به گزارش خبرنگار کتاب ایرنا، توجه به حقوق کودکان سال‌هاست توسط فعالان این حوزه، مادرها و پدرها، آموزگاران و دیگر افرادی که دغدغه پرورش نسل‌های آینده را دارند، پیگیری می‌شود. این در حالی است که هنوز بخش قابل توجهی از جامعه از حقوق افراد زیر ۱۸ سال باخبر نیستند، چنین مساله‌ای موجب نادیده گرفته شدن برخی از حقوق کودکان می‌شود.
هفته ملی کودک زمان مناسبی برای پرداختن به مسائل کودکان است، به همین بهانه در میزگرد بررسی ارتباط بین ادبیات کودک و حقوق کودک هادی خورشاهیان شاعر و نویسنده کودک و نوجوان، محمدمهدی سیدناصری مترجم، پژوهشگر ادبی و قائم مقام انتشارات ذکر و طاهره شاه‌محمدی نویسنده کودک و نوجوان به بررسی اهمیت آموزش حقوق کودکان به عموم، قضات و کودکان پرداختند.
بخش نخست این میزگرد را در ادامه می‌خوانید.
قانون اساسی ایران یکی از مترقی‌ترین قوانین اساسی است
هفته ملی کودک از چه سالی در ایران برگزار می‌شود؟ هدف از انتخاب یک هفته با عنوان کودکان چیست؟
قانون اساسی جمهوری اسلامی یکی از مترقی‌ترین قوانین اساسی در آسیا و کشورهای اسلامی است
سیدناصری: هفته ملی کودک هر ساله از ۱۶ تا ۲۲ مهرماه در ایران برگزار می‌شود، از طرف سازمان ملل متحد، ۲۰ نوامبر(۲۹ آبان ۱۴۰۲) به عنوان روز جهانی کودک انتخاب شده است. هر کشوری متناسب با فرهنگ خودش یک هفته را به هفته ملی کودک با شعار خاص اختصاص می‌دهد.
در ایران متولی این هفته، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان است و شعار هفته کودک در سال ۱۴۰۲ «کودکی بهتر، زندگی بهتر» است که به بحث حق بر تفریح، حق بر سلامت، حق بر آموزش و حق بر عدم تبعیض کودکان تمرکز دارد.قانون اساسی جمهوری اسلامی یکی از مترقی‌ترین قوانین اساسی در آسیا و کشورهای اسلامی است، از سال ۱۳۶۸ حقوق شهروندی را در قانون اساسی متصور شدیم. مردم باید با قانون اساسی آشنا باشند.
ساده‌سازی زبان سخت حقوقی دغدغه من بود
برای فهم‌پذیر کردن مفاهیم حقوقی برای کودکان چه اقداماتی انجام دادید؟
سیدناصری: حدود سال ۱۳۹۷ تدریس رشته حقوق در دانشگاه را آغاز کردم. از آن زمان، ساده‌سازی زبان سخت و سنگین حقوقی دغدغه من بود تا جوانان برای لمس و درک اصطلاح‌های حقوقی دچار مشکل نشوند. کتاب آشنایی با سازمان ملل متحد، تجربه زیسته من در کلاس‌های درس بود که آن را برای نوجوانان به صورت کتاب درآوردم.
آموزش حقوق به کودکان از سال ۱۹۹۵ در کشورهای توسعه یافته انجام می‌شود، یعنی ما از آنها عقب هستیم
بعد از همه‌گیری کرونا و گسترش استفاده از فضای مجازی کتابی تهیه کردم تا حقوق کودک را برای خود کودک قابل فهم کند. کودک از منظر ماده یک کنوانسیون حقوق کودک، هر فرد انسانی زیر ۱۸ سال است. این ایده را در همکاری با طاهره شاه‌محمدی در کتاب‌هایی با عنوان «حقوق فردی من» و «حقوق اجتماعی من» انجام دادیم. در ابتدا خیلی از همکارانِ ناشر از این کار ایراد می‌گرفتند که چرا می‌خواهیم درباره حقوق کودک فعالیت کنیم؟ در حالی که استقبال مخاطبان از این کتاب‌ها خوب بود و الان چاپ چهارم آنها منتشر شده است.
آموزش حقوق به کودکان از سال ۱۹۹۵ در کشورهای توسعه یافته انجام می‌شود، یعنی ما از آنها عقب هستیم. برای همین به سراغ انتشار مجموعه ۶ جلدی حقوق کودکان رفتیم. نکته جالب کتاب این است که خواهر و برادر به نام ثمین و امین برگرفته از زندگی واقعیِ فرزندانِ شاه‌محمدی نویسنده این است.
باید توجه داشت این کتاب آغاز راهی برای آینده این کشور و برگرفته از قانون اساسی ایران است. این مجموعه در ۶ جلد قانون را در قالب داستان به کودکان آموزش می‌دهد. در مراجع قانون گذاری موضوع حقوق کودک ایرانی مطرح است. این در حالی است که قوانین ما برای پذیرایی از نسل جدید، پیر و خسته هستند در نتیجه به بازآفرینی و بازاندیشی درباره قانون اساسی برای حقوق کودک ایرانی نیاز داریم.
هر کودکی به صرف انسان بودن دارای حقوقی است
چگونه به فکر نوشتن کتابی برای آموزش حقوق به کودکان افتادید؟ آیا داستان‌های این کتاب‌ها خیالی است؟
آموزش نخستین گام برای تربیت و پرروش یک نسل است
شاه‌محمدی: پیشنهاد اصلی نوشتن این کتاب توسط سیدناصری ارائه شد. در روند بررسی و گفت‌وگو با او درباره نوشتن کتاب، متوجه شدم هر کودکی به صرف انسان بودن دارای حقوقی است. کودک از زمانی که به دنیا می‌آید در جوامع مختلف پرورش پیدا می‌کند، این اجتماع‌ها از کوچکترین جامعه که در آن متولد می‌شود یعنی خانواده شکل می‌گیرد، در مراحل بعدی زندگی در گروه دوستانش، مدرسه و جامعه بزرگتری که قرار است در آن پرورش پیدا و زندگی کند، حقوق و مسائلی دارد که باید از آنها آگاه شود.
باید توجه داشت که آموزش نخستین گام برای تربیت و پرروش یک نسل است. ایده این کتاب از اینجا شکل گرفت، ثمین و امین (خواهر و برادر) را وارد قصه‌ها کردم، به این دلیل که می‌خواهیم در کتاب مسائل حقوقی را آموزش دهیم، داستان‌ها در فضای واقعی اتفاق می‌افتد. شخصیت‌های کتاب از خانه و خانواده، آپارتمان، مدرسه، شهر، به فضای مجازی می‌رسند. این‌ها انتظاراتی است که کودک باید از اجتماع داشته باشد تا بتواند در آن پروش پیدا و زندگی کند.
کودکان طرح مدونی از فضای مجازی ندارند
شاه‌محمدی: این خواهر و برادر همراه پدر و مادر تجربه می‌کنند و در این کتاب با همه نکات کوچک و بزرگ زندگی آشنا می‌شوند. وقتی جلدهای مختلف را می‌نوشتم قبل از جلد پنجم وقتی به موضوع حقوق کودک در شهر رسیدم، احساس کردم که مجموعه کامل نشده است، زیرا کودکان در عصر دیجیتال زندگی می‌کنند در نتیجه در اجتماعی هستند که هنوز شناخته شده نیست و طرح مدونی از آن جامعه در دسترس ندارند تا بدانند که چه رفتاری باید در اجتماع مجازی داشته باشند، از چه چیزی دوری کنند و دست به چه اقداماتی بزنند. اینجا بود که جلد فضای مجازی هم شکل گرفت. در نتیجه فکر می‌کنم توانستم این مجموعه را کامل کنم.
اساتیدم در دانشگاه تهران گفتند که سیر داستان را دوست داشتند. این خواهر و برادر توانستند کودکان را به خود جذب کنند و امیدوارم بتوانند تاثیر خود را بگذارند.
حقوق یک مساله دینی است
به نظر شما آیا ادبیات راه درستی برای انتقال اطلاعات در رابطه با حقوق کودکان به آنها است؟
خورشاهیان: بحث را از اینجا شروع می‌کنم که حقوق در تاریخ بشر چیز تازه‌ای نیست. ادیان آمدند تا درباره حقوق انسان‌ها صحبت کنند. حقوق و وظایف با هم هستند یعنی نمی‌توانیم حقوقی داشته باشیم اما وظایفی نداشته باشیم.
حقوق و وظایف با هم هستند یعنی نمی‌توانیم حقوقی داشته باشیم اما وظایفی نداشته باشیم
امیرالمونین (ع) نامه حیرت‌انگیزی به مالک اشتر دارد که همیشه از آن یاد کردم. اگر تمام نظام‌های سیاسی دنیا و حکومت‌ها به مسائلی که در همین نامه اشاره شده است توجه کنند، بسیاری از مشکلات از بین می‌رود.
در حالی که به نظر می‌رسد این نامه برای دوره، سرزمین و فرهنگ دیگری است. گفته می‌شود: ما حقوق و وظایفی در برابر همسایه داریم، جایی که مشکل ایجاد می‌شود زمانی است که حقوق را دوست داریم اما وظایف را دوست نداریم، یعنی دوست داریم که حقوق ما رعایت شود اما دوست نداریم که وظایف خود را در برابر دیگران اجرا کنیم. وظایف خود را می‌دانیم همانطور که حقوق خود را می‌دانیم اما عمل به آن سخت است.
کتاب‌های حقوق در ادامه کتاب‌های آسمانی نوشته شده است، در قرآن کریم هم جابه‌جا درباره حقوق صحبت شده است. دین گفته که خداوند حقوقی برای بشر در نظر گرفته که آفرینش هم بخشی از آن است؛ همچنین کل کائنات وظایفی از شما می‌خواهد، در حالی که خداوند به آنها نیاز ندارد؛ کتاب‌های حقوق هم همین هستند و در واقع مسائلی را که پیامبران قبلا گفتند مطابق با مسائل روز بیان کردند.
در نتیجه نباید احساس کنیم حقوق چیز جدیدی و برای غرب است. در جمهوری اسلامی به حقوق شهروندی و حقوق کودک توجه شده است. در نتیجه وقتی درباره حقوق صحبت می‌کنیم درباره چیزی صحبت می‌کنیم که وجود دارد. افراد هم حق دارند و در برابر این حق وظایفی بر عهده آنها گذاشته شده است؛ حقوق یک مساله دینی است.
کتاب‌های حقوق هم همین هستند و در واقع مسائلی را که پیامبران قبلا گفتند مطابق با مسائل روز بیان کردند
مادر و پدر باید حقوق و وظایف شهروندی را به کودکان یاد بدهند
خورشاهیان: همچنین آموزش حقوق شهروندی به کودک، به معنی آموزش به پدر و مادر است. در کل بخشی از کتاب‌های کودک و نوجوان برای والدین نوشته می‌شود. در سال‌های اخیر درباره این مساله خیلی صحبت شد، باید به کودکان نه گفتن را بیاموزیم و ناشران به آن توجه کردند و کتاب‌های زیادی در این حوزه به خصوص مسائل جسمانی کودکان منتشر شده است؛ زیرا والدین نمی‌توانند همه مسائل را به کودکان خود بیان کنند، اما کتاب می‌تواند با شعر و داستان مسائل را برای کودکان بیان کند. همچنین کتاب می‌تواند به مادر و پدر آموزش دهد. حقوق شهروندی کودک را باید پدر و مادر و افراد دیگر اطراف کودک یاد بگیرند.
یک روز زمانی که پسرم سه یا چهار ماهه بود (پسری که این روزها ۱۰ ساله است) دیدم دو دختربچه از فروشگاهی لواشک خریدند، لایه‌های بسته‌بندی را جدا می‌کردند و زباله را در پیاده‌رو می‌انداختند، با لحن پدرانه به آنها گفتم که می‌توانند زباله‌ها را به سطل زباله بیاندازند، هیچی نگفتند. وقتی از خیابان رد شدم یک کودک گفتند: عمو اگر من هم به سطل زباله بیاندازم دیگران در پیاده‌رو انداختند. به او گفتم اگر در کلاس دیگران درس نخوانند تو هم درس نمی‌خوانی؟ گفت آن فرق می‌کند.
این آموزه اشتباه از والدین به او منتقل شده است، مادر و پدر باید حقوق و وظایف شهروندی را به کودکان یاد بدهند و منتظر جامعه و مدرسه نمانند. کتاب هم این هشدار را می‌دهد تا همه به این مسائل توجه کنند. ادبیات (که در سینما و پویانمایی بهتر بر مخاطب تاثیر می‌گذارد) می‌تواند کاری کند و انتقال مفهوم را در حدی انجام دهد که اطلاعات ملکه ذهن کودکان شود.
بیشترین آسیب را والدین و معلم‌ها به کودک وارد می‌کنند
کتاب‌هایی را که معرفی شد و درباره آموزش حقوق به کودکان نوشته شده است، چگونه ارزیابی می‌کنید؟
مادر و پدر باید حقوق و وظایف شهروندی را به کودکان یاد بدهند و منتظر جامعه و مدرسه نمانند
خورشاهیان: تقسیم‌بندی موضوعی کتاب خوب است، در خانه، در آپارتمان، در مدرسه در شهر، در جامعه و در فضای مجازی. جلدهای کتاب از درخانه شروع شده است و به جامعه می‌رسد. کودک با خواندن این مجموعه در نهایت متوجه می‌شود که چیزی به نام فرد وجود ندارد و این یک چرخه است. حتی بهداشت فردی وجود ندارد و مسواک زدن، وظیفه کودک است و حقوق افرادی است که با او سر و کار دارد؛ این شخصی‌ترین مساله کودک، یک مساله عمومی است.
مجموعه این کتاب‌ها برای مثال در آپارتمان از حقوق و وظایف به سمت هشدار می‌رود، برای مثال می‌گوید که این حق شما است که از آسانسور استفاده کنید و اما باید مواظب خطرهای آن باشید. مجموعه در جلدی که به حقوق در شهر پرداخته است، بیشتر به قوانین راهنمایی و رانندگی پرداخته است.
باید توجه داشت که بیشترین آسیب را والدین و معلم‌ها به کودک وارد می‌کنند. یک جمله مادر، پدر و معلم می‌تواند زندگی کودک را تغییر دهد.