گروه جامعه ایرنا - برآوردها نشان می‌دهد به صورت تقریبی بین ۷ تا ۱۰ میلیون نفر از جمعیت شاغل شامل گروه‌ها و اصناف به دلایل مختلف نظیر فرار بیمه‌ای، عدم شناسایی و هدفگذاری از سوی صندوق‌های بیمه‌ای از مزیت بیمه بهره‌مند نیستند. برآوردهای جمعیتی بیانگر این است که ۱۰ مییلون نفر از جمعیت حدودی ۲۵ میلیون نفری بدون پوشش بیمه‌ای شامل افراد شاغل و غیرشاغل در بازه سنی بین ۱۸ تا ۵۰ سال قرار دارند که امکان جذب آنان در صندوق‌های بیمه‌ای وجود دارد.
بیمه‌های اجتماعی همچون سازمان تأمین اجتماعی برای تحت پوشش قرار دادن برخی کسب‌وکارهای مجازی، شاغلان اصناف، پزشکان، دامپزشکان، نیروهای امدادگر، وکلا، فعالان پلتفرم‌های مجازی و تاکسی‌های اینترنتی و دیگر شاغلان در بخش بیمه صاحبان حرف و مشاغل آزاد و بیمه‌های اختیاری اقداماتی انجام داده است که اخیرا موضوع بیمه رانندگان تاکسی‌های اینترنتی را مطرح کرد که اکنون با تصویب مجلس شورای اسلامی این موضوع برای این گروه از افراد بدون بیمه محقق خواهد شد.
۳۰۰ هزار راننده مشمول قانون بیمه رانندگان تاکسی‌های اینترنتی در مجلس
برخی از این گروه‌ها شامل رانندگان تاکسی‌های اینترنتی است که روز ۲۸ آبان نمایندگان مردم در مجلس شورای اسلامی با امکان بهره‌مندی رانندگان تاکسی‌های اینترنتی از مزایای بیمه تأمین اجتماعی موافقت کردند. براساس این بند اصلاحی؛ ارائه‌دهندگان خدمات حمل و نقل بار و مسافر که از طریق سکو (پلتفرم) های مجازی به فعالیت مشغول بوده و بیمه بازنشستگی ندارند، مجاز به بیمه کردن خود نزد سازمان تأمین اجتماعی هستند. آیین‌نامه اجرایی موضوع این بند به پیشنهاد وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی حداکثر ظرف سه ماه پس از لازم‌الاجرا شدن این قانون تهیه می‌شود و به تصویب هیات وزیران می‌رسد.
رانندگان تاکسی‌های اینترنتی همچون اسنپ و تپسی در سکوهای مجازی فعالیت می‌کنند و امکان پوشش بیمه‌ای ندارند که با توجه به تعداد ۳۰۰ هزار نفر مشمول این قانون، براساس مصوبه جدید مجلس این گروه هم تحت پوشش بیمه پایه همچون تأمین اجتماعی قرار می‌گیرند.
بستر قانونی پوشش بیمه‌ای اصناف و گروه‌های اجتماعی
بر اساس اصل ۲۹ قانون اساسی، پوشش بیمه‌ای آحاد مختلف جامعه و برخورداری از تأمین اجتماعی از نظر بازنشستگی، بیکاری، پیری، از کارافتادگی، بی‌سرپرستی، در راه ماندگی، حوادث و سوانح و نیاز به خدمات بهداشتی و درمانی و مراقبت‌های پزشکی به صورت بیمه و غیره حقی همگانی شناخته شده است. بهره‌مندی از این حقوق به‌ویژه برای شاغلان اصناف برعهده سازمان‌ها و صندوق‌های بیمه‌ای نظیر تأمین‌اجتماعی است.
در این ارتباط با استناد به مقررات جاری فضای کار و تولید و الزام بیمه شاغلان، بخش عمده پوشش بیمه‌ای حوزه کسب‌وکارهای مختلف توسط تأمین‌اجتماعی انجام شده و این سازمان با بسترسازی اجرای طرح‌های مختلف، زمینه جذب شاغلان بدون بیمه را در قالب بیمه‌های توافقی فراهم آورده است. بیمه‌های توافقی نیز به عنوان یکی از سازوکارهای گسترش پوشش بیمه‌ای، امکان بهره‌مندی طیف وسیعی از افراد بدون پوشش نظام حمایتی شامل اصناف و شاغلان بدون بیمه جامعه را فراهم می‌کند.
تأمین‌اجتماعی اصلی‌ترین بیمه اجتماعی اصناف
تأمین اجتماعی در راستای توسعه چتر بیمه‌ای برای حدود ۳۰ درصد افراد بدون بیمه جامعه با بهره‌مندی از ابزار بیمه‌های توافقی، علاوه رسالت گسترش بیمه‌های اجتماعی، رشد سهم پوشش بیمه را در توافق گروهی با اصناف دنبال می‌کند
سازمان تأمین‌اجتماعی به واسطه سوابق، ظرفیت‌ها و امکانات مرتبط با خدمات بیمه‌ای، درمانی و بازنشستگی قابل ارائه به جامعه تحت پوشش، به‌ویژه توانمندی ارائه خدمت به اقشار شاغل و اصناف، امکان پوشش بیمه‌ای همه گروه‌های اجتماعی را از طریق انواع بیمه‌های اختیاری و صاحبان حرَف و مشاغل آزاد فراهم کرده است.
این سازمان گروه‌های اجتماعی و اصناف نظیر شاغلان کارگاه‌های مشمول قانون کار، کارکنان نهادهای انقلابی، کارکنان دولتی غیرمشمول نظام حمایتی خاص، کارکنان پیمانکاری در چارچوب قراردادهای کار فردی غیرمشمول قانون کار، کارمندان پیمانی دستگاه‌های اجرایی، کارکنان شرکت‌های دولتی استخدام شده برای مشاغل کارگری، کارکنان مطبوعات، شاغلان واحدهای صنفی، کارکنان دفاتر اسناد رسمی، قالیبافان، بافندگان فرش و شاغلان صنایع‌دستی، کارگران ساختمانی، رانندگان را تحت پوشش دارد.
آمارها بیانگر این است که در ۲ سال اخیر بستر پوشش بیمه‌ای بسیاری گروه‌ها نظیر پزشکان بدون بیمه، زنان خانه‌دار، دانشجویان، امددگران، دامپزشکان، شاغلان پلتفرمی و دیگر شاغلان اصناف در تأمین اجتماعی فراهم شده است. تأمین اجتماعی در راستای توسعه چتر بیمه‌ای برای حدود ۳۰ درصد افراد بدون بیمه جامعه با بهره‌مندی از ابزار بیمه‌های توافقی، علاوه رسالت گسترش بیمه‌های اجتماعی، رشد سهم پوشش بیمه را در توافق گروهی با اصناف دنبال می‌کند. در این راستا جذب حدود ۲ میلیون نفری در مدت فعالیت دولت سیزدهم در تأمین‌اجتماعی محقق شده است.
آمارها چه می‌گویند؟
آخرین داده‌های تأمین‌اجتماعی نشان می‌دهد که در بخش بیمه اجباری به عنوان بزرگترین جامعه آماری این سازمان اکنون ۱۰ میلیون و ۸۶۴ هزار و ۲۵۱ نفر، در حوزه بیمه‌شدگان خاص برای رانندگان، بافندگان، کارگران ساختمانی، کارفرمایان صنفی، باربران، خادمان مسجد و زنبورداران، چهار میلیون و ۴۴۳ هزار و ۲۵۰ نفر، در بخش بیمه صاحبان حرَف و مشاغل آزاد در قالب فعالان و افراد شاغل در اصناف نیز یک میلیون و ۷۱۲ هزار و ۵۷۱ نفر و در چارچوب بیمه‌های توافقی حدود ۱۵۰ هزار نفر تحت پوشش هستند.
همچنین در قالب تفاهم‌نامه سازمان تأمین‌اجتماعی و جمعیت هلال احمر، زمینه پوشش بیمه‌ای ۲۲ هزار امدادگر با نرخ ۱۸ درصد فراهم شده است. براساس توافق سازمان‌های تأمین‌اجتماعی و نظام دامپزشکی نیز افراد صنفی بدون بیمه عضو این سازمان در حوزه بیمه‌های توافقی با ماهیت اختیاری امکان بهره‌مندی از مزیت‌های این سازمان را دارند. یکی دیگر از اولویت‌های تأمین‌اجتماعی در این حوزه، بهره‌مندی شاغلان پلتفرمی از خدمات این سازمان با همکاری اتاق اصناف است؛ این مهم در راستای ارائه خدمات به فعالان اصناف محقق خواهد شد.
براساس آمار تأمین‌اجتماعی حدود چهار میلیون نفر بیمه‌شده خاص از خدمات این سازمان بهره‌مند هستند که سهم کارفرمایی آنها توسط دولت پرداخت می‌شود. بیمه‌شدگان خاص با ۱۲ گروه شامل رانندگان، زنان سرپرست خانوار، مددجویان، کارکنان مراکز توانبخشی، مربیان مهدکودک، زنبورداران، صیادان، قالیبافان، باربران و خادمان مساجد دهک‌بندی می‌شوند. از مجموع بیمه‌شدگان خاص تأمین اجتماعی یک میلیون و ۷۳۸ هزار و ۶۷۴ نفر بیمه حرَف و مشاغل آزاد است که با احتساب افراد تبعی به ۷ میلیون و ۵۷۰ هزار و ۹۳ نفر می‌رسد.
براساس این آمارها، تعداد بیمه‌شدگان اختیاری در بخش بیمه‌شدگان خاص ۶۹۹ هزار و ۲۳۷ نفر، رانندگان ۸۳۳ هزار و ۹۹۰ نفر، بافندگان ۲۲۷ هزار و ۶۵۰ نفر، کارگران ساختمانی ۷۱۳ هزار و ۸۹ نفر، کارفرمایان صنفی ۱۹۱ هزار و ۱۰۷ نفر، باربران ۳۸ هزار و ۷۹ نفر، خادمان مساجد ۲۴ هزار و ۷۱۸ نفر و زنبورداران ۲ هزار و ۸۰۹ نفر به شمار می‌آیند.
توسعه بیمه شاغلان در تعامل اتاق اصناف، کارفرمایان صنفی و تأمین‌اجتماعی
توسعه بیمه اصناف و پوشش شاغلان بخش‌های متنوع تولیدی و خدماتی در راستای الزام پوشش بیمه‌های اجتماعی، طی دهه‌های گذشته با استفاده از بسترهای تأمین‌اجتماعی محقق شده است؛ به جهت تکمیل پوشش گروه‌های شاغل بدون بیمه، تعامل گسترده‌تر تأمین‌اجتماعی، اتاق اصناف و کارفرمایان کارگاه‌های صنفی الزامی است.
با استناد به تعدد و تنوع اصناف تحت پوشش بیمه‌های اجتماعی، شکل‌گیری و توسعه فعالیت مشاغل جدید پلتفرمی در بستر الکترونیک، ضرورت مهیا کردن بستر پوشش بیمه‌ای فعالان مشاغل جدید فضای مجازی و انتفاع چندوجهی کارفرمایان صنفی این حوزه، شاغلان پلتفرمی و تأمین‌اجتماعی و همچنین بهبود فضای کسب‌وکار احساس می‌شود.
مشمولان بیمه‌شدگان صنفی و توافقی
براساس اعلام تأمین‌اجتماعی از ابتدای آبان‌ماه ۱۳۸۳ تا بهمن‌ماه سال ۱۴۰۱ تعداد ۳۲ گروه از «گروه‌های اجتماعی غیرمشمول نظام حمایتی خاص فاقد رابطه مزدبگیری» با مصوبه هیأت‌مدیره این سازمان و انعقاد توافقنامه، تحت پوشش قرار گرفته‌اند. بر این اساس در حدود ۱۵۰ هزار نفر شامل جامعه پزشکی، هنرمندان و صنعتگران صنایع‌دستی، راهنمایان ایرانگردی و جهانگردی، اعضای سازمان‌های نظام دامپزشکی، نظام مهندسی ساختمان، انجمن‌های صنفی، کانون‌ها و نهادها از مزیت بهره‌مند هستند.
افراد مشمول باید فاقد پوشش بیمه‌ای، مقررات حمایتی خاص و رابطه مزدبگیری با کارگاه‌های مشمول قانون تأمین‌اجتماعی باشند. داشتن حداکثر ۵۰ سال سن، پرداخت حق‌بیمه ۲۷ درصد مبنای پرداخت حق‌بیمه طبق توافق با مرجع معرفی‌کننده و شروع بیمه‌پردازی از تاریخ ثبت معرفی‌نامه از دیگر ضوابط این بیمه است.
با اعلام سازمان تأمین‌اجتماعی بیمه‌شدگان توافقی از حمایت‌های مقرر در ماده (۳) قانون تأمین‌اجتماعی به استثنای غرامت دستمزد ایام بیماری و بارداری و همچنین سایر حمایت‌ها با رعایت مقررات بهره‌مند می‌شوند. این حمایت‌ها شامل بازنشستگی، ازکارافتادگی، بازماندگان، درمان، کمک‌هزینه ازدواج، اروتز و پروتز، کمک‌هزینه مراسم ترحیم و هزینه سفر بیمار و همراه است.
با توجه به نبود رابطه مزدبگیری این گروه‌ها با کارگزار، آنان از شمول قانون بیمه بیکاری، خارج و حق‌بیمه ۳ درصد مبنای پرداخت این بخش از آنها وصول نمی‌شود و خدمات درمانی آنان نیز تابع ضوابط تأمین‌اجتماعی است.
انواع صندوق‌های بازنشستگی
قانون به صورت عمده امکان و اجازه توسعه بیمه‌های اجتماعی شاغلان بازار کسب‌وکار را برای تأمین‌اجتماعی صادر کرده و به این واسطه این نهاد به عنوان بزرگترین سازمان بیمه‌گر با جامعه تحت پوشش حدود ۴۷ میلیون نفری، بخش اعظم شاغلان اصناف را تحت پوشش دارد
به طوری کلی سه صندوق بزرگ بازنشستگی با دامنه شمول و فعالیت کارمندان دولت با پوشش صندوق بازنشستگی کشوری، مشمولان قانون کار و بعضی قوانین خاص زیرپوشش سازمان تأمین‌اجتماعی و نیروهای مسلح در پوشش صندوق بازنشستگی نیروهای مسلح فعالیت دارند.
دیگر صندوق‌های مهم بازنشستگی شامل صندوق بازنشستگی فولاد، صندوق بیمه اجتماعی کشاورزان، روستاییان و عشایر، صندوق بازنشستگی بانک مرکزی، صندوق بازنشستگی - وظیفه و ازکارافتادگی و پس‌انداز کارکنان بانک‌ها، صندوق بازنشستگی کارکنان شهرداری تهران، صندوق بازنشستگی کارکنان صدا وسیما، صندوق بازنشستگی شرکت نفت، صندوق بازنشستگی کارکنان وزارت جهاد کشاورزی، صندوق بازنشستگی شرکت بیمه ایران، صندوق بازنشستگی شرکت مخابرات ایران، موسسه صندوق بازنشستگی شرکت ملی صنایع مس ایران و صندوق حمایت وکلای دادگستری می‌شود.
بخش قابل توجهی از این صندوق‌ها به دلیل هدفگذاری تخصصی پوشش بیمه‌ای، درمانی و بازنشستگی اقشار خاص امکان گسترش بیمه‌های اجتماعی و پوشش گروه‌های شاغل اصناف را ندارند و براساس قانون صرفاً برای ارائه خدمات به گروه مشخص تاسیس و ادامه فعالیت دارند. در واقع قانون به صورت عمده امکان و اجازه توسعه بیمه‌های اجتماعی شاغلان بازار کسب‌وکار را برای سازمان تأمین‌اجتماعی صادر کرده است و به این واسطه این نهاد به عنوان بزرگترین سازمان بیمه‌گر با جامعه تحت پوشش حدود ۴۷ میلیون نفری، بخش اعظم شاغلان اصناف را تحت پوشش دارد.
پوشش بیمه‌ای صندوق‌های بازنشستگی
با توجه به وجود ۱۸ صندوق و سازمان بیمه‌ای در کشور، صندوق بازنشستگی پس از سازمان تأمین‌اجتماعی به عنوان دومین صندوق فعال در راستای ارائه خدمات به افراد حقوق‌بگیر و بازنشسته به شمار می‌رود. تعداد یک میلیون و ۶۴۱ هزار نفر، مجموع حقوق‌بگیران این صندوق را تشکیل می‌دهند. براساس آخرین آمار صندوق بازنشستگی کشوری تعداد «شاغلان کسورپرداز» این صندوق ۸۹۹ هزار و ۸۷۸ نفر در بازه سنی ۱۵ تا ۶۰ سال به بالا اعلام شده است.
براساس آخرین آمارها تاکنون ۲ میلیون و۷۰۰ هزار نفر از کشاورزان، روستاییان و عشایر تحت پوشش صندوق بیمه اجتماعی کشاورزان، روستاییان و عشایر قرار گرفته‌اند. این صندوق به طور ویژه پوشش جامعه حدود ۳۰ میلیون نفری جامعه روستاییان و عشایر کشور را هدف قرار داده و در این راستا با ارائه طرح‌های مختلف، پوشش بیمه‌ای شاغلان صنفی این حوزه را برنامه‌ریزی کرده است.
«صندوق حمایت و بازنشستگی کارکنان فولاد» با برنامه‌ریزی و هدفگذاری جهت رسیدگی به امور بازنشستگان این حوزه اکنون با پوشش ۷۹ هزار بازنشسته، ۱۲ هزار بیمه‌پرداز، ۸۷ هزار مستمری‌بگیر و ۳۰۰ هزار اعضای خانواده بیمه‌شدگان و بازنشستگان، جمعیتی در حدود ۵۰۰ هزار نفر از شاغلان کارگاهی و صنفی بخش فولاد را تحت پوشش دارد.
تصویب آیین‌نامه تعرفه حق‌الوکاله و هزینه سفر وکلای دادگستری مصوب تیرماه ١٣٤١ توسط وزیر وقت دادگستری را می‌توان نخستین گام در جهت ایجاد «صندوق حمایت وکلای دادگستری» با هدف حمایت از وکلای دادگستری دانست.
با توجه به جایگزینی قانون «تشکیل صندوق تعاون وکلا و تأمین هزینه‌های کانون وکلای دادگستری» با آیین‌نامه مذکور در سال ۱۳۵۰، وظیفه این صندوق کمک به وکلای دادگستری و کارگشایان در زمان پیری، از کارافتادگی وکمک به بازماندگان آنان تعریف شد. در ادامه با تصویب توسط هیات وزیران در سال ۱۳۷۷، امکان آغاز فعالیت صندوق از ابتدای سال ١٣٧٨ فراهم شد. جامعه وکلای دادگستری به عنوان یکی از اصناف شاغل در این حوزه، پوشش بیمه‌ای و مزایای آن را از طریق این صندوق دریافت می‌کنند.
اصناف پرجمعیتی که بیمه نیستند
حتی با وجود رشد بی‌سابقه بیمه‌های اجتماعی در بیش از ۴ دهه گذشته و تعمیم پوشش بیمه‌ای به ۷۳ درصد جامعه، همچنان بنا به شرایط حاکم بر فضای کسب‌وکار، بخشی از شاغلان اصناف در بخش‌های مختلف یا تمایل به بهره‌مندی از بیمه ندارند یا امکان پوشش توسط کارفرمایان برای آنان فراهم نمی‌شود.
بخش قابل توجهی از نیروی کار شاغل در اصناف در طی دوره‌های مختلف به‌ویژه در سال‌های اخیر از مزیت بیمه‌ای و خدماتی تأمین اجتماعی استفاده کرده و تحت پوشش قرار گرفته‌اند، در این بین اما همچنان بسیاری افراد شاغل در مشاغلی نظیر رانندگان تاکسی‌های اینترنتی، صاحبان مشاغل و فعالان حوزه کسب‌وکارهای مجازی، نیروی کار مشاغل خانگی و بخشی از افراد حاضر در مشاغل خُرد صنفی از بیمه‌های اجتماعی بهره‌مند نیستند.
تسهیل‌گری و اصلاح قوانین و مقررات، حمایت دولت‌ها از کسب‌وکارهای صنفی تولیدی و خدماتی، فرهنگ‌سازی بیمه‌ای، بسترسازی توسعه بیمه کسب و کارهای اشاره شده و تعامل و همکاری بخش کارفرمایی از این مهم، زمینه توسعه گستره پوشش بیمه‌ای شاغلان صنفی را فراهم خواهد کرد.