرورت دارد که این نظرات به صورت مقاله و کتاب یا مصاحبه منتشر شوند تا دیگران نیز از نیازهای یک رشته بهتر آگاه شوند و بتوانند برای آن برنامه ریزی کنند.
ایجاد مشوق ها برای انجام پژوهش هایی با عنوان نیازسنجی در هر یک از رشته های دانشگاهی: در صورتی که مشوق های لازم برای انجام اینگونه پژوهش ها ایجاد شود، اساتید و دانشجویان تحقیقات و پژوهش های خود را به سمت نیازسنجی برده و سبب شناسایی مشکلات و نواقص‌ها می‌شویم و سپس می‌توان برای رفع آنها چاره اندیشی کرد.
بررسی روند تحولات و تغییرات جامعه و بازار کار در آینده: در این بخش، تحولات و تغییراتی که در آینده در بازار کار و جامعه قابل پیش‌بینی است، بررسی و تجزیه و تحلیل شده و نیازهای کنونی و آینده هر رشته دانشگاهی به صورت دقیق بررسی و بیان می شوند.
شناسایی مشاغل و حرفه‌های پرطرفدار و کمیاب در آینده: با بررسی نیازهای آینده، مشاغل و حرفه‌های پرطرفدار و کمیاب در آینده شناسایی می‌شوند سپس بهتر می توان برای آن ها برنامه ریزی کرد.
مصاحبه با کارفرمایان و متخصصان حوزه‌های مختلف: با مصاحبه با افراد متخصص و کارفرمایان مختلف، نیازهای تخصصی آنها بررسی می‌شود سپس می توان دروس دانشگاهی و پژوهش ها را در راستای نیازهای موجود طراحی کرد.
تحلیل آمار و اطلاعات مربوط به نرخ بیکاری و تقاضای نیروی کار: با تحلیل آمار و اطلاعات بازار کار، نقاط قوت و ضعف نیازهای نیروی کار بررسی می‌شود.
با انجام نیازسنجی، دانشگاه‌ها می‌توانند رشته‌ها و گرایش‌های جدیدی را متناسب با نیازهای جامعه و بازار کار ایجاد یا رشته‌های موجود را اصلاح و به‌روزرسانی کنند. این امر موجب افزایش بهره‌وری نظام آموزش عالی و کاهش بیکاری فارغ‌التحصیلان خواهد شد.
چرایی نیازسنجی در رشته‌ها و گرایش‌های دانشگاهی
پس از اینکه مشخص شد نیازسنجی چیست و نیازسنجی بر تبیین مفاهیم و مشکلات و نیازهای اصلی تاکید دارد و به بهبود ساختار و فعالیت‌های دانشگاهی کمک می‌کند، در ادامه به بیان این نکته که چرا نیازسنجی مهم و مفید است؛ پرداخته می‌شود:
تعیین هدف و جهت حرکت اساتید و دانشجویان: نیازسنجی به تعیین هدف و جهت حرکت اساتید و دانشجویان کمک می‌کند. این فرآیند، با تمرکز بر روی نیازهای جامعه و بازار کار، مسیر مناسبی را برای توسعه و ارتقاء دانشگاه‌ها به تصویر می‌کشد. به عبارت دیگر، اساتید و دانشجویان در دانشگاه با داشتن رویکردی هدفمندتر و هماهنگ با نیازهای اجتماعی، می‌توانند به بهترین شکل در این مسیر حرکت کنند.
شناخت نیازها و مشکلات: این فرآیند نه تنها نقاط قوت بلکه نقاط ضعف و نیازهای دانشگاه را نیز به وضوح مشخص می‌کند. همچنین سبب اتخاذ تصمیمات درست و اجرای برنامه‌های موثر بر اساس نیازهای واقعی و مشکلات موجود شده که در نهایت سبب رفع مشکلات و نواقص می‌شود.
بهینه‌سازی استفاده از منابع: «نیازسنجی» عامل بهینه‌سازی استفاده از منابع مختلف، از جمله زمان، نیروی انسانی و منابع مالی و غیره می‌شود. با درنظرگرفتن نیازهای واقعی و مهم، دانشگاه‌ها می‌توانند به بهترین شکل از این منابع استفاده کرده و عملکرد بهتری داشته باشند.
توسعه پایدار و موفقیت در حل مشکلات: نیازسنجی به دانشگاه کمک می‌کند تا با تمرکز بر نیازهای جامعه و بازار کار، اقداماتی را انجام دهد که به توسعه پایدار و موفقیت در حل مشکلات منجر شود. این فرآیند به دانشگاه این اطمینان را می‌دهد که تحقیقات، پروژه‌ها و برنامه‌های آموزشی به بهترین شکل ممکن و موفقیت آمیز باشند.
افزایش توسعه مهارت‌های علمی و فنی مورد نیاز جامعه: اجرای نیازسنجی می‌تواند منجر به توسعه مهارت‌های علمی و فنی مورد نیاز جامعه در دانشگاه‌ها شود. با تمرکز روی نیازهای بازار کار و اجتماع، دانشگاه‌ها می‌توانند برنامه‌های آموزشی را به گونه‌ای طراحی کنند که فارغ‌التحصیلان با مهارت‌های مورد نیاز بازار کار مطابقت داشته باشند.
عملکرد سیستماتیک و تدوین برنامه‌های استراتژیک: نیازسنجی به دانشگاه کمک می‌کند تا عملکرد سیستماتیک داشته و برنامه‌های استراتژیک خود را بر اساس نیازهای جامعه و توقعات بازار کار تدوین کند. با این رویکرد، دانشگاه‌ها می‌توانند تعاملات مثبتی با صنعت، کسب‌وکارها و جامعه برقرار کنند و از این تعاملات برای تحقق اهداف خود بهره‌مند شوند.
تقویت ارتباط دانشگاه ها با صنعت و بازار کار و جامعه: اجرای نیازسنجی منجر به تقویت ارتباط دانشگاه با صنعت و بازار کار می‌شود. این تقویت ارتباط به ویژه برای ایجاد فرصت‌های شغلی برای فارغ‌التحصیلان و انجام پروژه‌های مشترک مفید است و در نهایت باعث پیشرفت نیروهای انسانی، صنعت و جامعه می‌شود.
مشارکت بیشتر دانشجویان در فرآیند آموزش: با جلب نظرات دانشجویان در فرآیند نیازسنجی، دانشجویان در امور آموزشی مشارکت فعالی خواهند داشت چرا که دروس خود را کاربردی و متناسب با نیاز جامعه و بازار کار می بینند. این مشارکت باعث تعامل بیشتر و هماهنگی مؤثرتر بین اساتید و دانشجویان می‌شود.
ارزیابی و بهبود مداوم: نیازسنجی به دانشگاه این امکان را می‌دهد که به بهبود مداوم برسند و عملکرد خود را ارزیابی کند. با بررسی نتایج عملکرد پیشین و مقایسه آنها با اهداف و نیازها، دانشگاه‌ها می‌توانند به بهبود مداوم دست پیدا کنند.
توسعه بین‌المللی: با درنظرگرفتن نیازهای جامعه می توان به توسعه در زمینه‌های بین‌المللی رسید، دانشگاه‌ها می‌توانند برنامه‌ها و تحقیقات خود را به سمت تعاملات بین‌المللی (که یکی از نیازهای اصلی دانشگاه‌هاست) جهت توسعه پایدار و ارتقاء کیفیت آموزش و تحقیقات هدایت کنند.