گروه جامعه ایرنا - داستان صندوق های بازنشستگی و چالشی که برنامه هفتم توسعه با آن روبروست به سان مکعب روبیکی می ماند که در ظاهر برای حل آن باید میلیون ها بار موقعیت ۶ رنگ مکعب ها را تغییر داد تا مساله حل شود؛ این موضوع همچنان در هر دوره از بررسی برنامه‌های توسعه همچون زخمی سرباز می کند، به محل بحث دولتمردان و بهارستان‌نشینان تبدیل می‌شود، دو طرف بر سر احکام برنامه در موضوع بازنشستگی توافق می‌کنند اما در نهایت در پایان برنامه احکام اجرا نشده روی زمین می مانند.
برنامه هفتم توسعه نیز از این داستان مجزا نیست؛ دولت در لایحه خود یک فصل را به طور کامل به اصلاح صندوق های بازنشستگی اختصاص داده است که مورد آن به افزایش سن بازنشستگی اختصاص دارد؛ این موضوع در جریان بررسی برنامه هفتم در مجلس پرمناقشه بود و سبب شد مواد مربوط به آن بارها بین کمیسیون تلفیق و صحن مجلس در آمد و شد باشد.
آنچه برای بازنشستگی در پنج سال آینده تصویب شد
بر اساس آنچه در مجلس تصویب شد، برای شاغلان با سوابق خدمتی مختلف، جدولی تنظیم شده است تا با هدف کاهش ناترازی صندوق های بازنشستگی و تقویت توان صندوق ها در انجام تکالیف محوله به نسبت آن طول خدمت فرد تغییر کند که به شرح زیر است:
۱- بیمه پردازانی که ۲۸ تا ۳۰ سال سابقه خدمت دارند به سنوات اشتغال آنها برای بازنشستگی اضافه نمی گردد.
۲- بیمه پردازانی که ۲۵ تا ۲۸ سال سابقه خدمت دارند به سنوات اشتغال آنان به ازای هر سال تا زمان بازنشستگی دو ماه اضافه می گردد.
۳- بیمه پردازانی که ۲۰ تا ۲۵ سال سابقه خدمت دارند به سنوات اشتغال آنان به ازای هر سال تا زمان بازنشستگی سه ماه اضافه می گردد.
۴- بیمه پردازانی که مطابق قوانین ۱۰ تا ۲۰ سال سابقه خدمت دارند به سنوات اشتغال آنان به ازای هر سال تا زمان بازنشستگی چهارماه اضافه می گردد.
۵- بیمه پردازانی که مطابق قوانین تا ۱۰ سال سابقه خدمت دارند به سنوات اشتغال آنان به ازای هر سال تا زمان بازنشستگی پنج ماه اضافه می گردد.
البته یک شرط هم در مصوبه مجلس آمده است و آن اینکه اجرای تمام یا بخشی از احکام فوق الذکر مشروط بر آن است که سن بیمه شده در زمان بازنشستگی برای مردان از ۶۲ سال و برای زنان از ۵۵ سال بیشتر نباشد.
این تغییر از آنجا حائز اهمیت است که در شرایط کنونی، میانگین سن بازنشستگی در کشور حدود ۵۱ سال است و با توجه به شاخص امیدبه زندگی که ۷۶ سال برآورد می شود، شاهد شکاف ۲۵ ساله بین این دو شاخص هستیم به طوری که سبب شده تا ضریب پیشتیبانی در صندوق های بازنشستگی کاهش یافته و مشکلات مدیریتی و مالی در این صندوق ها بروز و ظهور کند.
سیاست سایر کشورها در حوزه سن بازنشستگی
افزایش امید به زندگی به دلیل توسعه خدمات عمومی و بهداشت در جامعه، منحصر به ایران نیست؛ جوامع توسعه یافته نیز در این زمینه پیشرفت های قابل توجهی داشته است که سبب شده این کشورها نیز در حوزه صندوق های بازنشستگی با چالش‌ها روبرو باشند.
برای نمونه می توان به کشورهایی چون ترکیه، اتریش، استرالیا، فرانسه، انگلیس و آلمان اشاره کرد که برای رفع این چالش به یکباره سن بازنشستگی را تا پنج سال افزایش دادند و به این ترتیب مشکل صندوق های بازنشستگی را مدیریت کردند.
سیاست معکوس ایران و غفلت گذشتگان از صندوق‌های بازنشستگی
نتایج بررسی های مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد، در ایران نه تنها اصلاحاتی در زمینه سن بازنشستگی رخ نداده بلکه قوانین و مقرراتی در کشور به تصویب رسیده است که شکاف بین سن و سابقه لازم برای بازنشستگی و امید به زندگی را افزایش داده و بر بحران صندوق های بازنشستگی دامن زده است.
تلاش‌های انجام شده برای اصلاح قوانین مربوط به سن و سابقه بازنشستگی نیز تا پیش از برنامه هفتم حاصلی نداشته و پارادایم غالب کاهش سن و سابقه لازم برای بازنشستگی یا حفظ وضع موجود بوده است تا شاید از این طریق و با خروج نیروی کار به روش بازنشستگی بخشی از مشکلات مربوط به اشتغال جوانان حل شود، رویکردی که هزینه های قابل توجهی به صندوق‌های بازنشستگی و بودجه عمومی تحمیل کرده و با اصول بیمه ای در تعارض است.
این در حالیست؛ بررسی‌ها حکایت از آن دارد که سن امید به زندگی در ایران از سال ۱۳۳۰ تا به امروز از ۴۶ سال به ۷۶ سال افزایش پیدا کرده، در حالی که طی همین سالها متوسط سن بازنشستگی از ۵۷ سال به ۵۱ سال کاهش یافته است؛ فاصله سن بازنشستگی تا امید به زندگی که عاملی تعیین کننده در میزان سالهای دریافت مستمری توسط مشترکان صندوق بیمه ای و هزینه های آن محسوب می شود، از منفی ۱۰ سال در سال ۱۳۳۰ به حدود مثبت ۲۵ سال در سال ۱۳۹۹ رسیده است. به عبارت دیگر سن بازنشستگی که ۱۰ سال بزرگتر از سن امید به زندگی بوده است اکنون ۲۵ سال کوچکتر از آن است.
مقایسه تطبیقی سن بازنشستگی در ایران با ۱۵ کشور منتخب حاکی از آن است که اختلاف سن بازنشستگی با امید به زندگی در ایران برای مردان حدود پنج سال و برای زنان ۶ سال و دو ماه بیشتر از میانگین این اختلاف در یازده کشور منتخب اولیه است. به عبارت دیگر در ایران افراد به طور متوسط بین ۵ تا ۶ سال کمتر کسور بازنشستگی می‌پردازند و بین ۵ تا ۶ سال نیز بیشتر حقوق بازنشستگی و مستمری دریافت می کنند.
همچنین اختلاف سن بازنشستگی با امید به زندگی در ایران برای مردان و زنان به ترتیب ۳ سال و ۱ سال و دو ماه از میانگین چهار کشور با سن بازنشستگی پایین بیشتر است.
روند قانونگذاری کشور در ۶ دهه اخیر به نحوی بوده است که نه تنها مطابق با افزایش امید به زندگی سن و سابقه لازم برای بازنشستگی افزایش نیافته بلکه کاهش نیز یافته است. در شرایطی که مطابق لایحه قانونی بیمه های اجتماعی کارگران مصوب ۱۳۳۱، سن بازنشستگی برای مردان ۶۵ و زنان ۶۰ سال تعیین شده بود؛ در قانون بیمه های اجتماعی کارگران مصوب سال ۱۳۳۹ سن بازنشستگی برای مردان ۶۰ و برای زنان به ۵۵ سال کاهش یافت. سن بازنشستگی در قانون تأمین اجتماعی مصوب سال ۱۳۵۴ نیز به همین ترتیب بود تا اینکه بر اساس قانون اصلاح مواد (۷۲ و ۷۷) و تبصره ماده (۷۶) قانون تأمین اجتماعی مصوب ۱۳۷۱ سن بازنشستگی مردان به ۵۰ و زنان به ۴۵ سال کاهش یافت.
در نتیحه این قانونگذاری ها، امروز در سازمان تأمین اجتماعی متوسط بیمه پردازی ۲۳.۱ سال و مدت دریافت مستمری ۲۱.۲ سال است؛ فاصله سن بازنشستگی (۵۶.۵ سال) با امید به زندگی به طور متوسط ۱۸.۵ سال است و علاوه بر فرد، همسر و وراث اناث تا زمانی که مجرد هستند نیز می توانند از مستمری بهره مند شوند.
به ازای هر مستخدم دولت، ۲ بازنشسته مستمری دریافت می کنند
مهدی مسکنی سرپرست صندوق بازنشستگی کشور درباره وضعیت حاکم بر صندوق های بازنشستگی چنین می گوید: ضریب پشتیبانی در صندوق بازنشستگی کشوری در حدود نیم است؛ یعنی به ازای هر کارمند به ۲ نفر مستمری پرداخت می‌شود.
وی با بیان اینکه صندوق بازنشستگی کشور بیش از یک میلیون و ۸۰۰ هزار نفر از بازنشستگان دولتی را تحت پوشش دارد و با پرداخت مستمری های ماهانه سعی می کند که بخشی از پرداختی طول خدمات آنان را جبران کند، این نکته را یادآوری می کند: یکی از بخش هایی که از آن با عنوان بمب ساعتی یاد کرده اند، همین صندوق بازنشستگی است؛ بر اساس محاسبات بیمه ای، سال های بسیاری از عمر یک شخص با پرداختی مستمری بازنشستگی سپری می شود.
مسکنی اظهار کرد: ضریب پشتیبانی در میانگین جهانی ۳.۵ است در حالی که این عدد در صندوق بازنشستگی به نیم رسیده یعنی ایران در یک نقطه بحرانی قرار دارد.
سرپرست صندوق بازنشستگی کشور با بیان اینکه طول خدمت قانونی تعیین شده در ایران گاه بسیار کوتاه است و فرد با آنکه هنوز ازدواج نکرده اما بازنشسته می شود، گفت: در بسیاری از کشورها سن بازنشستگی بالای ۶۰ سال است و حتی در خود صندوق بازنشستگی نفت نیز افراد زیر ۶۰ سال بازنشسته نمی شوند.
نسبت بازنشستگی در صندوق‌های بازنشستگی چگونه است؟
نسبت پشتیبانی بیانگر نسبت تعداد بیمه‌پردازان به مستمری‌بگیران صندوق‌های بازنشستگی است که در حالت مطلوب بین پنج تا هفت و حداقل این نسبت برای جلوگیری از ورشکستگی صندوق‌ها عدد سه است. با توجه به میانگین نسبت پشتیبانی بیمه‌شدگان کشور اکنون اغلب صندوق‌ها وضعیت مناسبی ندارند.
سازمان تأمین اجتماعی به عنوان بزرگترین سازمان بیمه‌ای کشور براساس داده‌های وجود ۱۵ میلیون و ۳۰۰ هزار بیمه‌شده اصلی و چهار میلیون و ۲۰۰ هزار مستمری‌بگیر دارد و اکنون نسبت پشتیبانی این سازمان ۴.۲ است.
صندوق بازنشستگی کشوری که پس از سازمان تأمین اجتماعی بزرگترین صندوق بیمه‌ای محسوب می‌شود، اکنون حدود ۹۳۰ هزار بیمه‌شده اصلی یا کسورپرداز و یک میلیون و ۷۰۰ هزار بازنشسته دارد و نسبت پشتیبانی این صندوق اکنون حدود نیم ۰.۵ است که وضعیت خوبی را از این نظر ندارد.
نسبت پشتیبانی در تأمین اجتماعی نیروهای مسلح ۰.۸۲ است که این صندوق نیز وضعیت مطلوبی ندارد و اکنون بخش عمده هزینه‌ها و تعهدات صندوق بازنشستگی کشوری و تأمین اجتماعی نیروهای مسلح برای ایفای تعهدات در قبال بازنشستگان و مستمری‌بگیران از بودجه عمومی دولت پرداخت می‌شود.
در صندوق بیمه اجتماعی کشاورزان، روستاییان و عشایر به دلیل جوان بودن این صندوق ضریب ۹.۵۷ و سایر صندوق‌ها نیز با ضریب ۱.۱ فعالیت دارند که در این داده‌های آماری میانگین نسبت یا ضریب پشتیبانی کل صندوق‌های بازنشستگی در ایران رقم ۲.۹۹ را نشان می‌دهد.
احمد دلبری رئیس مرکز تحقیقات سالمندی و انجمن علمی سالمندان ایران از جمله منتقدان کاهش سن بازنشستگی به بهانه ایجاد اشتغال برای جوانان در این باره می گوید: به بهانه ایجاد اشتغال به جوانان به دیگران بازنشستگی پیش از موعد می دهیم تا خانه نشین شوند در حالی که تجربه سالمندان در کنار نیروی جوانان باعث توسعه می شود.
سیدصولت مرتضوی وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی که دستگاه اجرایی اصلی در حوزه بازنشستگی و صندوق های بازنشستگی به شمار می رود، اظهار داشت: واژه‌ها در زمینه بازنشستگی باید تغییر کند. این ظلم است که به فرد ۵۵ ساله بگوییم بازنشسته شود؛ اکنون دیگر نمی‌توان گفت کسی که ۶۵ سال دارد پیر است بلکه به این رده سنی، سالمندی جوان گفته می‌شود و باید از این افراد باتجربه استفاده کرد.