همه چیز از روز ۱۴ آذر ماه ۱۳۵۳ و به دنبال ریزش سقف یکی از سالن‌های انتظار فرودگاه مهرآباد تهران شروع شد. روزی که حداقل ۱۷ نفر کشته و ده‌ها نفر مجروح شدند و هیچ سیستم از پیش طراحی شده‌ای برای کمک رسانی فوری و انتقال مجروحان به بیمارستان‌ها وجود نداشت.
وزارت بهداری و بهزیستی در آن زمان تصمیم گرفت که سیستمی را راه اندازی کند تا در مواقع اضطراری، پاسخگوی نیازهای فوریت‌های پزشکی باشد. به همین دلیل، در اواخر سال ۱۳۵۳ و بر اساس قانون اصلاحی بودجه آن سال و سال ۱۳۵۴ کل کشور، مصوب ۱۹ بهمن ۱۳۵۳، تبصره ۵۲ به سازمان تامین خدمات درمانی اجازه داده شد که به منظور تامین خدمات فوری پزشکی (اورژانس)، مرکزی ایجاد شود. برای اجرای این وظیفه نیز هر سال اعتبار لازم در بودجه کل کشور تامین و به صورت کمک به سازمان مربوطه پرداخت شود.
دکتر یوسف شکیب فهیمی پس از ماموریت یافتن از طرف معاون امورتامین خدمات درمانی وزارت رفاه اجتماعی در ۱۳ بهمن ۱۳۵۳ توانست ظرف مدت کوتاهی پس از بررسی و تحقیق در روز ۲۶ شهریور ۱۳۵۴ اورژانس تهران را راه‌اندازی کندچهارمین اورژانس مدرن در زمان خود
ماجرای حادثه فرودگاه مهرآباد، چند ماه بعد منجر به شکل گیری اورژانس تهران شد. ۱۳ بهمن ۱۳۵۳ بود که دکتر اسد آرام «معاون امور تامین خدمات درمانی وزارت رفاه اجتماعی» به دکتر یوسف شکیب فهیمی تفویض اختیار کرد که امور مرکز اورژانس تهران را اجرایی کند. در نتیجه دکتر فهیمی در ۱۹ اسفند ۱۳۵۳ به مدت ۲۱ روز برای مطالعه و بازدید از مراکز کشور آمریکا راهی شد و پس از مطالعه و بررسی سیستم اورژانس این کشور، مرکز اطلاعات اورژانس تهران در روز چهارشنبه ۲۶ شهریور ۱۳۵۴ در حضور نخست وزیر وقت افتتاح و بهره برداری شد.
گفته می‌شود که اورژانس تهران با ساختار قوی خود، چهارمین اورژانس راه اندازی شده دنیا پس از اورژانس آمریکا و با تجهیزات پزشکی مدرن آن زمان بوده است.
خسرو شاکری «رئیس اداره سلامت کارکنان مرکز اورژانس استان تهران و دکترای تخصصی سلامت در بلایا و فوریت‌ها» در پایان‌نامه دکترای خود با موضوع «ارائه الگوی نظام خدمات فوریت‌های پزشکی پیش بیمارستانی ایران» می‌نویسد: به منظور آموزش دوره پارامدیک به تکنسین‌های فوریت‌های پزشکی، سرپرست وقت مرکز اورژانس تهران در ۵ بهمن ۱۳۵۴ به مدت ۲۱ روز عازم آمریکا شد و با توجه به لزوم توسعه این خدمات در سراسر کشور، پیش نویس طرح تشکیلات اورژانس کشور در ۱۰ تیر ماه ۱۳۵۷ آماده شد. به تدریج این خدمات در سایر استان‌ها نیز توسعه پیدا کرد.
تا این‌که با تغییر نظام سیاسی کشور و انقلاب اسلامی و شروع جنگ تحمیلی در سال ۱۳۵۹، در روند رو به رشد و مدل اولیه ارائه خدمات اورژانس توقف ایجاد شد. پس از یک فاصله زمانی طولانی در سال ۱۳۷۹، طرح پوشش فراگیر فوریت‌های پزشکی تصویب و در سال ۱۳۸۶ ابلاغ شد که تا حد زیادی سیستم به هم ریخته قبلی، سامان گرفت.
مسیر اورژانس تا سازمان شدن
اکنون اورژانس در قالب سازمانی مستقل و وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی فعالیت می‌کند و رئیس آن توسط وزیر بهداشت منصوب می‌شود. خدمات اورژانس رایگان است و وظیفه اصلی آن، ارائه خدمات فوریتی پزشکی به بیماران و مصدومان در
محل حادثه و مسیر انتقال به بیمارستان‌ها و انتقال بیماران و مصدومان به بیمارستان‌ها است.گفته می‌شود که اورژانس تهران با ساختار قوی خود، چهارمین اورژانس راه اندازی شده دنیا پس از اورژانس آمریکا و با تجهیزات پزشکی مدرن آن زمان بوده است
اورژانس تا قبل از سازمان شدن، زیر نظر معاونت درمان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی فعالیت می‌کرد و تحت عنوان «مرکز مدیریت حوادث و فوریت‌های پزشکی» که در سال ۱۳۸۴ تاسیس شده بود، وظیفه سیاست گذاری، برنامه ریزی، ساماندهی، نظارت و هماهنگی درون و برون بخشی حوادث و فوریت‌های پزشکی را بر عهده داشت.
در آن زمان، مراکز مدیریت حوادث و فوریت‌های پزشکی زیر نظر معاونت‌های درمان دانشگاه‌های علوم پزشکی در کشور فعالیت می‌کردند، اما اورژانس تهران تنها مرکزی بود که زیر نظر هیچ دانشگاه علوم پزشکی قرار نداشت و مستقیم زیر نظر معاونت درمان وزارت بهداشت فعال بود.
این وضعیت تا سال ۱۳۹۶ ادامه داشت و در آن سال، اساسنامه سازمان اورژانس کشور در ۴ بهمن ۱۳۹۶ به تصویب هیات دولت رسید.
شماره اورژانس در ابتدا ۱۲۳ بود
جالب است بدانید که مزاحمان تلفنی از آن دکه‌های زرد رنگ تلفن عمومی در دهه ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰ نیز بلای جان اورژانس بودند. شماره تماس اورژانس از ابتدای تاسیس، شماره سه رقمی ۱۲۳ بود که در سال ۱۳۷۳ به دلیل مزاحمت‌های تلفنی و راحتی تماس با ۱۲۳ و مزاحمت فراوان، به تلفن سه رقمی ۱۱۵ تغییر یافت تا بلکه این مزاحمت‌ها کاهش پیدا کند. موضوعی که این روزها با وجود نمایشگر تلفن، همچنان وجود دارد.
شماره تماس اورژانس از ابتدای تاسیس، شماره سه رقمی ۱۲۳ بود که در سال ۱۳۷۳ به دلیل مزاحمت‌های تلفنی و راحتی تماس با ۱۲۳ و مزاحمت فراوان، به تلفن سه رقمی ۱۱۵ تغییر یافت
فاطمه کشوری «رئیس اداره پایگاه‌های زمینی و دریایی سازمان اورژانس کشور» درباره تعداد مزاحمان تلفنی که با تلفن ۱۱۵ در سال جاری تماس گرفته‌اند، به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: تعداد مزاحمان تلفنی از ابتدای سال ۱۴۰۲ تا پایان آبان ماه، ۹۰۱ هزار و ۵۲۰ مورد بوده است.
پیش از این در گزارشی با عنوان «الو اورژانس؛ بررسی علل تلفن‌ها و مزاحمت‌های مرگبار» در پژوهش ایرنا به موضوع مزاحمان تلفنی سازمان اورژانس کشور پرداخته شده است.
روند کار ۱۱۵ به چه شکل است؟
شاکری «رئیس اداره سلامت کارکنان مرکز اورژانس استان تهران و دکترای تخصصی سلامت در بلایا و فوریت‌ها» در پایان نامه خود می‌نویسد: در سال ۱۳۹۶ در سراسر کشور تقریبا روزانه ۴۸ هزار تماس با شماره ۱۱۵ گرفته شده که از این تعداد، ۹ هزار مورد به ماموریت منجر شد. تماس در تمام نقاط کشور با این شماره رایگان است. هر دانشگاه علوم پزشکی یا مرکز استان یا شهرهای بیش از ۲۵۰ هزار نفر جمعیت، یک مرکز دیسپچ دارند که مسئولیت پاسخ دهی به تماس‌های فوریتی پزشکی و سپس ارائه مشاوره یا اعزام و هماهنگی نیروهای امدادی را بر عهده دارند.
وی ادامه می‌دهد: اگر فردی با ۱۱۵ تماس بگیرد، بلافاصله شکایت اصلی و آدرس مورد نظر توسط اوپراتورهای دیسپچ که اغلب آنها، پرستاران خانم هستند، دریافت می‌شود. سپس آنها در صورت لزوم، با ارائه مشاوره تلفنی، اقدام به برطرف کردن مشکل می‌کنند، در غیر این صورت، با اعلام آدرس و مشکل اصلی تماس گیرنده، به نزدیک‌ترین پایگاه اورژانس اعلام شده و آمبولانس اعزام می‌شود.
پس از دریافت آدرس، تکنسین‌ها به محل اعزام می‌شوند. در محل، تکنسین‌ها پس از بررسی وضعیت بیمار و اخذ شرح حال، با پزشک مشاور مستقر در واحد دیسپچ به صورت آنلاین مشورت کرده و دستورات درمانی را دریافت و اجرا می‌کنند. اگر بیمار نیاز به انتقال به بیمارستان داشته باشد، با هماهنگی واحد پذیرش بیمارستان، بیمار منتقل شده و اقدامات درمانی در طول مسیر نیز ارائه می‌شود. تمام این فرآیند از طریق ارتباط رادیویی و گاهی از طریق موبایل یا تلفن انجام شده و در سرور دیسپچ نیز ثبت و ضبط می‌شود.
کشوری «رئیس اداره پایگاه‌های زمینی و دریایی سازمان اورژانس کشور» نیز درباره شماره تلفن ۱۱۵ به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: شماره تلفن ۱۱۵ تنها شماره امداد خواهی با مرکز فوریت‌های پیش بیمارستانی محسوب می‌شود که در زمان بروز بیماری یا حادثه، افراد با مرکز هماهنگی و عملیات اورژانس تماس می‌گیرند و کارشناسان مرکز که کارشناس پرستاری هستند، علاوه بر ارائه مشاوره و راهنمایی لازم، در صورت نیاز، آمبولانس یا سایر ناوگان عملیاتی را برای ارائه خدمت، اعزام می‌کنند.
وی درباره تعداد افراد پاسخگو در ۱۱۵ نیز می‌گوید: در کل کشور هزار و ۶۴۴ نفر نیرو در مرکز ارتباطات (دیسپچینگ) به تماس‌ها پاسخ می‌دهند که این افراد کارشناسان پرستاری هستند.
کشوری با اشاره به مشکلات پاسخگویان ۱۱۵ ادامه می‌دهد: این افراد با توجه به زمان طولانی نشستن، دچار آسیب‌های اسکلتی عضلانی می‌شوند و مهم‌تر از این موضوع، جنس تماس‌ها با ۱۱۵ است. زیرا افرادی که با ۱۱۵ تماس می‌گیرند، در شرایط خاصی هستند و همین تماس‌های پر از اضطراب و صداهای محیط امکان دارد که سلامت روان پاسخگویان را دچار تحت تاثیر قرار بدهد. گاهی در صورت شدید بودن حادثه یا بیماری و دیر رسیدن آمبولانس بر بالین بیمار به دلیل ترافیک، همراهان بیماران یا مصدومان با الفاظ رکیک با پاسخگویان ۱۱۵ صحبت می‌کنند.
تماس با ۱۱۵ و نجات جان بیماران سکته قلبی و مغزی
یکی از خدمات نوین سال‌های اخیر اورژانس، ارائه خدماتی در قالب دو طرح ۲۴۷ برای بیماران دچار سکته قلبی و ۷۲۴ برای بیماران دچار سکته مغزی است.
شاکری در پایان نامه خود در این زمینه می‌نویسد: در تاریخ ۱۲ تیر ماه ۱۳۹۴ طرح ۲۴۷ در برخی مراکز اورژانس پیش بیمارستانی راه‌اندازی شد. بر اساس این طرح مقرر شد که در طول ۲۴ ساعت، ۷ روز هفته، تمام بیماران دچار سکته حاد قلبی به بیمارستان‌هایی که قابلیت انجام Primary PCI دارند، منتقل شوند و در صورت اندیکاسیون، آنژیوپلاستی یا جراحی عروق کرونر در سریع‌ترین زمان ممکن برای این بیماران انجام شود.
از ۵ دی ماه ۱۳۹۵ نیز سیستم تله کاردیولوژی با قابلیت ارسال دیتا در اورژانس تهران راه اندازی شد که با این اقدام، در صحنه حادثه از بیمار نوار قلب اخذ شده و پس از ارسال به پزشک متخصص قلب مستقر در واحد دیسپچ و تایید نوار مبنی بر سکته حاد قلبی، بلافاصله بیمار به بیمارستان مورد نظر منتقل می‌شود. طی سال اول اجرای این طرح، دو هزار بیمار مورد Primary PCI قرار گرفتند.
وی درباره طرح ۷۲۴ نیز می‌نویسد: بر اساس طرح ۷۲۴، بیماران مشکوک به سکته حاد مغزی که علائم آن طی ۳ ساعت اخیر ایجاد شده، بلافاصله به مراکز درمانی که قابلیت اسکن مغزی و تزریق داروی Rt-PA دارند، منتقل می‌شوند تا از عوارض سکته مغزی پیشگیری شود.
ساختار فعالیت اورژانس در ایران
شاکری در پایان نامه دکتری خود درباره ساختار اورژانس می‌نویسد: سازمان‌های متولی ارائه خدمات اورژانس در کشورهای مختلف، متفاوت هستند، مثل شهرداری، آتش نشانی، پلیس، بیمارستان، شرکت‌های خصوصی، صلیب سرخ و داوطلبانه. ولی در ایران، فقط وزارت بهداشت متولی این امر است و به ندرت در برخی مراکز و شهرها، شرکت‌های خصوصی به صورت محدود نیروی انسانی را تامین می‌کنند.
مراکز آمبولانس خصوصی در کشور وجود دارند، ولی نقش مستقیم در ارائه خدمات اورژانس پیش بیمارستانی ندارند و بیشتر در انتقال بین بیمارستانی و موارد غیر اورژانس فعالیت می‌کنند. جمعیت هلال احمر نیز در برخی جاده‌ها و مناطق کوهستانی که پایگاه‌های اورژانس وجود ندارد، به ارائه خدمات پیش بیمارستانی می‌پردازد، ولی نقش اصلی آن در پاسخ به حوادث و بلایای طبیعی است.
وی ادامه می‌دهد: پوشش دهی خدمات اورژانس در سراسر کشور، ۱۰۰ درصد است و تمام نقاط کشور با گرفتن شماره تلفن ۱۱۵ به خدمات رایگان اورژانس پیش بیمارستانی دسترسی دارند. سیستم پاسخ دهی به فوریت‌ها در ایران یک لایه است. یعنی تیم اعزامی برای همه موارد فوریتی یکستان است و تمامی اقدامات پایه و پیشرفته و انتقال بیمار را همان تیم دو نفره انجام می‌دهند. البته در صورت تعداد مصدومان زیاد، آمبولانس‌های دیگر نیز فراخوان می‌شوند.
تعداد پایگاه‌ها، آمبولانس‌ها و نیروهای اورژانس چقدر است؟
اکنون ۳ هزار و ۳۲۸ پایگاه اورژانس در کشور وجود دارد که شامل هزار و ۳۷۹ پایگاه شهری، هزار و ۸۹۴ پایگاه جاده‌ای، ۵۳ پایگاه هوایی و دو پایگاه دریایی است. در این پایگاه‌ها، ۶ هزار و ۳۵۶ دستگاه آمبولانس موجود است که شامل ۵ هزار و ۷۰۰ دستگاه آمبولانس زمینی، ۸۸ دستگاه اتوبوس آمبولانس، ۵۱۱ دستگاه موتور آمبولانس، ۵ فروند شناور، ۵۱ فروند بالگرد و یک فروند بال ثابت است. همچنین در سال‌های اخیر، ۱۴ پایگاه اورژانس بانوان نیز تشکیل شده است.
کشوری «رئیس اداره پایگاه‌های زمینی و دریایی سازمان اورژانس کشور» درباره وضعیت آمبولانس‌های سازمان اورژانس کشور می‌گوید: از تعداد ۵ هزار و ۷۰۰ دستگاه آمبولانس زمینی، ۳ هزار دستگاه عمر بالای ۱۵ سال داشته و ۲ هزار و ۷۰۰ دستگاه دیگر نیز عمر بین ۵ تا ۱۰ سال دارند.
از تعداد ۵ هزار و ۷۰۰ دستگاه آمبولانس زمینی، ۳ هزار دستگاه عمر بالای ۱۵ سال داشته و ۲ هزار و ۷۰۰ دستگاه دیگر نیز عمر بین ۵ تا ۱۰ سال دارند
وی ادامه می‌دهد: نیروی انسانی شاغل در این پایگاه‌ها، ۲۶ هزار و ۳۳۸ نفر هستند که ۲۲ هزار نفر عملیاتی و بقیه تحت عنوان عملیاتی ستادی مشغول به خدمت هستند. سه مرکز فرماندهی شامل مرکز ارتباطات، مرکز مدیریت بحران یا EOC و واحد هدایت و پایش مراقبت‌های درمانی در اورژانس پیش بیمارستانی به عنوان مغز اورژانس عمل کرده و ماموریت‌ها در مرکز ارتباطات شروع شده و در پایگاه‌ها ادامه پیدا می‌کند و در بیمارستان‌ها به اتمام می‌رسد.
تعداد ماموریت‌های سازمان اورژانس کشور
رئیس اداره پایگاه‌های زمینی و دریایی سازمان اورژانس کشور درباره تعداد ماموریت‌های هوایی اورژانس از ابتدا تاکنون می‌گوید: از سال ۱۳۷۹ تا کنون، ۳۲ هزار و ۷۷۷ ماموریت اورژانس هوایی انجام شده که ۴۵ هزار بیمار یا مصدوم به این وسیله منتقل شده‌اند.
وی درباره تعداد تماس با ۱۱۵ در سال جاری نیز می‌گوید: تعداد کل تماس‌ها با شماره تلفن ۱۱۵ سازمان اورژانس کشور از ابتدای سال تا پایان آبان ماه ۱۴۰۲ شامل ۱۲ میلیون و ۶۵۳ هزار و ۶۰۸ مورد بوده که ۳ میلیون و ۶۲۴ هزار و ۳۷۸ مورد به ماموریت ختم شده است.
جمع بندی
وقت آن رسیده که تلفن‌های امدادی مانند اورژانس و پلیس و آتش نشانی یکسان شده و در صورت بروز حادثه، افراد با یک شماره سه رقمی تماس بگیرند و اوپراتورها وظیفه تفکیک حادثه و اعزام را بر عهده بگیرند. موضوعی که در سال‌های اخیر مطرح شده، اما به نتیجه‌ای نرسیده استاورژانس با وجود گذشت ۴۸ سال از عمر خود، همچنان با مشکلات بسیاری دست به گریبان است. کمبود نیروی انسانی، توزیع نامناسب پایگاه‌های اورژانس، پایگاه‌های فرسوده و نیازمند بازسازی، فرسودگی آمبولانس‌ها، به روز نشدن تجهیزات، افزایش تقاضا برای خدمات با وجود کمبودها، کمبود ناوگان هوایی، ریلی و دریایی، نداشتن بالگرد دید در شب از جمله مهمترین مشکلات اورژانس پیش بیمارستانی در ایران است.
با وجود آموزش‌های فراگیر به جامعه، همچنان شاهد مزاحمت‌های تلفنی برای اورژانس هستیم و به نظر می‌رسد علاوه بر برخوردهای قضایی با این افراد، باید آموزش‌های لازم در این زمینه را نیز افزایش داد. نکته قابل تامل دیگر که گاهی در رسانه‌ها منتشر می‌شود، حمله همراهان بیمار یا مصدوم به نیروهای اورژانس است که در تازه‌ترین اتفاق در نزدیکی شهر خمام در استان گیلان شاهد آن بودیم که البته فرد ضارب به سرعت توسط نیروی انتظامی بازداشت شد.
اورژانس نیازمند توجه ویژه دولت و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی است تا هم ناوگان خود را نوسازی کند، هم نیروهای تازه نفسی را جذب کرده و در مسیر خدمت رسانی به بیماران و مصدومان به سرعت حرکت کند.
جدا از این موضوع، به نظر می‌رسد وقت آن رسیده که تلفن‌های امدادی مانند اورژانس و پلیس و آتش نشانی یکسان شده و در صورت بروز حادثه، افراد با یک شماره سه رقمی تماس بگیرند و اوپراتورها وظیفه تفکیک حادثه و اعزام را بر عهده بگیرند. موضوعی که در سال‌های اخیر گاهی مطرح شده، اما به نتیجه‌ای نرسیده است