گروه جامعه ایرنا - گذشته‌های دور همه تصمیم‌های زندگی را سالمندان می‌گرفتند و جمع خانوادگی بدون حضور آنان صفایی نداشت اما این روزها ارتباطات به نوعی کمتر شده است که بسیاری از افراد سالمند با جامعه آماری ۸۰ هزار نفری تنها یا مجرد زندگی می‌کنند. یعنی این افراد هرگز ازدواج نکرده‌اند تا به عنوان بزرگ خانواده حاضر در جمع خانواده خود باشند.
افزایش سالمندان مجرد در ایران اکنون به عنوان یک نوع نگرانی برای همه جامعه‌شناسان، جمعیت‌شناسان و حتی پزشکان متخصص در حوزه روانپزشکی تبدیل شده است زیرا هرچه افراد تنهاتر باشند، نگرانی برای افزایش بیماری‌هایی مانند افسردگی، زوال عقل، پارکینسون و دیگر بیماری‌ها بیشتر خواهد شد. این روزها جامعه سالمندان ۱۰ درصد یعنی هفت میلیون نفر هستند اما در دهه‌های آینده به ۳۰ درصد جامعه یعنی حدود ۳۰ میلیون نفر می‌رسند.
وجود ۸۰ هزار سالمند مجرد در کشور
در سال ۱۴۱۵ که بیش از ۱۰ میلیون و ۴۰۰ هزار سالمند به جامعه سالمندی کشور افزوده می‌شود جامعه ۶۵ سال و بیشتر حدود پنج میلیون و ۵۰۰ هزار نفر خواهد شدجدیدترین داده‌های آماری از وضعیت سالمندان نشان می‌دهد که بیش از ۶۰۰ هزار سالمند ۶۵ سال به بالا در کشور وجود دارد که به دلیل طلاق، فوت همسر یا هرگز ازدواج نکردن تنها یا مجرد زندگی می‌کنند. از این تعداد ۸۰ هزار سالمند هرگز ازدواج نکرده‌اند. ۶۷ درصد سالمندان تنها یا مجرد زندگی می‌کنند. ۵۵ درصد این سالمندان با جامعه آماری یک میلیون و ۳۶۰ هزار نفر زن سالمند مجرد و ۱۲ درصد یعنی ۲۶۰ هزار نفر مرد سالمند مجرد به شمار می‌روند.
۸۰ هزار سالمند مجرد هرگز ازدواج نکرده موضوع نگران‌کننده‌ای است که در دهه آینده تعداد این سالمندان مجرد به بیش از ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر می‌رسند. این تعداد به نوعی به دلیل کمبود سرای سالمندان حتی امکان حضور در کنار دیگر سالمندان را هم ندارند البته شاید هزینه‌های بالای این سراها امکان بهره‌مندی از خدمات سرای سالمندان و افزایش ارتباطات با دیگر همسن خود را از این افراد بگیرد.
حال که آمارها از روند افزایش تعداد سالمندان خبر می‌دهد باید دید که در سال ۱۴۱۵ که بیش از ۱۰ میلیون و ۴۰۰ هزار سالمند به جامعه سالمندی کشور افزوده می‌شود و جامعه ۶۵ سال و بیشتر حدود پنج میلیون و ۵۰۰ هزار نفر خواهد شد، چه راهکارهایی باید ارائه داد تا بتوان برنامه‌ها و سیاست‌گذاری‌هایی برای فراهم کردن شرایط بهتر زندگی ویژه سالمندان مجرد یا تنها در آینده برنامه‌ریزی کرد.
در همین راستا بررسی ابعاد وضعیت سالمندی در ایران، دلایل روند رو به رشد سالمندان، وضعیت کنونی افراد سالمند تنها یا مجرد و ارائه راهکارهایی برای جلوگیری از برخی مشکلات این گروه از جامعه هدف در گفت و گوی خبرنگار اجتماعی ایرنا با سیدحسن موسوی‌چلک رییس انجمن مددکاران اجتماعی آمده است.
پیری جمعیت ایران از ۲ دهه گذشته تاکنون
رییس انجمن مددکاران اجتماعی ایران درباره وضعیت سالمندی در کشور و افزایش تعداد سالمندان مجرد اینگونه توضیح داد و گفت: یکی از موضوعاتی که از ۲ دهه گذشته در ایران هشدار داده شد، موضوع جمعیت است و با توجه به افزایش امید به زندگی در بین زنان و مردان و کاهش نرخ باروری، پیری جمعیت اتفاق خواهد افتاد.
موسوی چلک با اشاره به پیش‌بینی‌های جمعیت سالمندان، افزود: از ۲ دهه گذشته تاکنون مساله پیری جمعیت ایران رخ داده است؛ به همین دلیل در سیاست‌های کلی جمعیت در ایران و حتی در سیاست‌های کلی خانواده به این موضوع پرداخته شد.
وی اضافه کرد: در مصوبه شورای ملی سالمندان هم که براساس قانون برنامه سوم توسعه نوشته شده بود، این نگرانی در مورد جمعیت سالمند به عنوان یک مساله مهم مدنظر قرار داشت حتی در سند ملی سالمندان در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و یک سند تدوین شده در دبیرخانه شورای ملی سالمندان، موضوع پیری جمعیت مطرح و به همین دلیل نگرانی نسبت به جمعیت سالمند بیشتر شده است.
به گفته وی، در چند سال اخیر به ویژه با توجه به اینکه سن امید به زندگی در جامعه روند افزایشی داشته و کاهش نرخ باروری در جامعه را شاهد هستیم و از آنجا که در چند دهه گذشته پایین‌ترین نرخ باروری در کشور به ثبت رسیده است بنابراین به چنین وضعیتی در حوزه جمعیت و پیری آن رسیده‌ایم.
سالمندی تنها، در میان زنان بیشتر از مردان است
رییس انجمن مددکاران اجتماعی ایران یکی از مهمترین دلایل روند افزایشی پیری جمعیت را موضوع کاهش ازدواج و روند نامطلوب آن نسبت به جمعیت دانست و افزود: کاهش فرزندآوری هم به عنوان یکی دیگر از دلایل پیری جمعیت به شمار می‌رود و همه این موضوعات باعث شده است که موضوع جمعیت سالمند یک نگرانی جدی تلقی شود و حتی قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت در همین راستا از آبان سال ۱۴۰۰ به دستگاه‌های اجرایی ابلاغ شد.
وی معتقد است: با توجه به اینکه سن امید به زندگی در میان زنان بیشتر از مردان است به همین دلیل تعداد سالمندان تنها در جامعه زنان نیز بیشتر است. اگرچه از سال ۱۳۷۳ پیش‌بینی سالمندان مجرد یا تنها به ویژه در آمارهای بیشتر در جامعه روستایی مطرح شد و متخصصان حوزه جمعیت‌شناسی در برآوردهای جمعیتی به این موضوع پرداخته‌اند اما تاکنون چاره‌ای برای آن اندیشیده نشده است.
موسوی‌چلک به فرصت پنجره جمعیتی در کشور اشاره کرد و ادامه داد: در مقطعی که در پنجره جمعیتی قرار داریم به واسطه سیاست‌گذاری‌هایی که باید انجام و تدابیری که باید در نظر گرفته می‌شد تا در این پنجره پویایی و شکوفایی اقتصاد را داشته باشیم اما این اتفاق نیفتاد و دلایلی همچون کاهش باروری و میل به ازدواج و مشکلات دیگر باعث شد آمار جامعه سالمند روند افزایشی پیدا کند.
جایگاه سالمندان در خانواده‌ها و جامعه مانند گذشته نیست
رییس انجمن مددکاران اجتماعی ایران گفت: آمارهای رسمی نشان‌دهنده افزایش امید به زندگی در جامعه است اما این روزها مراقبت از سالمندان همانند گذشته نیست و به ویژه در جامعه شهری این مشکل بیشتر وجود دارد.
وی به ناکارآمدی نظام رفاه و تأمین اجتماعی اشاره کرد و افزود: نظام تامین اجتماعی و رفاه نتوانسته اصل ۲۹ قانون اساسی را به گونه‌ای اجرا کند که سالمندان در دوران سالمندی دغدغه جدی برای معیشت و سایر خدمات خود نداشته باشند و همه اینها عاملی شده است که نگرانی نسبت به سالمندان تنها در جامعه افزایش یابد.
اصل ۲۹ قانون اساسی چه می‌گوید
اصل ۲۹ قانون اساسی می‌گوید که برخورداری از تأمین اجتماعی از نظر بازنشستگی، بیکاری، پیری، ازکارافتادگی، بی‌سرپرستی، درراه‌ماندگی، حوادث و سوانح نیاز به خدمات بهداشتی، درمانی و مراقبت‌های پزشکی به صورت بیمه حقی همگانی است و دولت مکلف است طبق قوانین از محل درآمدهای عمومی و درآمدهای حاصل از مشارکت مردم، خدمات و حمایت‌های مالی یادشده را برای یک یک افراد کشور تأمین کند.
تبعات وجود سالمندان تنها چیست
رهاشدگی از جامعه، سرقت از اموال، خشونت نسبت به این افراد، در مواردی هم قتل آنها به عنوان تبعات وجود مشکل در جامعه به واسطه سالمندان تنها محسوب می‌شود
موسوی‌چلک برخی از تبعات وجود سالمندان به ویژه افراد سالمند تنها را اینگونه توضیح داد و گفت: رهاشدگی از جامعه، سرقت اموال، خشونت نسبت به این افراد، در مواردی هم قتل آنها به عنوان تبعات وجود مشکل در جامعه به واسطه سالمندان تنها محسوب می‌شود البته در کنار این مسایل با توجه به اینکه سالمندان تنها می‌شوند، توجه و مراودات آنها کم می‌شود، احتمال اختلالات روانی و افسردگی در این جامعه افزایش می‌یابد که خود احساس تنهایی نیز بسیار آزاردهنده است.
وی اظهار داشت: یکی از مشکلات موجود این است که سیاستگذاری‌ها در کشور برای حل مشکلات سالمندان و اکنون وجود افراد سالمند تنها منتج به کاهش این نگرانی‌ها نشده است و نتوانسته‌ایم به گونه‌ای سیاستگذاری کنیم که بودن سالمند تنها نگرانی و دغدغه نشود چون نظام رفاه و تأمین اجتماعی کارآمدی لازم را ندارد، ساختار خانواده و نوع ارتباطات تغییر کرده و سالمندان مشکلات معیشتی و احساس تنهایی را دارند؛ بنابراین باید در آینده بیشتر متوجه تبعات این مشکل باشیم.
وی اضافه کرد: ساختارهای حمایتی در جامعه نیز به اینگونه نیست که افراد سالمند بخشی از روز را در اماکنی باشند تا با دیگران ارتباط داشته باشند البته هزینه‌های بالای نگهداری در مراکز روزانه و شبانه سالمندان نیز مزید بر علت شده است. اگرچه حضور در این مراکز باعث می‌شود که از جامعه کنار زده شوند و مراکز روزانه یک راهکار جایگزین برای کاهش مدت تنهایی سالمندان باشد اما تامین هزینه‌ها مساله جدی‌تری است که گریبان جامعه را خواهد گرفت.
راهکارهایی برای سالمندان تنها
رییس انجمن مددکاران اجتماعی ایران گفت: برخی از سالمندان این امکان را ندارند که بتوانند هزینه‌ها را تامین کنند. سالمندی تنها می‌تواند در آینده یکی از مسایل جدی نظام رفاه و تامین اجتماعی به پاسخگویی به نیازها و مطالبات به حق آنها به عنوان شهروندان باشد. نظام حمایت اجتماعی و نظام سلامت اجتماعی آمادگی برآورد نیازها و مطالبات و پاسخ دادن به مشکلات را نخواهند داشت.
وی درباره راهکارهایی برای کاهش مشکلات سالمندان تنها در جامعه اظهار داشت: راهکارها در چند حوزه است که ما در اجرای آنها ناتوان هستیم؛ یکی اصل ۲۹ قانون اساسی، نکته دوم کاهش سرمایه اجتماعی است در گذشته مردم حواس‌شان به سالمندان بود اما امروز اینگونه نیست و احساس مسئولیت نسبت به مراقبت از این افراد را ندارند. نکته سوم فقر نهادینه شده در جامعه است چون بخشی از این مراقبت‌ها هزینه دارد و وقتی فقر مدیریت نشود، نمی‌توان بسیاری از این نیازها و مطالبات آنها را پاسخ داد.
بسیاری از سالمندان مجرد یا تنها کسی را ندارند که با آنها حرف بزنند که این مشکل در کلانشهرها بیشتر احساس می‌شود. بسیاری دوست دارند هزینه بدهند تا از این انزوا خارج شوند. باید به سمت این نظام‌ها برویم که به این افراد کمک شود اما نشانه‌ای از توجه به این دغدغه‌ها برای کاهش این نگرانی‌ها وجود ندارد.
موسوی‌چلک ادامه داد: ما می‌گذاریم مساله به بحران تبدیل شود سپس به فکر چاره آن هستیم و در این حوزه همین اتفاق خواهد افتاد. ۲۰ سال از بررسی وضعیت جمعیت سالمند در کشور عقب هستیم. در حالی که رشد جامعه سالمندی را مشاهده می‌کنیم و از حدود ۳۰ سال دیگر به ازای سه نفر جمعیت یک نفر سالمند را خواهیم داشت؛ این موضوع می‌تواند حوزه کلان حاکمیت را در پاسخگویی به مطالبات سالمندان با چالش مواجه کند که امیدواریم این اتفاق نیفتد.