به گزارش خبرنگار معارف ایرنا از سازمان هیأت و تشکل‌های دینی سازمان تبلیغات اسلامی، مسلم نادعلی زاده در پیش نشست تخصصی همایش علمی هیأت و آیین‌های مذهبی گفت: قبل از تاسیس تکیه دولت معروف، در سال ۱۲۹۰، ما باز هم تکیه دولتی داشته‌ایم و مثلا تکیه حاج میرزا آقاسی تکیه دولتی بوده است. اسناد تاریخی نشان‌دهنده آن است که از زمان فتحعلی شاه و محمدشاه ما تکیه دولتی داشته‌ایم. البته رجال دیگری چون صدراعظم نیز برای خودشان تکایایی داشته‌اند.
وی ادامه داد: جالب است که در آن روزگار، سمتی با عنوان «معین البکاء» وجود داشته است. وقتی ناصرالدین شاه به دوستعلی خان محیی الممالک ماموریت می‌دهد که تکیه دولت را بنا کند، معین البکا که شخصی به نام میرزا محمدتقی بوده و سال‌ها این سمت را بر عهده داشته است، از دنیا می‌رود و برادرزاده اش به نام میرزا باقر، معین البکایی را برعهده می‌گیرد که تا ۳۵ سال هم معین البکاء دولتی بوده است. احتمالا میرزا محمدتقی، شیرازی الاصل بوده و مدتی در اصفهان می‌زیسته است. وظیفه او این بوده است که تعزیه خوانان خوب را از سراسر ایران شناسایی کرده و به تهران منتقل کند تا در حضور شاه اجرا کنند.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: اسامی تعزیه خوانان دوره قاجار بعضاً در اسناد دولتی آن زمان و در اعلان‌های تکیه دولت و در خاطرات ناصرالدین شاه ثبت شده است. شاید تا حدود ۱۸۰ نفر را اسم داریم. اگر این افراد را بررسی کنیم می‌بینیم اکثرا اهل قزوین، تفرش، طالقان، کاشان، دامغان، کرمان، اصفهان، مازندران، قم، خراسان و ساوه بوده‌اند. یک علت می‌تواند سابقه این مناطق در تعزیه خوانی باشد و علت دیگر، نزدیک بودن این مناطق به تهران.
تاریخ دقیقی برای آغاز شبیه خوانی در ایران نداریم
وی افزود: ترکیب جغرافیای تاریخی، ترکیب نسبتا جدیدی در پژوهش‌ها است. از این رو در این جلسه در رابطه با پراکندگی جغرافیایی شبیه‌خوانی در ایران نکاتی را ارائه می‌کنم که در آینده می‌توان از این پراکندگی جغرافیایی و از منشأهای آن، مطالعات مردم شناسانه داشت و علت‌یابی کرد که مثلا چرا از این جغرافیا، این نمایش مذهبی پدید آمده و شکل گرفت.
عضو هیأت علمی دانشگاه اهل بیت(ع) افزود: ما تاریخ دقیقی برای آغاز شبیه خوانی در ایران سراغ نداریم اما می‌توانیم حدس بزنیم که بر اساس شواهد و مدارک تاریخی این اتفاق از کدام مناطق آغاز شده است. تاریخچه تعزیه خوانی را، بایستی از سه منظر فقهی؛ تعزیه سرایان، شاعران تعزیه و تعزیه خوانان نامی در دوران قاجار و در نهایت، سفرنامه‌ها مورد بررسی قرار داد. از منظر سفرنامه‌ها باید گفت که نخستین گزارش‌هایی که ما از اجرای مجالس تعزیه در ایران داریم، مربوط به اواسط قرن دوازدهم می‌شود. این گزارش‌ها اجرای یک نمایش مذهبی را بازتاب می‌دهند و توصیفاتی از قطع شدن دست‌های حضرت عباس(ع)، مجلس یزید و مانند آن به چشم می‌خورد.
ریشه تعزیه در ایران را در قرن دوازدهم می توان جست‌وجو کرد
نادعلی زاده ادامه داد: اولین و دقیق‌ترین گزارش‌های خارجی مربوط می‌شود به کارستر نیاورد که ۱۱۷۹ هجری قمری در جزیره خارک شاهد اجرای مجلس تعزیه بوده است. جالب است که او در توصیف خود از این مجلس بیان می‌کند که هم اهل سنت و هم شیعیان در مجلس حضور داشتند. اجرای چنین مجلسی در سال ۱۱۷۹ در جزیره خارک نشان دهنده این است که مدت‌ها است مجالس تعزیه در نقاط مختلف ایران جریان دارد که به جزیره خاک هم رسیده است.
وی با اشاره به گزارش‌هایی از ویلیام فرانکلین در ۱۲۰۱ هجری قمری گفت: گزارش‌های فرانکلین بیانگر آن است که تعزیه، نمایشی کاملاً جا افتاده و شکل گرفته است؛ این‌ها نشان می‌دهد ما در قرن دوازدهم باید دنبال منشأهای تعزیه در ایران بگردیم. چون ما در پیش از این تاریخ، گزارشی از سفرنامه‌نویس‌ها نداریم. به هر حال واضح است که در طول قرن دوازدهم این اتفاق در ایران افتاده و گسترش پیدا کرده است.
نخستین فتوای مکتوب در زمینه تعزیه خوانی
عضو هیأت علمی دانشگاه اهل‌بیت(ع) در تبیین منظر فقهی گفت: نخستین فتوای مکتوب که در زمینه تعزیه خوانی به ما رسیده است، به آقامحمدعلی کرمانشاهی مربوط است که اواخر دوره زندیه زندگی می‌کرده و معاصر آقامحمدخان قاجار است. وی کتابی به نام مقامع الفضل دارد که مجموعه پرسش و پاسخ‌های فقهی است که در سال ۱۱۹۶ تالیف شده است. در آنجا سوال می‌شود که نظر شما درباره مراسم تعزیه که در بعضی مناطق اجرا می‌شود چیست؟، ایشان پاسخ می‌دهد که اجرای آن ایراد ندارد و فقط ادوات موسیقی که استفاده می‌شود مناسب مجالس لهو نباشد.
وی ادامه داد: این مطلب نشان می‌دهد که در اواخر قرن دوازدهم تعزیه در مناطق مختلف ایران رایج بوده که منجر به چنین استفتائی شده است. البته فاضل دربندی در کتاب خود اکسیر العبادات فی اسرار الشهادات چند واقعه از وحید بهبهانی پدر آقا محمدعلی کرمانشاهی نقل می‌کند که ایشان در مجالس تعزیه حاضر می‌شده و عزاداری می‌کرده است. پس اگر این گزارش‌ها را بپذیریم، نشان دهنده وجود تعزیه در بهبهان و قزوین در اواسط قرن دوازدهم بوده است.
اولین نسخه تعزیه در ایران مربوط به اواخر قاجار است
نادعلی‌زاده اظهار کرد: از منظر تعزیه سرایان و نسخ تعزیه که به دست ما رسیده است، قدیمی‌ترین نسخه که الان در اختیار داریم مربوط است به شخصی به نام احمد بن ملا محمدعلی واعظ خوانساری که در ۱۱۳۶ هجری قمری کتابت شده است. او به فنایی متخلص بوده و درباره غارت خیمه‌ها به تعزیه سرایی پرداخته است. اگر این تاریخ دقیق باشد نشان می‌دهد که ما در اوایل قرن دوازده (اواخر قاجاریه) نسخه‌های تعزیه نیز داشته‌ایم.
این استاد دانشگاه یادآور شد: شاعر دیگری که می‌شناسیم شخصی به نام ناطق است که اهل غنی(غینه) بوده که در سال ۱۲۰۱ مجالسی از او نقل و کتابت شده است. شاعر بعدی میرزا لطفعلی محرم خوری اهل خور است که در سال ۱۲۰۰ هجری قمری مجالسی داشته و گزارش‌هایی از تعزیه‌سرایی او داریم اما در تذکره‌ها، اولین کسی که به عنوان شاعر تعزیه نام برده شده است، شخصی به نام میرزا محمد مازندرانی است که در شیراز می‌زیسته و در دوران فتحعلی شاه بوده است.
اسامی تعزیه‌خوانان گذشته
وی با مروری بر تعزیه خوانی در مناطق ایران در دوره قاجار گفت: مثلا از اردبیل شخصی به نام میرزا محسن مجتهد که از ۱۲۹۴ تا ۱۳۱۲ زندگی می‌کرده از ۲۷ ذی الحجه به مدت ۴۰ شب اجرای تعزیه داشته است. برگزاری تعزیه در نسل او نیز ادامه پیدا می‌کند که مرحوم سلیم موذن‌زاده نیز از نوادگان ایشان است. در مناطق ترک‌نشین نیز ما حاج میر سلام الله موسوی مراغی را داریم که اهل مراغه بوده که ایشان هم سال ۱۲۴۹ تا ۱۳۳۰ هجری قمری زندگی می‌کرده و ۴۰ مجلس از او به یادگار مانده است.
نادعلی‌زاده بیان کرد: ملا اسدالله آمره‌ای اهل کمیجان اراک، متخلص به مخلص که تعزیه ترکی می‌سروده، نمونه دیگر است. محمدحسن بیک افشار خرقانی اهل منطقه‌ای میان قزوین و همدان بوده است. در مناطق لر نشین بروجرد شخصی را داریم به نام علی فانی که گزارش‌هایی به او پرداخته‌اند. در چهارمحال و بختیاری شاعری به نام سید ذاکر را داریم که اشعار مجالس او موجود است. تعزیه گردان معروفی به نام سید صولت دهکردی را در شهرکرد داریم. در منطقه کرمان نیز حدود ۳۰ مجلس تعزیه در موزه هنرهای معاصر صنعتی کرمان نگهداری می‌شود. در همدان نیز سید محمدحسین تعزیه ساز همدانی یا میرزا اسماعیل مکتب دار که حدود سال های ۱۲۴۰ هجری قمری معلم تعزیه بوده است را داریم.
وی ادامه داد: در شیرین آباد از توابع ملایر نیز شخصی بوده است مشهور به قهرمان خان قهری که کتابی دارد به نام سفینه قهرمانیه که او هم تعزیه‌ساز بوده است. در منطقه مازندران به جز سیدآقا مازندرانی و ملا محمود مازندرانی که در تکیه دولت تعزیه می‌خواندند، ما میرزا محمد تقی نوری را داریم که پدر محدث نوری بوده و در دوره فتحعلی شاه زندگی می کرده است و ۳۲ مجلس تعزیه سروده ایشان در کتابخانه ملی ملک نگهداری می شود. همچنین محمدعلی فاخر را در قرن سیزدهم داریم که اهل چالوس بوده و ایشان هم مجالسش منتشر شده و موجود است.
این استاد دانشگاه ابراز کرد: رضوانی مازندرانی اهل نور، نمونه دیگری از تعزیه سازان آن عصر است. در منطقه شیراز، ما یک نسخه بسیار ارزنده از مجالس تعزیه با مهر شعاع الملک داریم که در کتابخانه ملک نگهداری می‌شود، اما متاسفانه شاعر این مجموعه مشخص نیست. در زمینه تعزیه، اشخاص زیادی در شیراز حضور داشته‌اند، مثل ملا باقر حضرتی که ملقب شد به شمرالممالک. در بوشهر، ما محمدعلی خان جمی را داریم که متوفی ۱۳۸۵ هجری قمری است. میرزا حسین علی قضایی در میناب را داریم که کتابی به نام عمده المجالس داشته و سه گونه متفاوت تعزیه می‌سروده است که به طلا و نقره و مس معروف است. در منطقه طالقان نیز ملا علی بابای مهرانی طالقانی را داریم که در کتاب تشبیه المصائب در نسخه خطی، ۲۵ مجلس از او به یادگار مانده است. در خراسان و گیلان نیز گزارش‌هایی داریم.
ردپای تاریخ تعزیه در ایران در قرن هفتم و هشتم
سعید طاووسی مسرور عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی گفت: در مناطقی که تعزیه رونق داشته، حتما به شهرهای کوچک و توابع آن نیز توجه شود. بعضا مطالعه میدانی هم می‌تواند موثر باشد. مناطقی هم که امروزه تعزیه در آنها به طور جدی دنبال می‌شود، قطعا خالی از سابقه نبوده و قابل توجه است. مثلا شهر فشند از توابع قزوین قدیم و خوانسار بایستی مورد مطالعه قرار گیرد. همچنین نسخ خطی، کتاب‌شناسی‌ها، تصاویر و نقاشی‌ها نیز قابلیت تحقیق و بررسی دارد. در روستای لیچاه استان گیلان، امامزاده‌ای وجود دارد که دور تا دور این امامزاده با نقاشی‌های تعزیه تزیین شده است.
محمدرضا سنگری عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان این که تعزیه نسبت به آنچه که در این جلسه بیان شد، سابقه دیرینه‌تری دارد، اظهار داشت: اولین دلیل این است که ما در قرن هفتم و هشتم، مولانا حسن کاشانی آملی، نصره بن محمد علوی راضی، حمزه کوچک ورامینی و شهاب سهمنانی را داریم که برای مرثیه خوانان آن زمان متن تولید می‌کردند.
اولین تعزیه ایران در سیستان و بلوچستان
وی افزود: دومین دلیل اینکه، نخستین گزارشی که در باب برگزاری تعزیه در ایران در سفرنامه‌ها وجود دارد، به قرن یازدهم بر می‌گردد. گزارشی در سال ۱۰۳۸ هجری قمری منتشر شده و پیترو دلاواله جهانگرد ایتالیایی گزارش‌هایی در قرن یازدهم در اصفهان داشته است. سومین دلیل این است که، گره خوردگی و پیوندی بین برگزاری نمایش‌های کهن در ایران وجود دارد.
سنگری افزود: به گمان من، آغاز این ها را باید از منطقه سیستان و بلوچستان بدانیم؛ چون براساس تاریخ سیستان، اولین حرکت‌هایی که اتفاق افتاده در آنجا بوده است. البته همه این نمادهای باقی مانده، نوعی نمایش است و این نمایش‌ها نشان می‌دهد گذشته تعزیه در ایران، پیشینه خیلی بیشتر از این ها دارد.
رضا بیات عضو هیأت علمی دانشگاه شهید رجایی سومین منتقد این نشست علمی بود که با اشاره بر روشمند بودن ارائه، نکات خود را اینگونه بیان کرد: ممکن است ما به بسیاری از گزارش‌ها و اخبار مراجعه نکرده باشیم و هنوز به پژوهش‌های بیشتری نیاز است. در ضمن در خود منابع قابل بررسی، نسخ خطی و موزه‌ها هنوز جای کار دارد. به نظرم کار بعدی مدون کردن و مرتب کردن اطلاعات بدست آمده است و شاید بررسی تاثیر و رنگ و بوی محلی در تعزیه‌ها نیز، جالب باشد. مثلا مردم کدام منطقه، چه تخیلی را به صورت داستان درآورده اند.
معنای اصطلاحی تعزیه در سه قرن اخیر شکل گرفته است
وی در تشریح اصطلاحات شبیه‌خوانی و تعزیه گفت: تعزیه به معنای عام خود به معنی عزاداری است و در معنای اصطلاحی، به معنی نمایش مذهبی شیعیان است که با محوریت واقعه عاشورا برگزار می‌شود. این معنای اصطلاحی در سه قرن اخیر شکل گرفته و بعضی معتقدند واژه شبیه‌خوانی که ترجمه فارسی تعزیه است را به معنای عام‌تر به کار ببریم تا شامل مجالس با درون مایه شاد نیز بشود و تعزیه را اختصاصا در مورد مجالس سوگواری به کار ببریم. من بیان کردم که چون واژه تعزیه تبدیل به اصطلاح شده است و لذا نباید خیلی به معنی لغوی آن توجه کنیم.
چهارمین پیش‌نشست تخصصی همایش علمی هیأت و آیین‌های مذهبی با عنوان کرسی علمی-ترویجی جغرافیای تاریخی شبیه‌خوانی (تعزیه) در ایران در دانشگاه اهل‌بیت(ع) برگزار شد.