گروه جامعه ایرنا - شیرخشک یکی از محصولات پرمصرف در بین کودکان با مصرف سالیانه ۶۱ میلیون قوطی در کشور است که بخشی از این نیاز از محل واردات و بخشی نیز با تولید کارخانجات داخلی تامین می شود؛ به دلیل آنکه شیرخشک جزو محصولات راهبردی در تغذیه کودکان به شمار می رود، در سال های گذشته مشمول ارز یارانه ای (۴۲۰۰ تومانی) بوده و دولت با هدف تضمین تغذیه کودکان محروم از شیرمادر، آن را در سبد محصولات مورد حمایت خود قرار داده است.
با این وجود در ماههای گذشته کمبود شیرخشک در بازار آنچنان محسوس بود که در کلانشهرها نیز این کمبود در داروخانه‌ها احساس می‌شد و حتی خریداران برخی نشان‌های تجاری که همواره در بازار مصرف وجود داشتند، با دست خالی باز می‌گشتند.
اگرچه در موضوع کمبود شیرخشک در دو ماه گذشته هر یک از سازمان‌های متولی قصد داشتند با ارایه آماری، این تقصیر را به گردن دیگری بیندازند اما نگاهی دوباره به اظهارات مسئولان در این زمینه نشان می دهد که ناهماهنگی بین دستگاهها فرصت را برای تنظیم بازار شیرخشک ربود و سبب شد تا خانواده های برای خرید شیرخشک مورد نیاز فرزندان خود با مشکلات عدیده روبرو شوند.
از برآیند سخنان مسئولان چنین بر می آید که سه عامل اصلی «تولید پایین‌تر از نیاز بازار»، «تاخیر در واردات» و «قاچاق» دست به دست هم داد تا شیرخشک در بازار کمیاب و حتی نایاب شود.
عامل نخست - تخصیص نیافتن به موقع ارز واردات مواداولیه شیرخشک
ظرفیت اسمی شرکت‌های تولیدکننده شیرخشک در کشور بالغ بر ۱۰۰ میلیون قوطی در سال است اما مصرف سالانه شیرخشک ۶۰ تا ۷۰ میلیون قوطی برآورد می‌شود؛ تا اینجای کار یعنی اینکه در تولید شیرخشک در کشور نه تنها می‌توانیم خودکفا باشیم بلکه توان تبدیل شدن صادرکننده این محصول هم هستیم اما نکته اینجاست که مواد اولیه مورد نیاز این کارخانجات از محل واردات تامین می‌شود؛ یعنی از آنجا که دامپروری در ایران توسعه نیافته، صنایع تبدیلی لبنیات برای تولید این محصول کفاف کارخانجات داخلی را نمی دهد به همین خاطر بخشی از این مواد وارداتی است.
بر این اساس، واردات مواد اولیه شیرخشک به تامین ارز وابسته است و با توجه به اینکه ارز مورد نیاز شیرخشک می‌بایست از محل ارز دولتی تامین شود، دستگاههای دیگر چون بانک مرکزی و وزارت صنعت، معدن و تجارت نیز در کنار وزارت بهداشت در امر واردات مواداولیه شیرخشک دخیل هستند.
اواخر شهریور ماه گذشته بود که کمیته دارو و غذای کمیسیون بهداشت مجلس در نشستی مشکل واحدهای تولیدی شیرخشک را بررسی کرد؛ عبدالحسین روح الامینی رییس کمیته و نماینده مردم تهران در مجلس در این جلسه این نکته را گفت که عدم پرداخت یا تامین ارز تولیدکنندگان و ناهماهنگی دستگاههای مربوطه باعث شد به نقطه‌ای برسیم که مردم نتوانند برای فرزندشان شیرخشک تهیه کنند.
هانی تحویل زاده رئیس انجمن تولیدکنندگان شیرخشک نوزاد در آن جلسه با اشاره به وجود چهار کارخانه فعال تولیدکننده شیرخشک گفته بود: از اواخر سال گذشته یعنی بهمن ۱۴۰۱ وزارت بهداشت ما را برای تخصیص ارز معرفی نکرد و در طول این ۶ ماه ۲۰۰ هزار یورو به ما ارز اختصاص داده شد در حالی که باید ۶ میلیون یورو اختصاص می‌یافت.
وی با بیان اینکه تولیدکنندگان قادرند در صورت تخصیصی ارز ۳۴ میلیون قوطی در سال شیرخشک تولید کنند، از اینکه برخی مسئولان وزارت بهداشت به دنبال واردات هستند، گلایه کرده و گفته بود: وزارت بهداشت دیر متوجه این موضوع شد؛ می‌توانستیم مساله کمبود را با برگزاری نشستی سریع تر حل کنیم تا مساله واردات مطرح نشود زیرا واردات زمان‌بر است و هیچ کارخانه خارجی هم در حال حاضر ظرفیت خالی برای تولید ۳۰ میلیون قوطی شیر خشک را ندارد در حالی که بزرگترین کارخانه ایران ماهانه ۳ میلیون قوطی تولید می‌کند.
این موضوع یعنی پرداخت و تامین نشدن به موقع ارز مورد نیاز تولیدکنندگان و ثبت سفارش دیرهنگام مورد تایید وزارت بهداشت نیز هست؛ سجاد اسماعیلی سخنگوی سازمان غذا و دارو درباره علت بروز کمبود شیرخشک چنین گفته است: اواخر سال گذشته (بهمن ۱۴۰۱) ارز تخصیصی به شیرخشک به ارز نیمایی (۲۸ هزار و ۵۰۰ تومانی) تغییر کرد؛ سازمان توسعه تجارت که مسئولیت ثبت سفارش کالاهای اساسی بر عهده دارد، باید ارز مورد نیاز برای واردات شیرخشک را با نظر دستگاه تخصصی (وزارت بهداشت) تخصیص می داد اما این سازمان ثبت سفارش تمامی محصولات اساسی حوزه سلامت از جمله شیرخشک را باطل کرد و سبب شد تا در این حوزه با کمبود روبرو شویم.
«اواخر بهمن پارسال نرخ ارز ترجیحی از ۴۲۰۰ تومان به ۲۸۵۰۰ تومان تغییر کرد؛ به دنبال آن سازمان توسعه تجارت ارز جدید را محدود به واردات دارو نمود و بر این اساس واردات کالاهای سلامت محور را از شمول این نوع ارز خارج کرد؛ پس از آن همه گروه های کالایی را به تالار دوم ارز با نرخ حدود ۳۹ هزار تومان تغییر داد؛ در نهایت اواسط اردیبهشت ماه امسال به سازمان غذا و دارو اجازه داده شد که بتواند گروه های ثبت سفارش کالاها را تغییر دهد و شیرخشک و تجهیزات پزشکی را به ارز ۴۲۰۰ تومانی و دارو را به ارز ۲۸۵۰۰ تومانی بازگرداند».
آنطور که سخنگوی سازمان غذا و دارو گفته، پروسه تمدید تفاهمنامه بانک مرکزی با وزارت بهداشت، سازمان برنامه و بودجه و وزارت اقتصاد سه ماه زمان برد یعنی اواخر خرداد بود که سازمان غذا و دارو موفق شد تخصیص ارزش ۴۲۰۰ تومانی به شیرخشک را مجدد منعقد کند و بانک مرکزی از تیرماه به بانک های عامل این تصمیم را ابلاغ کرد تا ارز مورد نظر را تخصیص دهند.
اسماعیلی ادامه داد: این روند اداری سبب شد تا زمان طلایی برای ثبت سفارش مواد اولیه واردات شیرخشک از دست برود و در نهایت از ۲۴ تیرماه امسال بانک مرکزی ارز را برای شیرخشک تخصیص داد در حالی که ثبت سفارش شیرخشک چهارماه به تعویق افتاده بود.
پاتک تحریم به واردات مواد اولیه شیرخشک
تخصیص نیافتن به موقع ارز برای واردات اولیه، همه ماجرای کاهش تولید نیست؛ آنطور که مشاور رییس سازمان غذا و دارو گفته، بخشی از مشکل نیز به بلوکه شدن پول ایران توسط یکی از کشورهای اروپایی به بهانه تحریم باز می گشت. ماجرا از این قرار بود که بانک مرکزی ۱۰ میلیون یورو به یکی از شرکت های بزرگ تولیدکننده شیرخشک تخصیص داد که این شرکت ارز را به یکی از بانک های اروپایی منتقل کرد تا بتواند مواد اولید تولید شیرخشک را از شرکت مربوطه خریداری کند اما این بانک به بهانه تحریم پول را بلوکه کرد. با ورود سازمان غذا و دارو و رایزنی متعدد با این بانک اروپایی، پس از دو ماه پول آزاد و به حساب داخلی برگشت داده شد.
این روند موجب شد تا ذخیره مواد اولیه تولیدکنندگان کاهش یابد و البته برخی تولیدکنندگان عمده از حساب اعتباری خهودشان نزد شرکت های خارجی اقدام به واردات کردند تا کشور با کمبود گسترده روبرو نشود.
شیرخشک چقدر ارزبری دارد؟
آنطور که بانک مرکزی آمار داده، از ابتدای امسال تا نوزدهم آبان در مجموع ۹۸ میلیون و ۲۰ هزار دلار برای واردات شیرخشک و مواد اولیه آن با ارز ترجیحی تامین شده که این رقم حاکی از رشد ۷۷ درصدی نسبت به مدت مشابه سال گذشته است. این بانک پارسال در همین مدت نزدیک به ۴۹ میلیون و ۷۵ هزار دلار برای واردات شیرخشک و مواد اولیه آن ارز تخصیص داده بود.
گزارش ها نشان می دهد در نیمه نخست امسال واردات شیرخشک نوزاد نسبت به مدت مشابه سال قبل با افزایش ۵۰ درصدی به لحاظ ارزشی و ۳۵ درصدی به لحاظ وزنی روبه‌رو بوده است؛ اتریش، امارات متحده عربی، ایرلند، ایتالیا، آلمان، بلژیک، ترکیه، لهستان و هلند کشورهای بودند که طی این بازه زمانی واردات از آنها صورت گرفته اما بیشترین میزان واردات از کشور ترکیه بوده و خبرها حاکی از آن است که علاوه بر واردات در ۶ ماهه نخست سال، بیش از ۶ میلیون قوطی شیرخشک نیز برای ایجاد توازن در بازار قرار است از این هفته در داروخانه‌های سراسر کشور توزیع شود.
رئیس انجمن تولیدکنندگان شیرخشک در این رابطه اعلام کرده است که حدود ۲۰ هزار تن از مواد اولیه تولید شیر خشک اطفال سالانه از طریق واردات به کشور تأمین می‌شود؛ یعنی حدود ۸۰ درصد ماده اولیه شیرخشک وارداتی است و تخصیص نیافتن ارز مورد نیاز به واردات ماده اولیه، تولید این محصول را متوقف می‌کند.
آمارها بیانگر آن است که در سال گذشته ۱۳۰ میلیون یورو تخصیص ارز برای واردات شیرخشک و غذای ویژه نوزادان صورت گرفته بود. با این اوصاف مشخص می شود که شیرخشک نسبت به سایر اقلام وارداتی مشمول ارز یارانه‌ای، ارزبری بالایی ندارد؛ البته دولت هم برای کاستن از وابستگی بازار شیرخشک کودکان به واردات، راه اندازی کارخانجات تولیدکننده موادپایه شیرخشک را در دستور کار قرار داده که نخستین پروژه تولید مواد اولیه شیرخشک اطفال در بخش صنایع تبدیلی و تکمیلی در دو بخش قرار است ۱۰۰ درصد مواد اولیه تولید شیرخشک را در داخل کشور تأمین کند.
عامل دوم - اختلال در تولید؛ بازار به سالی ۶۱ میلیون قوطی شیرخشک نیاز دارد
بر اساس آمار ارائه شده از سوی انجمن تولیدکنندگان شیرخشک، اکنون این محصول در قالب ۱۲ نشان تجاری در داخل کشور تولید می‌شود و متوسط مصرف ماهانه شیرخشک در کشور ۵ تا ۶ هزار تن است در حالی که ظرفیت تولید این ماده غذایی به گفته رئیس این انجمن بیش از ۲ برابر این میزان است.
تا اینجای کار مشخص شد که مشکل پیش آمده در ثبت سفارش و تامین ارز واردات مواد اولیه، کار تولید شیرخشک در کارخانجات را تحت تاثیر قرار داد و سبب افت تولید شد؛ آنطور که سیاوش سلیمی رییس انجمن تولیدکنندگان شیرخشک گفته است، تا پایان مرداد امسال ۲۷ میلیون قوطی شیرخشک در کشور تولید شده بود در حالی که نیاز سالانه بازار ۶۱ میلیون قوطی است.
از این آمار چنین بر می‌آید که باید ماهی حدود ۵.۵ میلیون قوطی شیرخشک در کشور تولید شود که کسری در بازار پیش نیاید.
محمد عبده زاده رییس سندیکای داروهای منابع انسانی در این زمینه به خبرنگار ایرنا گفت: پنج شرکت تولیدکننده شیرخشک در کشور وجود دارد که از لحاظ ظرفیتی بیش از توان تولید دارند و تاکنون صادرات هم داشته‌اند اما امسال به دلیل اینکه ارز به موقع در اختیار آنها قرار نگرفت، کمبود در بازار شیرخشک ایجاد شد.
وی افزود: سازمان غذا و دارو ملزم برای رفع مشکل ایجاد شده در بازار اقدام به واردات کرد و داروخانه‌ها نیز ملزم شدند بر اساس سقف تعیین شده و ثبت کدملی در سامانه تیتک شیرخشک توزیع کنند.
عامل سوم - قاچاق شیرخشک و معضل همیشگی کالاهای یارانه‌ای
کارشناس حوزه سلامت بر این باورند ارز تک نرخی راه حل اصلی ایجاد توازن در بازار شیرخشک و جلوگیری از کمبود آن است زیرا ارز چند نرخی و اختلاف بین کالای یارانه ای و نرخ بازاری آن، در همه بازارها از جمله دارو و کالاهای سلامت محور سبب کمبود و فساد می شود. در این راستا شهرام کلانتری رییس انجمن داروسازان ایران با رد قاچاق شیرخشک از سوی برخی داروخانه‌ها، پیشنهاد داده است که ارز شیرخشک برداشته و این کالا تک نرخی شود و در عوض یارانه آن به خانواده های دارای کودک زیر ۲ سال اختصاص یابد.
وی این نکته را گوشزد کرده است که قیمت شیر خشک در ایران یک دهم کشورهای همجوار است و همین اختلاف باعث قاچاق می‌شود.
حیدر محمدی رییس سازمان غذا و دارو هم به معضل قاچاق شیرخشک به کشورهای همجوار اذعان دارد و چنین می گوید: قیمت شیر خشک در بازار منطقه ۳۰۰ تا ۴۵۰ هزار تومان است و به دلیل کمبود در بسیاری از شهرهای مرزی وارد می‌شود؛ در واقع قیمت شیر خشک در کشور پایین است و مصرف بی‌رویه انگیزه قاچاق معکوس ناشی از ارز ترجیحی است؛ قیمت داخلی شیر خشک و تجهیزات پزشکی ۱۲ تا ۱۳ برابر این قیمت فعلی است.
ناگفته پیداست که دولت نمی تواند به یکباره ارز شیرخشک را تک نرخی کند، زیرا بسیاری از کودکانی که از شیرمادر محروم هستند و برای تغذیه به شیرخشک یارانه‌ای نیاز دارند، به طبقات پایین درآمدی تعلق دارند و چنین اقدامی امنیت غذایی آنان را به خطر می‌اندازد.
در این راستا سازمان غذا و دارو از ماههای گذشته عرضه شیرخشک متابولیک برای نوزادان خاص را به ارایه کدملی متقاضی محدود کرد و داروخانه ها ملزم شدند پس از دریافت کدملی متقاضی، آن را در سامانه مربوطه ثبت و محصول را به خریداران عرضه کنند.
در گام دوم ساماندهی شیرخشک در کشور، از بیستم مهر عرضه شیرخشک عادی (رگولار) در داروخانه ها منوط به ارایه کدملی از سوی خریداران شده است و داروخانه ها ملزم هستند پس از ثبت کدملی در سامانه تیتک، شیرخشک را به خریدار بفروشند؛ در این برنامه به هر کودک زیر دو سال ماهانه ۱۰ قوطی شیرخشک در نظر گرفته شده است.
رییس سازمان غذا و دارو درباره اینکه چرا دولت از شیرخشک حمایت یارانه ای دارد در حالی که ارز ترجیحی دارو برداشته شده است، چنین توضیح داده است: قیمت شیر خشک متابولیک بسیار بالاست و این شیر خشک‌ها به صورت یارانه‌ای تامین و به صورت رایگان عرضه می‌شوند.
محمدی میزان تامین سالانه شیرخشک‌های رگولار را حدود ۶۰ میلیون قوطی و شیر خشک‌های رژیمی متوسط بین ۱۴ تا ۱۶ میلیون قوطی برآورد کرده و این نکته را هم گفته است که البته برخی شیر خشک را در مصارف غیر مصرفی نوزادان مصرف می‌کنند.
در این زمینه هم باید گفت که اختلاف قیمت شیرخشک صنعتی که در صنایع غذایی کاربرد دارد با شیرخشک نوزادان سبب شده تا برخی شرکت‌ها با خارج کردن شیرخشک از شبکه توزیع، آن را به جای شیرخشک صنعتی در تولید محصول به کار گیرند.
مرضیه مرادی معاون دفتر غذا و داروی معاونت صنایع عمومی وزارت صنعت، معدن و تجارت معتقد است با توجه به اینکه ماهانه ۵.۵ میلیون قوطی شیرخشک در کشور تولید می شود، مشکل ایجاد شده در بازار ناشی از تولید نیست بلکه با قاچاق بالای شیرخشک مواجه هستیم و در چنین شرایطی واردات علاج کار نیست بلکه باید قاچاق را مدیریت کرد.
سخنگوی سازمان غذا و دارو نیز به تازگی آماری از قاچاق شیرخشک داده و میزان آن را سالانه ۱۵ درصد شیرخشک‌های تولیدی اعلام کرده است.
سخن پایانی - کمبود برطرف می شود اما...
بحران شیرخشک با افزایش تخصیص ارز به مواداولیه مورد نیاز کارخانجات تولیدی، واردات شیرخشک کامل از سایر کشورها و آغاز ثبت و رهگیری شیرخشک توزیعی در داروخانه‌ها فروکش کرد اما این مساله ممکن است بار دیگر به دلیل ناهماهنگی در بین دستگاههای متولی، نداشتن چشم انداز واقعی از نیاز بازار و میزان تولید و جلوگیری نکردن از قاچاق و خروج شیرخشک از نظام توزیع، بار دیگر بروز کند.
این ناهماهنگی در تخصیص ارز واردات مواد اولیه نه تنها به تولید و بازار مصرف آسیب زد، بلکه در زمینه ارزی نیز برای کشور گرانتر از پارسال تمام شد زیرا سازمان غذا و دارو مجبور شد برای تنظیم بازار اقدام به واردات شیرخشک نماید. طبق آمار در سال ۱۴۰ در مجموع ۱۳۰ میلیون یورو تخصیص ارز برای واردات شیرخشک و غذای ویژه نوزادان صورت گرفته بود در حالی که در هفت ماهه نخست امسال ۲۴۷ میلیون یورو برای این گروه کالایی ارز تخصیص داده شد که تاکنون ۱۵۳ میلیون یورو آن تأمین شده است.
آنطور که سخنگوی سازمان غذا و دارو گفته، روزانه به طور متوسط روزانه ۲۵۰ هزار قوطی شیرخشک در حال توزیع است که نسبت به پارسال رشد ۱۵ درصدی دارد، دو شرکت تولیدی که ۹۰ درصد بازار شیرخشک را در اختیار دارند، به صورت سه شیفت در حال تولید هستند و به هر کدملی نوزاد نیز ماهانه ۱۰ عدد قوطی شیرخشک تعلق می گیرد.
اسماعیلی با تاکید بر اینکه کمبود شیرخشک بزودی در کشور برطرف می‌شود، گفته است: از ابتدای آبان ماه ۶ میلیون و ۸۰۰ هزار قوطی شیرخشک رگولاری توزیع شده است و ظرفیت تولید شرکت‌های تولیدکننده شیرخشک به زودی به هفت میلیون قوطی در ماه می‌رسد.
منوچهر دادگرنژاد سرپرست اداره‌کل طبیعی، سنتی و مکمل سازمان غذا و دارو نیز به تازگی از توزیع نخستین محموله شیرخشک‌های وارداتی در داروخانه‌ها خبر داده و گفته تامین شیرخشک با ظرفیت حداکثری در دستور کار تولیدکنندگان قرار دارد و با برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته و افزایش تولید، تا نیمه اول آذر ماه بازار اشباع خواهد شد.