امروزه باوجود افزایش آگاهی و دانش عمومی مردم در حوزه‌های مختلف، ازدواج‌های زودهنگـام در دنیا و ایران همچنان شایع است. استان خراسان شمالی در زمره استان‌هایی بـا بـالاترین ازدواج‌هـای زودرس در ایران است. این مساله باعث شده تا «ندا رحیمی» و دیگران در مقاله‌ای با عنوان «فهم تجربه زنان از ازدواج‌های زودهنگام» [۱] به مطالعه مورد «شهر تیتکانلو» بپردازند.
هدف نویسندگان در این مقاله، مطالعه شرایط علّی، زمینه‌ای و مداخلـه‌گر ازدواج‌هـای زودهنگام در بین زنان زیر ۱۵ سال این شهر بوده است. مشارکت‌کنندگان پژوهش حاضر، ۲۴ نفر از زنـان ازدواج کرده کمتر از ۱۵ سال شهر تیتکانلو هستند که با استفاده از روش نمونه‌گیری هدفمند و نظری انتخاب شده‌اند.
آمارها راجع به ازدواج زودهنگام در ایران چه می‌گویند؟
طبق اعلام سازمان یونیسف (۲۰۲۳)، ازدواج زودهنگام کودکان بـه هر ازدواج رسمی یـا غیررسمی بین یک کودک زیر ۱۸ سال و یک بزرگسال یا یک کودک دیگر اطلاق می‌شـود. ازدواج زودهنگام نتیجه نابرابری جنسیتی ریشه‌داری است کـه باعث می‌شـود دختـران بـه‌طور نامتناسبی تحت تأثیر این عمل قرار گیرنـد. در سطح جهانی، شیوع ازدواج کودکـان در میان پسران تنها یک ششم در میان دختران است.
در ایران به مانند دیگر جوامع در حال توسـعه پدیـده کودک همسـری در شکل قابل توجهی در نقاط مختلف کشور شایع است. به‌طوری کـه طبق آمارهای رسـمی سازمان ثبـت احوال کشور (۱۳۹۳) بالغ بر ۱۸۷ هزار ازدواج زیر سن قانونی ثبت شده است. براساس گفته‌های معاونت پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی سازمان بهزیستی کشـور در سال ۱۳۹۵ ، ۱۷ درصـد ازدواج دختران در ایران پیش از رسیدن به سن ۱۸ سالگی بود.
بررسـی داده‌هـای مرکز آمار ایران نشان می‌دهد در ۹ ماه اول سال ۱۴۰۱ بـیش از ۲۰ هزار مورد ازدواج برای دختران کمتر از ۱۵ سال رخ داده استهمچنین، بررسـی داده‌هـای مرکز آمار ایران نشان می‌دهد طی سال‌های ۱۳۹۶ تا، ۱۴۰۰ ۳۲ هزار ۵۲۴ دختـر کمتـر از ۱۵ سال ازدواج کرده‌اند. علاوه بر این، مطابق مرکز آمار ایران (۱۴۰۱) در ۹ ماه اول سال ۱۴۰۱ بـیش از ۲۰ هزار مورد ازدواج برای دختران کمتر از ۱۵ سال رخ داده است.
استان خراسان شمالی نیـز یکی از استان‌هایی است که بیشترین آمار ازدواج‌های زودهنگام را در کشور دارد. با توجه به اینکه در استان خراسان شمالی و به‌ویژه شهر تیتکانلو، شیوع کودک همسری قابل تامل بوده و افزایش این پدیده می‌تواند کیفیت زندگی سالم و امنیت نهاد خانواده در سطوح مختلف را تحت تاثیر قرار دهد؛ انجام مطالعات علمی بـه منظور شناسایی عوامل زمینه‌ساز مسئله ازدواج‌های زودهنگام در جامعه هدف ضرورت دارد.
در استان خراسان شمالی و به‌ویژه شهر تیتکانلو، شیوع کودک همسری قابل تامل بوده و افزایش این پدیده می‌تواند کیفیت زندگی سالم و امنیت نهاد خانواده در سطوح مختلف را تحت تاثیر قرار دهد
سیمای کلی مشارکت‌کننندگان
مشارکت‌کنندگان در این پژوهش، بـا توجـه بـه شـایع بـودن ازدواج‌های زودهنگام در سنین زیر ۱۵ سال، زنان ازدواج کرده کمتـر از ۱۵سال یعنی متولـدین ۱۳۸۶ به بعد در شهر تیتکانلو در سال ۱۴۰۱ هستند. معیار ورود به مطالعه، ازدواج نمودن زنـان زیر ۱۵ سال و ملاک خروج از مطالعه نیز ازدواج بالای ۱۵ سال بود.
جمعیت فعلی شهر تیتکانلو تقریبا برابر۴۲۵۰ نفر است. شغل بیشتر مردم ایـن شـهر، کشاورزی و باغداری و دامپروری است. به منظور رعایت جنبه‌های اخلاقی مربـوط بـه حفـظ حـریم خصوصی شرکت‌کنندگان، تمامی اسامی مشارکت‌کنندگان در پژوهش به صورت نام مستعار ذکر شده است.
مشارکت‌کنندگان به لحاظ سن در بازه ۱۲ تا ۱۵ سال قرار دارند. پایین‌تر سن موقع ازدواج، ۱۱ سال و بیشترین سن، ۱۴ سال بود. سطح تحصیلات مشارکت‌کنندگان از پنجم ابتدایی تا سوم راهنمایی است و شغل همه آنها خانه‌داری است. به لحاظ تعداد فرزند نیز ۱۰ نفر از مشارکت‌کنندگان بدون فرزند، ۱۳ نفر، تک فرزند و یک نفر نیز دو بچه دارد.
زنان در مورد دلایل ازدواج زودهنگام خود چه می‌گویند؟
شرایط علّی موثر بر کودک همسـری عبارتند از: عوامل فردی، عوامل خـانوادگی، عوامل اجتماعی، عوامل فرهنگی و عوامل اقتصادی.
۱- عوامل فردی
مقوله محوری عوامل فردی ترکیبی از سه خرده مقوله «نیاز به همدم و تکیه‌گاه»، «تمایل مردان به ازدواج با دختران کم سن» و «ضعف مهارت‌های زندگی» است.
مهدیه ۱۴ ساله: خب آدم در واقع نیاز داره یکی اون رو دوست داشته باشه و اونم یکی را دوست داشته باشه. تو خونه خیلی بهم منت می‌زنند من فکر می‌کنم که خونه شهر بی‌منت است برای همین زود ازدواج کردم.
زهرا ۱۳ ساله: خیلی از پسرها معتقدند وقتی با دختری که سن و سالش کم هست ازدواج می‌کنی راحت‌تر می‌توانی روش تاثیر بگذاری و اون دختر را هر جور که خودت دوست داری می‌توانی بزرگ کنی.
کوثر ۱۵ ساله: توانایی و قدرت تصمیم‌گیری به شکل مستقل نداشتم و هیچ اطلاعی از مسئولیت‌های دوران متاهلی نداشتم و تابع تصمیمات خانواده بودم. اصلاً نمی‌دانستم ازدواج چیه.
۲- عوامل خانوادگی
مقوله محوری عوامل خانوادگی از ترکیب سه خرده مقوله «رهایی از محدودیت‌های خانه پدری»، «خانواده نابسامان» و «فقر عاطفی در خانواده» است.
سمیرا ۱۴ ساله: مادرم وقتی چهار سالم بود فوت کرد و پدرم با زن دیگه ای ازدواج کرد. زندگی با نامادری واقعاً خیلی سخت و از دست همدیگه خسته شده بودیم و برای رهایی از این شرایط زود ازدواج کردم.
بنفشه ۱۳ ساله: پدر و مادرم سر چیزهای کوچک و بی خود با همدیگه دعوا می‌کردن و فضای خانواده‌مان خیلی سرد و خشک بود و هیچ کسی توجهی به عواطف و احساسات من نمی‌کرد.
۳- عوامل اجتماعی
مقوله محوری عوامل اجتماعی از ترکیب سه خرده مقوله «اهمیت یافتن زنانگی»، «ازدواج‌های ترتیب یافته» و «تاثیر گروه همسالان» است. اهمیت یافتن زنانگی به این معنی است کـه یکی از عواملی که باعث ازدواج زودرس در دختران می‌شود؛ علاقه آنها به «زن شدن» و امکان انجام دادن کارهای زنانه مثل آرایش کردن، پوشیدن لباس‌های باز و مجلسی، خریـد طلا و جواهر است.
منیژه ۱۵ ساله: لباس‌هایی بود که نامزدها می‌تونستن بپوشن که مجردها نمی تونستن ... فرد متاهل می تونست تو مجلس لباس‌های مجلسی بپوشه ولی من این اجازه رو نداشتم ... فرد متاهل می تونست آرایش کنه.
الهه ۱۲ ساله: خانواده‌ها و بزرگترها هر جور که خودشان دوست دارند، می‌بُرند و می‌دوزند و ما هم با توجه به احترامی که برای شان قائل هستیم، نمی‌توانیم چیزی بگوئیم.
۴- عوامل فرهنگی
مقوله محوری عوامل فرهنگی از ترکیب چهار خرده مقوله «ترس از بی‌آبرو شدن»، «هراس از تجرد»، «فقر فرهنگی» و «فشار هنجاری» است. ترس از بی‌آبرو شدن از دیگـر عوامل موثر بـر ازدواج زودهنگام در بین مشارکت‌کنندگان است. در واقع با توجه به محیط و فضای کوچک شهر تیتکانلو، رو در رو بودن روابط در این شـهر، قـوی بودن عرف و هنجارهای اجتماعی، بسیاری از خانواده‌ها برای حفظ آبرو و شأن خانواده‌شان ترجیح می‌دهند فرزندان دخترانشان در سنین پایین ازدواج کنند تا مبادا دختران وارد روابط نامتعارف دختر و پسری، فرار از خانه، به فساد کشیده شدن و مورد مزاحمت قرار گرفتن، قرار بگیرند.
در واقع با توجه به محیط و فضای کوچک شهر تیتکانلو، رو در رو بودن روابط در این شـهر، قـوی بودن عرف و هنجارهای اجتماعی، بسیاری از خانواده‌ها برای حفظ آبرو و شأن خانواده‌شان ترجیح می‌دهند فرزندان دخترانشان در سنین پایین ازدواج کنند تا مبادا دختران وارد روابط نامتعارف دختر و پسری، فرار از خانه، به فساد کشیده شدن و مورد مزاحمت قرار گرفتن، قرار بگیرند
فهیمه ۱۳ ساله: به خاطر اینکه از طرف پسرها مورد مزاحمت قرار نگیرم پدر و مادرم زود من رو به عقد شوهرم درآوردند تا نکنه سوژه این و اون بشویم و حرف ما سر زبان‌ها بیفتد.
حنانه ۱۴ ساله: در شهرهای کوچک با بالا رفتن سن دختر کسی برای ازدواج سراغ اون نمی‌رود و خیلی وقت‌ها دخترانی که سن‌شان بالاست و در خانه مانده‌اند مجبور می‌شوند به جاهای دورتری بروند.
سارا ۱۵ ساله: در تیتکانلو رفتن به شهرهای دیگه برای ادامه تحصیل نزد خیلی از پدر و مادرها مخصوصاً پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها بد تلقی می‌شود به همین خاطر خیلی از دخترها چون می‌دانند نمی‌توانند به دانشگاه بروند در دوران راهنمایی یا دبیرستان تن به ازدواج های زودرس می‌دهند.
سازناز ۱۴ ساله: از آنجا که همه اعضای فامیل در سنین پایین ازدواج کرده‌اند از تو هم انتظار می‌رود که در سن پایینی ازدواج کنی. یک جورایی ازدواج در سنین پایین رسم شده است و تو نمی‌توانی جلوش بایستی.
۵- عوامل اقتصادی
مقوله محوری عوامل اقتصادی از ترکیب دو خرده مقوله «شرایط اقتصادی مطلوب خواستگار» و «تنگناهای اقتصادی خانواده‌ها» است. پایگاه یا شرایط اقتصادی مناسب خواستگار نیز از جمله عواملی است که مشارکت‌کنندگان بدان اشاره نموده‌اند.
در واقع، «پولدار بـودن خواستگار»، «پولدار بودن خانواده پسر»، «اهمیت داشتن ماشین و خونه پسر»، «اهمیت داشتن سرمایه و دارایی پسر»، از جمله عواملی است که خانواده‌ها و خود دختران در امر ازدواج آنها را در نظـر می‌گیرند.
حنانه ۱۴ ساله: الان شرایط از نظر اقتصادی خیلی سخت شده و از نظر خانواده‌ها دخترها نان خور اضافه هستند و بهتره که هر چه زودتر بروند و خودشان تشکیل خانواده بدهند.
مژکان ۱۲ ساله: تا خواستگاری موقعیتش خوب باشه و خانه و ماشین داشته باشه با ازدواج دخترها موافقت می‌کنند.
جمع‌بندی
تحلیل داده‌های پژوهش بیانگر آن است که شرایط علّی موثر بر کودک همسری در میان زنـان مشارکت‌کننده عبارتند از: عوامل فردی (نیاز به همدم و تکیه‌گاه، تمایل به ازدواج با دختران کم سن و ضعف مهارت‌های زندگی)، عوامل خانوادگی (رهایی از محدودیت‌های خانـه پـدری، خانواده نابسامان و فقر عاطفی در خانواده)، عوامل اجتماعی (اهمیت یافتن زنانگی، ازدواج‌هـای ترتیب یافته و تاثیر گروه همسالان)، عوامل فرهنگی (ترس از بی‌آبرو شدن، هراس از تجرد، فقـر فرهنگی و فشار هنجاری) و عوامل اقتصادی (شرایط اقتصادی مطلوب خواسـتگار و تنگناهـای اقتصادی خانواده‌ها).
در تحلیل دلایل ازدواج‌های زودهنگام دختران در شهر تیتکـانلو می‌تـوان گفـت کـه پدیـده ازدواج زودهنگام در جامعه ایران امری دیرین و دیرپاست. هر چند این پدیـده در بعضـی منـاطق شهری و پیشرفته امروزه کمرنگ‌تر شده است، اما همچنان در بسیاری از مناطق شهری و روستایی کشور تعداد زیادی از نوجوانان در معرض خطـر ازدواج زودهنگـام قراردارنـد و بـا شـرایط فرهنگی موجود در جامعه و آموزش‌های سطح کلان در جامعه و گسترش خدمات اجتماعی و غیره هنوز معضل مهمی به شمار می‌آید.
کودک همسری در زنجیره نابرابری جنسیتی تحت تـأثیر فقر، توقعات اجتماعی، خشونت فرهنگی، هنجارهای کلیشه‌ای جنسیتی، همچنان بـه عنوان یک الگوی سنتی زناشویی در میان بسیاری از اقوام و مناطق روستایی و شهرهای کوچـک رواج دارد.
علاوه بر شرایط علّی که به طور مستقیم ازدواج‌های زودهنگام دختران را تحت تاثیر قرار می‌دهد، یکسری عوامل تسهیل‌گر (عوامل زمینه‌ای و مداخله‌گر) نیز وجود دارند کـه زمینه و بستر را برای ازدواج‌های زودهنگام دختران فراهم می‌سازند. این عوامـل عبارتنـد از: اعتقـادات دینـی و سنتی، مردانگی هژمونیک، اهمیت یافتن بدن و استفاده از رسانه‌های جمعی.
پی‌نوشت
[۱] رحیمی، ندا و دیگران (۱۴۰۲). «فهم تجربه زنان از ازدواج‌های زودهنگام»؛ مطالعه‌ای در شهر تیتکانلو»، نامه انجمن جمعیت‌شناسی ایران، سال هجدم، شماره ۳۵.