با فرارسیدن پاییز معضل آلودگی هوا مانند سال‌های پیش با شدت بیشتری به ویژه در یک هفته اخیر شروع شده است، بی‌تفاوتی مسوولان در حالی است که بنا به گفته «مهدی پیرهادی » رئیس کمیسیون محیط زیست شورای شهر تنها در ۱۴۰۰ بیش از ۶ هزار و ۳۰۰ نفر از هموطنانمان به ویژه افراد مسن جان خود را به دلیل آلودگی هوا از دست دادند.
از طرف دیگر پیش‌بینی میشود که از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۳۰ جمعیت افراد مسن در ایران دو برابر خواهد شد. همچنین بیش از نیمی از جمعیت جهان در مناطق شهری زندگی میکنند، اما این نرخ در ایران بیش از ۷۰ درصد است. در این پیوند «نوید کارگر ده‌بیدی» و «محمد حسن طراز کار» در پژوهشی با عنوان اثر سالخوردگی جمعیت بر آلودگی زیست محیطی در ایران[۱] به بررسی اثر سالخوردگی جمعیت و گسترش شهرنشینی بر انتشار آلودگی در ایران طی دوره ۱۳۵۰ تا ۱۳۹۲ پرداخته است. در ادامه گزیده‌ای از آن را می‌خوانیم؛
وضعیت سالخوردگی جمعیت در ایران و جهان
در سراسر دنیا، مسن شدن جمعیت امریست فراگیر که باید آن را در نتیجه بهبود وضعیت بهداشت عمومی، آگاهی بیش‌تر راجع به شیوه‌های صحیح زندگی و پیشرفت تجهیزات پزشکی قلمداد کرد، این موارد منجر به افزایش طول عمر و کاهش میزان مرگ و میر در تمام کشورها شده است، به طوری که پیش‌بینی میشود جمعیت افراد بالای ۶۰ سال از مرز ۲ میلیارد نفر و جمعیت افراد بالای ۸۰ سال از مرز ۴۰۰ میلیون نفر در سال ۲۰۵۰ تجاوز خواهد کرد. همچنین بیش از ۵۰ درصد این افراد نیز در کشورهای آسیایی زندگی خواهند کرد بنابراین سالخوردگی جمعیت در کشورهای آسیایی از جمله ایران امری اجتناب ناپذیر است.
رابطه سالخوردگی جمعیت با آلودگی هوا در ایران به صورت U- وارون است و با افزایش نسبت افراد مسن به کل جمعیت، در ابتدا سرانه انتشار گاز دی اکسید کربن افزایش مییابد، اما در ادامه مقدار انتشار آن روندی نزولی پیدا می‌کند
پیش‌بینی‌های سازمان ملل حاکی از آن است که از سال ۲۰۱۵ تا۲۰۳۰جمعیت افراد مسن در ایران دو برابر خواهد شد. همچنین درصد افراد سال‌خورده به کل جمعت کشور از ۶ درصد در سال ۲۰۰۰ به بیش از ۸ درصد (۵/۶ میلیون نفر) در سال ۲۰۱۵ رسیده و تا سال ۲۰۳۰ به ۱۴درصد (۷/۱۲میلیون نفر) افزایش خواهد یافت.
به علاوه پیش‌بینی میشود درصد افراد مسن در سال ۲۰۵۰ به بیش از ۳۱ درصد (۷/۲۸میلیون نفر) خواهد رسید اما تاثیر سالخوردگی جمعیت بر متغیرهای مختلف اقتصادی و زیست‌محیطی متفاوت است. بیش‌تر صاحب نظران اقتصادی بر این باورند که سالخوردگی جمعیت، یک بحران برای کشورهای توسعه یافته و بویژه کشورهای اروپایی است در مقابل اندیشمندان زیست محیطی سالخوردگی جمعیت را پدیده‌ای مناسب برای اکوسیستم‌ها و منابع طبیعی می‌دانند.
این صاحب نظران بر این باورند که کاهش جمعیت و کاهش نرخ زاد و ولد و در نهایت سالخوردگی جمعیت موجب کاهش فشار بر محیط زیست شده و منجر به کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی می‌گردد.
اثرات بلندمدت سالخوردگی جمعیت و شهرنشینی بر آلودگی هوا در ایران
با توجه به یافته‌های جدول زیر مبنی بر معنی‌داری و علامت متغیرهای سالخوردگی جمعیت و توان دوم آن، می‌توان به این نتیجه دست یافت که یک رابطه‌ی U وارون میان سرانه آلودگی ناشی از انتشار دی‌اکسید کربن و سالخوردگی جمعیت در ایران وجود دارد. بر این اساس در بلندمدت، با افزایش نسبت افراد مسن به کل جمعیت، میزان آلودگی هوا افزایش مییابد، اما در نهایت روندی نزولی پیدا می کند.
همچنین نشان داده شد که با رشد جمعیت شهری در ایران، سرانه آلودگی هوا افزایش مییابد. به طوری که با یک درصد افزایش در این شاخص، انتظار می‌رود سرانه انتشار دی‌اکسید کربن در بلندمدت حدود ۳ درصد افزایش یابد. بنابراین ﺑﺎ اﻓـﺰاﯾﺶ ﺷﻬﺮﻧـﺸﯿﻨﯽ تقاضا برای اﺳـﺘﻔﺎده از زیرساخت‌ها، حمل و نقل و اﻧﺮژی طوری اﻓـﺰاﯾﺶ مییابد که ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﯾﺶ آﻟﻮدﮔﯽ محیط زیست و به ویژه آلودگی هوا میشود.
نتایج حاکی از آن است که سرانه تولید ناخالص داخلی تاثیری مثبت بر سرانه انتشار آلودگی دارد. اثر این متغیر در سطح بالایی از اهمیت آماری برخوردار است، به طوری که با افزایش ۱۰ درصدی این شاخص، انتظار می‌رود سرانه انتشار دی‌اکسید کربن در بلندمدت حدود ۲/۱ درصد افزایش یابد. بنابراین روند افزایش تولید ناخالص داخلی سرانه و به بیان دیگر روند رشد و توسعه اقتصادی کشور با مخاطرات زیست‌محیطی ناشی از انتشار آلودگی همراه است.
استفاده از متغیر مصرف انرژی در این مطالعه به این دلیل است که شاخصی مناسب برای سطح به کارگیری از سوخت‌های فسیلی است. مطابق نتایج جدول زیر اثر این متغیر در سطح بالایی از اهمیت آماری برخوردار است و ضریب آن نیز درخور توجه است. به طوری که انتظار می‌رود باافزایش سرانه مصرف انرژی به میزان ۱۰ درصد، سرانه انتشار آلودگی در بلندمدت حدود ۸/۳ درصد افزایش یابد. همچنین ضریب پیشرفت تکنولوژی نیز در بلندمدت مثبت و معنی‌دار است و با پیشرفت تکنولوژی، میزان آلودگی هوا افزایش مییابد. معادله زیر بیان نمود:
اثرات کوتاهمدت سالخوردگی جمعیت و شهرنشینی بر آلودگی هوا در ایران
مطابق نتایج جدول زیر، رابطه سالخوردگی جمعیت و آلودگی هوا در کوتاهمدت همانند رابطه بلندمدت، به صورت U وارون است. رشد جمعیت شهری در کوتاهمدت، سرانه انتشار آلودگی را افزایش می‌دهد. همچنین مصرف انرژی نیز در کوتاه مدت رابطه مثبت و معنی‌داری با آلودگی هوا دارد. مقدار ضریب متغیر پیشرفت تکنولوژی در سطح پایینی قرار دارد و از لحاظ آماری معنی‌دار نیست.
تعداد افراد سال‌خورده به کل جمعت کشور از ۶ درصد در سال ۲۰۰۰ به بیش از ۸ درصد (۵/۶ میلیون نفر) در سال ۲۰۱۵ رسیده و تا سال ۲۰۳۰ به ۱۴درصد (۷/۱۲میلیون نفر) افزایش خواهد یافت
ضریب جمله تصحیح خطا مطابق نتایج جدول نشان دهنده‌ی وجود رابطه‌ی بلندمدت معنادار بین متغیرهای الگو است. این ضریب درسطح احتمال ۱درصد معنی‌دار و دارای علامت منفی است. به طوری که انتظار می‌رود در هر دوره حدود ۲۳/۱ درصد انحراف رابطه‌ی کوتاهمدت از مسیر بلندمدت، تعدیل شود. بر این اساس اثر یک شوک بر متغیر انتشار آلودگی در کوتاهمدت کمی کم‌تر از یک دوره زمان به‌طول خواهد انجامید و پس از آن رابطه‌ی کوتاهمدت نیز در مسیر رابطه‌ی بلندمدت قرار خواهد گرفت.
همچنین در نمودار زیر رابطه‌ی بلندمدت میان انتشار آلودگی و سالخوردگی جمعیت در ایران ارایه شده است. البته در این نمودار مقادیر به صورت لگاریتم طبیعی می‌باشند. همان طور که مشاهده میشود یک رابطه U شکل برعکس میان سالخوردگی جمعیت و انتشار آلودگی وجود دارد.
با توجه به نمودار ترسیمی تقعر این منحنی در نقطه ۹۷/۴ درصد است. از این رو انتظار می‌رود در ابتدا با افزایش درصد جمعیت سالخوردگی به کل جمعیت، سرانه انتشار آلودگی افزایش یابد. این وضعیت تا قبل از مرز جمعیت ۹۷/۴ درصد، ادامه دارد و پس از آن انتظار می‌رود سرانه انتشار آلودگی کاهش پیدا کند.
همچنین در کوتاهمدت یک رابطه U شکل برعکس میان سالخوردگی جمعیت و انتشار آلودگی وجود دارد. که تقعر این منحنی در مرز سالخوردگی جمعیت ۹۸/۴ درصد است. از این رو انتظار می‌رود که در ابتدا با افزایش درصد جمعیت سالخوردگی در کوتاهمدت سرانه‌انتشار آلودگی افزایش یابد. این وضعیت تا قبل از مرز رشد ۹۸/۴ درصد، ادامه دارد و پس از آن انتظار می‌رود که سرانه انتشار آلودگی کاهش پیدا کند.
یافته‌های پژوهش
- رابطه سالخوردگی جمعیت با آلودگی هوا در ایران به صورت U- وارون است و با افزایش نسبت افراد مسن به کل جمعیت، در ابتدا سرانه انتشار گاز دی اکسید کربن افزایش مییابد، اما در ادامه مقدار انتشار آن روندی نزولی پیدا می‌کند.
- افزایش نسبی شهرنشینی در کوتاه مدت و بلند مدت منجر به افزایش انتشار آلودگی میشود. علاوه بر موارد فوق، تولید ناخالص داخلی و مصرف انرژی سرانه در هر دو حالت کوتاهمدت و بلندمدت رابطه مثبت و معنی‌داری با سرانه انتشار گاز دی اکسید کربن دارند. پیشرفت تکنولوژی نیز تنها در بلندمدت رابطهای مثبت و معنی‌داری با انتشار آلودگی دارد.
- در این مطالعه با توجه به این که ضریب شهرنشینی دارای بیش‌ترین اثرگذاری بر انتشار آلودگی است (۰۶/۳ در بلندمدت)، میبایست تمهیداتی از جانب سیاست‌گزاران اتخاذ شود تا رشد شهرها کم‌ترین آسیب را به محیط زیست وارد نماید. به عبارتی برنامههای توسعه شهرها هماهنگ با مباحث زیست محیطی تدوین شود.
- ضریب مصرف انرژی نیز در کوتاهمدت و بلندمدت مثبت و معنی‌دار است و با افزایش این شاخص، آلودگی هوا نیز افزایش مییابد. بر این اساس پیشنهاد میشود از منابع انرژی تجدید پذیر و سوخت‌های غیر فسیلی که آلودگی کم‌تری ایجاد می‌نمایند، به‌عنوان جایگزین سوخت‌های فسیلی استفاده شود.
- ضریب پیشرفت تکنولوژی نیز در بلندمدت مثبت و معنی‌دار است و با پیشرفت تکنولوژی، میزان آلودگی هوا در ایران افزایش مییابد. لذا پیشنهاد میشود که تا حد امکان از تکنولوژی‌های پاک و دوست‌دار طبیعت استفاده شود.
پی‌نوشت
[۱] . نوید کارگر ده‌بیدی، محمد حسن طراز کار، اثر سالخوردگی جمعیت بر آلودگی زیست محیطی در ایران، مجله علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره۲۱، شماره۳، شماره پیاپی ۸۲، خرداد۱۳۹۸.