جنگ غزه در سال ۲۰۲۳ و ازدحام رسانه‌های اجتماعی و ادعای استقلال آنها فرصت خوبی شد تا میزان وابستگی و استقلال این شبکه‌ها و پیام‌رسان‌های اجتماعی که به محافل اصلی رد و بدل اطلاعات در سراسر جهان تبدیل شده، بررسی و تحلیل شود. سانسور گسترده در اینستاگرام که چند سال قبل با حذف چهره و هشتگ‌های مرتبط با حاج قاسم سلیمانی شروع شده بود در جنگ فلسطین و اسرائیل در سال ۲۰۲۳ نیز با جهت‌گیری روشن و آشکاری ادامه یافت:
به استناد محتوای کاربران اینستاگرامی، برخی پست‌ها و استوری‌های حمایتی از فلسطین که پرچم یا محتوای نوشتاری مرتبط با فلسطین داشتند، حذف و به صاحبان این اکانت‌ها هشدار تعلیق یا حذف اکانت داده شد تا مشخص شود زاکربرگ و مجموعه متا و اینستاگرام تا چه اندازه سوگیری به سود رژیم صهیونیستی داشته و لابی‌های اسرائیل در کنترل و مدیریت این رسانه اجتماعی تاچه حد موثر بوده است. وضعیت پوشش خبری جنگ غزه در توئیتر و تلگرام تا حد زیادی متفاوت بود و این دو پلتفرم و صاحبان آن نشان دادند تنها ادعای رسانه مستقل و آزاد را یدک نمی‌کشند و در عمل نیز بیشترین محتوای غیرسانسوری در این دو بستر خبری و تحلیلی منتشر شده است.
شبکه بی‌بی‌سی نیز با اذعان به قلع و قمع حساب‌های حماس در شبکه اجتماعی اینستاگرام، بیان کرده که در پی آن،حماس با در پیش گرفتن یک استراتژی جدید رسانه‌ای و در اقدامی موثر، به پیام‌رسان تلگرام روی آورده است. از زمان آغاز حمله اخیر حماس به جنوب اسرائیل، آمار مشترکان هر دو کانال تلگرامی حماس و گردان‌های قسام جهشی بی‌سابقه داشته است. یک روز قبل از این حمله، کانال تلگرامی حماس ۴۱هزار مشترک داشت اما تنها در عرض پنج روز، این تعداد سه برابر شد و به ۱۲۰ هزار رسید. مشترکان کانال تلگرام گردان‌های قسام هم در این دوره زمانی از ۲۰۰ هزار به حدود ۵۸۰ هزار نفر افزایش یافت. تعداد مشترکان کانال تلگرامی ابوعبیده، سخنگوی گردان‌های قسام هم در این مدت به حدود ۳۹۵ هزار نفر رسید.
در روزهای اخیر محبوبیت کانال تلگرام گردان‌های قسام، از رقبای این گروه مسلح در کرانه غربی مانند «عرین الاسود» (کنام شیرها) که ۲۵۳ هزار مشترک دارد، بیشتر شده است.
به نظر می‌رسد رشد شدید کانال‌های تلگرام وابسته به حماس، نتیجه یک استراتژی هماهنگ و به دقت طراحی شده است. هم‌زمان با آغاز حمله حماس به جنوب اسرائیل، گردان‌های قسام شروع به هم‌رسان کردن گسترده ویدیوهای تدوین‌شده حمله در تلگرام کرد که کیفیت آنها بسیار بالاتر از ویدیوهایی بود که در سال‌های قبل در این پیام‌رسان منتشر می‌کرد. آن طور که از تصاویر پیدا بود، بعضی از این ویدیوها با پهپاد یا دروبین‌های «گوپرو» که کیفیت بالایی دارد، گرفته شده بود.
این ویدیوها به شکل گسترده در رسانه‌های حماس بازنشر شد، از جمله در پخش زنده شبکه تلویزیونی الاقصی و همین طور شبکه‌های اجتماعی وابسته به این گروه. اتکای شدید حماس به پیام‌رسان تلگرام نشان‌دهنده تلاش این جنبش برای تعیین روایت رسانه‌ای از همان ابتدای حمله بود تا تصویر آسیب‌پذیر نبودن اسرائیل را خدشه‌دار کند.
گروه داده‌کاوی ایرنا در ۳ گزارش مختلف، هشتگ‌های مهم و میزان پراکندگی آنها میان حامیان فلسطینی و اسرائیلی را در توئیتر مورد بررسی قرار داد و در این گزارش تصویر جنگ یک ماهه اسرائیل و فلسطین در تلگرام از نظر میزان تولید محتوا، فعال‌ترین کاربران و محتوای برجسته‌شده و محبوب مخاطبان کانال‌های تلگرامی تجزیه و تحلیل شده است.
داده‌های این گزارش از تاریخ ۱۴ مهر ۱۴۰۲ یعنی یک روز قبل از عملیات طوفان الاقصی تا ۱۵ آبان ماه( فاصله زمانی یک ماهه) از طریق سامانه پایشگر شبکه‌های اجتماعی و با بهره‌گیری از هوش مصنوعی و الگوریتم‌های برنامه‌نویسی استخراج، طبقه‌بندی و بررسی و تحلیل شده است.
میزان بازدید و تولیدمحتوای مرتبط با غزه در مقایسه با کل محتوای کانال‌های تلگرامی
استخراج داده‌ها در ماه نخست جنگ غزه نشان می‌دهد که بیش از ۶ میلیون پست از سوی حدود ۱۵۰ هزار کانال تلگرامی درباره این جنگ نشر و بازنشر شده و در مجموع ۱۲ میلیارد بازدید گرفته‌اند. این در حالی است که در همین مدت، در مجموع در تلگرام، ۱۵۲ میلیون پست از سوی ۸۵۰ هزار کانال منتشر شده و ۹۰ میلیارد بازدید گرفته است.
مقایسه محتوای انتشاریافته در تلگرام درباره جنگ غزه در قیاس با کل محتوای منتشرشده در این بستر، نشان می‌دهد که نزدیک ۱۵ درصد بازدیدهای تلگرامی در این مدت مربوط به جنگ غزه و محتوای مرتبط با فلسطین و اسرائیل بوده است. از نظر محتوا نیز، محتوای مربوط با جنگ فلسطین و اسرائیل از ۷ اکتبر، حدود ۴ درصد کل محتوای تلگرام را در بازه یک ماهه بعد از جنگ تشکیل داده است.
روند انتشار محتوا در کانال‌های تلگرامی چگونه و با چه سرعتی بوده است؟
بررسی روند انتشار محتوای منتشر شده در تلگرام از تاریخ ۱۴ مهر تا ۱۶ آبان ماه یعنی بازه زمانی یک ماهه بعد از شروع جنگ، روند نسبتا پرنوسانی را نشان می‌دهد که وجود ۳ قله خبری در این گراف جلب توجه می‌کند:
۱۶ مهر ماه: اولین قله خبری تلگرام در این روز صورت گرفته است که محتوای مربوط به عملیات طوفان الاقصی و بازتاب‌های جهانی و تحلیل و تفسیرهای پیرامون آن را شامل شده است.
۲۶ مهر ماه: بیشترین حجم محتوا در بازه زمانی یک ماهه در این تاریخ صورت گرفته است که به طور خاص به بمباران بیمارستان المعمدانی در غزه اختصاص داشته است. این رویداد خبری و حمله وحشیانه رژیم صهیونیستی بازتاب‌های گسترده‌ای در همه بسترهای خبری در سراسر جهان پیدا کرد.
۶ آبان: سومین پیک یا قله خبری این موج به تداوم حملات رژیم صهیونیستی، قطع برق و اینترنت و بازتاب‌های جهانی این اتفاقات مربوط بوده است. حجم زیادی از محتوای منتشرشده این بخش به همدلی با فلسطینی‌ها و اعلام انزجار و ناراحتی از اسرائیلی‌ها اختصاص یافته بود.
فعال‌ترین کانال‌های تلگرامی انتشاردهنده محتوای جنگ غزه کدامند؟
در این بخش، فعال‌ترین کاربرانی که بیشترین محتوا را مربوط به جنگ غزه در بازه زمانی ۱۴ مهر تا ۱۶ آبان در تلگرام منتشر کرده‌اند، استخراج و مورد بررسی قرار گرفتند:
به نظر می‌رسد انتشار آزاد اطلاعات در تلگرام باعث شده حجم زیادی از اخبار و تصاویر مربوط به جنگ، در کانال‌های تلگرامی منتشر شود و در این میان و در بین کانال‌های فعال تلگرامی، سهم حامیان فلسطین به مراتب بیشتر از اسرائیل بوده است.
بررسی ۱۰ کانال فعال تلگرامی در این مقطع زمانی که بین ۶ هزار تا ۱۳ هزار پست نشر و بازنشر کردند، نشان از این دارد که ۹۰ درصد این رسانه‌ها به زبان عربی و مربوط به جهان عرب بودند که به حمایت مستمر و مداوم از فلسطین پرداختند. دو کانال تلگرامی ایرانی نیز در میان ۱۰ کانال فعال جنگ غزه مشاهده می‌شود که با نزدیک ۶۰ هزار عضو، بیش از ۱۰ هزار پست در این مدت منتشر کرده است.
به جز ایران، کانال‌های تلگرامی منتسب به عراق، مصر و قطر از جمله کشورهایی بودند که در پوشش خبری تحولات جنگ غزه بیشترین فعالیت را داشته‌اند.
کانال تلگرامی الجزیره مباشر با ۲۶۰ هزار عضو پرعضوترین کانال این جدول و کانال تلگرامی انفوبلاس منتسب به عراق با ۴ هزار عضو کمترین تعداد دنبال‌کننده را داشته‌اند.
تخصیص ۴۰ درصدی کانال‌های تلگرامی با هویت جغرافیایی اعلام نشده از دیگر ویژگی‌های جدول فعال‌ترین کانال‌های تلگرامی جنگ غزه بوده است؛ به طوری‌که کانال فلسطین الاقصی با ۱۳ هزار و ۷۷۳ پست، به عنوان فعال‌ترین رسانه، کانالی بدون اعلام جغرافیای فعالیت محسوب می‌شود و به جز این کانال، چهار رسانه پرمخاطب و فعال با هویت جغرافیایی نامعلوم به نشر و بازنشر محتوای جنگ مشغول بودند.
هشتگ‌های پرتکرار کانال‌های تلگرامی در موضوع جنگ غزه
با وجود اینکه استفاده از هشتگ آنچنان که در توئیتر مرسوم است، در تلگرام رایج نیست، برخی کانال های تلگرامی برای جستجوی راحت‌تر و همگرایی بیشتر، اقدام به انتشار هشتگ‌های منحصر به فرد و پرتکرار می‌کنند:
در بازه زمانی یک ماه نخست جنگ غزه، طوفان الاقصی پرتکرارترین هشتگ مورد استفاده در میان کانال‌های تلگرامی و مرتبط با جنگ غزه بوده است.
تحلیل ۱۰ هشتگ پرتکرار این بازه زمانی و مرتبط با جنگ نشان می‌دهد همه این هشتگ‌ها به زبان عربی است که به طور خاص حکایت از حجم زیاد محتوای عربی و هشتگ‌های پرتکرار به این زبان دارد.
نکته قابل توجه دیگر، موضع‌گیری حمایتی این هشتگ‌ها به نفع فلسطینی‌هاست: هشتگ‌هایی چون غزه تحت القصف، الیمن مع فسطین و لستم وحدکم از جمله این هشتگ‌ها بودند.
چه محتوایی از پست‌های تلگرامی درباره جنگ غزه، بیشتر دیده شد؟
یکی دیگر از شاخص‌های مهم در بررسی محتوای جنگ در بستر تلگرام، تحلیل محتواهای محبوب کاربران است که به طور معمول از بررسی محتوای پربازدید بدست می‌آید:
پربازدیدترین محتوای مربوط به جنگ غزه در بازه زمانی ۱۴ مهر تا ۱۶ آبان، پست بازنشری از کانال ابوعبید بوده است: «در پاسخ به جنایت دشمن مبنی بر آوارگی مردم ما و اجبار آنها به فرار از منازل خود در چندین منطقه نوار غزه، به ساکنان شهر اشغالی عسقلان تا قبل از ساعت پنج عصر امروز مهلت می دهیم از آنجا خارج شوند. و هر کس هشدار داد، معذور است.. »
در این پست به طور کاملا آشکار، به ساکنان شهر اشغالی عسقلان مهلت داده شده که محل مورد نظر را تخلیه کنند. این پست از سوی حامیان فلسطین منتشر شده و بیش از ۲ میلیون بازدید گرفته بود.
عرین الاسود که از کانال‌های محبوب در منطقه کرانه باختری است، با ۱.۵ میلیون بازدید دومین پست تلگرامی پربازدید این موج تلگرامی بوده است. در متن این پست آمده است: «تو ای اقصی، ای غزه، تو ای ابوخالد، تو ای ابوخالد، تو ای اقصی، همه دنیا دیده اند که چه کسی چه کسی را محاصره کرده است، و همه جهان خواهند دید که در میان برادران تو محاصره خواهند شد.»
سومین پست پربازدید این بازه زمانی در تلگرام که از کانال ابوعبیده بازنشر شده، بخشی از سخنرانی «ابو عبیده» سخنگوی نظامی گردان‌های القسام در بیست و پنجمین روز از نبرد طوفان الاقصی در میان کانال‌های مختلف تلگرامی است.
این پست نیز با بازدید قابل توجه ۱ میلیون و ۳۰۰ هزارتایی مخاطبان تلگرامی مواجه شده است.
تحلیل و جمع‌بندی
۱. تحلیل تصویر کلی جنگ غزه در تلگرام نشان می‌دهد که در وهله نخست، تلگرام بسترخوبی برای انتشار اطلاعات و اخبار مربوط به جنگ بوده که حجم زیاد و تنوع مطالب حکایت از کاهش حداقلی سانسور و جریان آزاد اطلاعات در این پلتفرم دارد و تصویر مستقل بودن آن را پررنگ و تایید می‌کند.
۲. حضور حداکثری حامیان فلسطین در تلگرام علاوه بر اینکه نشان می‌دهد این کشور چه اندازه در بستر شبکه‌های اجتماعی و به خصوص تلگرام محبوب است، حکایت از این مهم دارد که رسانه‌ها و کانال‌های شناسنامه دار و ناشناس به طور گسترده‌ای در سراسر جهان به حمایت مردم مظلوم فلسطین پرداختند.
۳. واکاوی فعال‌ترین کانال‌های تلگرامی مرتبط با جنگ غزه و محبوب‌ترین محتوای این پلتفرم دلالت بر این مهم دارد که کشورهای عرب زبان از جمله مصر، عراق و قطر به همراه رسانه‌های ایرانی بیشترین حامیان فلسطین در تلگرام بودند که بیشترین تولید محتوای این رسانه در بازه زمانی یک ماهه مربوط به آنها بوده است.