گروه جامعه ایرنا - خاک از منابع مهم و ارزشمند طبیعت است و بدون داشتن خاک سالم، حیات و زندگی روی زمین امکانپذیر نیست. بخش زیادی از مواد غذایی انسان از خاک به دست می‌آید؛ در واقع منبع اصلی تامین غذای ما خاک است؛ بنابراین داشتن خاک سالم تامین کننده امنیت غذایی یک جامعه است اما چند سالی است که با افزایش جمعیت و بهره‌کشی بیش از ظرفیت از منابع خاکی، سلامت آن به خطر افتاده و این به معنای آن است که باید مراقب تولیدات غذایی خود باشیم.
خاک از منابع تجدیدپذیر به شمار می‌رود اما مساله این است که تشکیل هر سانتیمتر خاک به سال‌های بسیار طولانی نیاز دارد. منابع مختلف اعلام می‌کنند که برای تشکیل هر سانتیمتر از خاک در شرایط مختلف آب و هوایی به ۱۰۰ تا ۱۰ هزار سال زمان نیاز است و با وجود این زمان طولانیف باز هم با بهره کشی بیش از حد موجب تخریب و آلودگی منابع خاکی شده‌ایم البته منابع آلاینده خاک متفاوت است؛ پسماند، پساب، مواد نفتی، واژگونی خودروهای حامل سوخت یا شکستگی خطوط لوله برخی از عوامل آلاینده خاک است که در همه دنیا مشترک است و فقط بروز آنها می‌تواند قدرت و ضعف داشته باشد.
بروز آلودگی در خاک و متعاقب آن تحت تاثیر قرار گرفتن غذای انسان، موجب نگرانی دولتمردان شد؛ از این رو در سال ۲۰۰۳ اتحادیه جهانی علوم خاک با هدف شناساندن اهمیت خاک و جلوگیری از تخریب آن پیشنهاد داد تا روز ۵ دسامبر ( ۱۴ آذر) به عنوان روز جهانی خاک نامگذاری شود که مورد تصویب قرار گرفت و بعد از آن هر سال یک شعار برای این روز انتخاب می‌شود و شعار امسال « خاک و آب منشاء زندگی» تعیین شده است.
رهبر معظم انقلاب بارها بر حفاظت از آب و خاک تاکید کردند بر این اساس در دولت سیزدهم مباحثی در این زمینه مد نظر قرار گرفت که از سال گذشته برنامه‌های آن آغاز شد که بحث آن، خط مشی‌های حفاظت و مدیریت بهره‌برداری پایدار از خاک و مطابق ماده ۲ قانون حفاظت از خاک در دولت سیزدهم تدوین و ابلاغ و بر اساس آن خط‌مشی‌ها مشخص شد.
البته این مشکل فقط مختص کشور ما نیست بلکه تمام دنیا را دامنگیر خود کرده است، چندی پیش معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست گفته بود؛ تاکنون یک سوم از خاک‌های جهان تخریب شده و از بین رفته‌اند و چنانچه این روند تا سال ۲۰۵۰ ادامه یابد، سرانه جهانی زمین قابل کشت و زراعت، تا یک چهارم میزان آن در سال ۱۹۶۰ کاهش خواهد یافت.
ایرج حشمتی افزود: تا سال ۲۰۵۰ جمعیت جهان به بیش از ۹ میلیارد نفر خواهد رسید و این میزان به معنای ۲ میلیارد افزایش جمعیت بیش از جمعیت فعلی جهان است. در این صورت لازم است تولید مواد غذایی به میزان ۶۰ درصد افزایش یابد تا بتواند پاسخگوی جمعیتی باشد که خواستار تغذیه‌ای به مراتب بهتر از امروز هستند و این روند اهمیت حفاظت از خاک را بیش از پیش مشخص می‌کند.
مدیر گروه خاک شناسی دانشگاه تهران درباره وضعیت خاک کشور به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: منابع خاک در ایران به ویژه منابع خاک قابل کشاورزی که توان تولید غذا داشته باشد، بسیار محدود است؛ در واقع کمتر از ۱۰ درصد مساحت ایران قابل کشت است و بخش وسیعی از آن دارای محدودیت‌های زیادی است؛ به عبارتی خاک مرغوب بدون محدودیت بسیار کم داریم.
حسین اسدی افزود: اکنون متوسط سرانه اراضی قابل کشت دنیا بالای ۲ دهم درصد است اما در ایران کمتر از ۲ دهم و شاید حدود ۱۶ صدم درصد یا ۱۸ صدم درصد باشد؛ یعنی به ازای هر نفر ۱۶ صدم هکتار اراضی قابل کشت وجود دارد که همین میزان هم محدودیت‌های زیادی دارد.
وی خاطرنشان کرد: ایران در منطقه خشک و نیمه خشک واقع شده و سطح بسیار زیادی از خاک‌ها شوری دارند و قلیایی هستند همچنین بسیاری از خاک‌ها در کوهستان‌ها سنگ ریزه دارند. خاک بسیاری از نقاط هم کم عمق است؛ بنابراین منابع خاک با توجه به وسعت کشور به نسبت متوسط جهانی بسیار کم است و همین میزان هم دارای محدویت‌های زیادی است که قابل کشت نیست.
عضو هیات مدیره انجمن علوم خاک با اشاره به اینکه شاید فقط یک و سه دهم میلیون هکتار از اراضی درجه یک و بدون محدودیت هستند گفت: مشکلات زیادی از جمله فرسایش آبی و بادی، انواع آلودگی‌های شهری و صنعتی مانند پساب و پسماند، همین میزان خاک را هم تهدید می‌کند؛ فرسایش خاک در ایران بسیار زیاد است که عامل مهمی برای تخریب منابع خاک محسوب می‌شود، از طرف دیگر، شور و سدیمی شدن خاک به دلایل طبیعی و انسانی هم مزید بر علت است؛ در واقع منابع آبی که برای کشاورزی استفاده می‌شود نامناسب است و هر چه جلوتر می‌رویم به دلیل خشکسالی‌ها و اینکه آب‌های خوب را مصرف کردیم، آنچه که باقیمانده کیفیت مناسبی ندارد بنابراین منجر به شوری بیشتر منابع خاک می‌شود.
وی تاکید کرد: عامل دیگری که منابع خاک و به دنبال آن امنیت غذایی ما را تهدید می‌کند و باید به صورت جدی و فوری به آن توجه کرد، تغییر کاربری اراضی است که متاسفانه در کشور بسیار شدید است و گاهی قوانینی هم که داریم مشکل دارند و به این مساله دامن می‌زنند؛ به عنوان مثال طرح جهش ملی مسکن بسیاری از اراضی را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
به طور متوسط در دنیا هزار سال طول می کشد تا یک سانتیمتر خاک تولید شود اما در کشور ما این عدد نیم تن و حتی دو دهم تن در هکتار است. اسدی اظهار داشت: آلودگی خاک هم مساله مهمی است که کیفیت خاک را تحت تاثیر قرار می‌دهد؛ ما هم به دلیل اینکه معادن زیاد، منابع پتروشیمی و نفت فراوانی داریم، همه اینها همراه با فاضلاب‌ها، پساب‌ها و پسماندهای شهری و صنعتی خاک را آلوده می‌کنند همچنین باید به مساله آلودگی هوا هم توجه کنیم؛ به این معنا که اکنون آلودگی هوا داریم درست است که با بارش باران برطرف می‌شود اما همه این آلودگی‌ها با باران وارد خاک خواهد شد؛ بنابراین منابع خاک خیلی محدود اما در مقابل چالش‌های آن بسیار زیاد است.
وی درباره میزان فرسایش خاک در کشور گفت: میزان فرسایش خاک را با معیار حد قابل تحمل فرسایش می‌سنجیم، یعنی باید ببینیم اساسا میزان تشکیل خاک در کشور چقدر است و ما چقدر را فرسوده می‌کنیم چون در منطقه خشک و نیمه خشک قرار داریم میزان خاک‌زایی در کشور بسیار پایین است و گفته می‌شود به طور متوسط در دنیا هزار سال طول می‌کشد تا یک سانتیمتر خاک تولید شود اما در کشور ما با توجه به شرایط اقلیمی، این عدد نیم تن و حتی دو دهم تن در هکتار است و حداقل ۱۰ تا ۱۵ برابر تحمل شرایط، فرسایش داریم.
مدیر گروه خاک‌شناسی دانشگاه تهران افزود: با این حساب در ایران تولید یک سانتمتر خاک البته تحت تاثیر شرایط اقلیمی، رطوبت و شیب، به جز در باریکه شمال کشور خیلی مناسب نیست؛ بنابراین حدس زده می‌شود سرعت خاک سازی سالانه کمتر از نیم تن در هکتار است که عده ای دو دهم تن در هکتار را هم می‌گویند با این حساب شاید در سال ۲ دهم تن یا نیم تن در هکتار خاک در کشور تولید می‌شود اما بیش از ۵ تا ۶ تن سالانه بر اثر فرسایش خاک از دست می‌دهیم.
وی اظهارداشت: چالش بعدی نامتوازنی عناصر غذایی خاک است. سالانه ۱۲۰ میلیون تن تولیدات کشاورزی در کشور انجام می‌شود که اگر برای این میزان تولید ۲ درصد هم از عناصر خاک مانند پتاسیم مصرف شده باشد باید به همان اندازه این عناصر را به خاک برگردانیم اما در چند سال گذشته به دلایل مختلف از جمله گران شدن قیمت کود و سم در کشور، به نسبت برداشت، به آن مواد غذایی نرساندیم که این مساله موجب تخلیه و فقیر شدن خاک شده و سطح مواد آلی خاک کاهش یافته است.
اسدی درباره تاثیر قانون حفاظت از خاک گفت: قانون حفاظت از خاک می‌تواند موثر باشد و به جرأت می‌توان گفت که در سطح دنیا معدود کشورهایی هستند که چنین قانون پیشرفته و جامعی دارند اما مساله اصلی این است که هنوز آیین‌نامه‌های این قانون که قرار بود ۶ ماه بعد از تصویب قانون نوشته شود با گذشت سه سال و نیم از آن هنوز نوشته نشده است. این آیین‌نامه‌ها باید با محوریت وزارت جهاد کشاورزی نوشته شود اما دستگاه‌های دیگر مانند سازمان حفاظت محیط زیست هم باید آیین‌نامه بخش آلودگی‌های خاک را تهیه کنند و به همین نسبت نهادهای دیگر مسوول هستند اما ظاهرا هنوز به جایی نرسیده است.
۹۰۱۴