به گزارش خبرنگای ایرنا، طی سالیان گذشته این صحبت بین بازدیدکنندگان و دوستاران میراث فرهنگی و فضاهای تاریخی قزوین بوده که داربست های مسجد جامع عتیق این شهر اگر برداشته شود، گنبد آن ریزش پیدا می کند اما صحت و سقم آن برکسی معلوم نبود.
این مساله تا جایی پیش رفت که در سفر اخیر علی دارابی، معاون میراث فرهنگی کشور به استان قزوین و در بازدیدی که از این بنا داشتند دستور صریح جهت بررسی این موضوع را دادند.
این در حالی است که داربست های این مسجد در اوایل دهه ۵۰ توسط یک گروه ایتالیایی جهت مرمت بخشی از گنبد این مسجد بنا نهاده شده بود اما رفته رفته و بر اثر مرور زمان برداشتن آن حساسیت های زیادی را بین محققان و کارشناسان این حوزه ایجاده کرده بود.
به همین مناسبت، خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) مرکز قزوین گفت و گویی را با علیرضا خزایلی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان قزوین انجام داده است.
ایرنا. با توجه به اهمیت مسجد جامع عتیق به عنوان یکی از قدیمی ترین مساجد کشور، طی سال های گذشته چه اقداماتی برای مرمت این بنا، به خصوص گنبدخانه آن صورت گرفته است؟
به طور کلی فعالیت هایی مطلوبی در این رابطه صورت گرفته که از جمله می شود به جابجایی موزه سنگ، مرمت شبستان جنوبی و مفروش کردن آن، سفید کاری و مرمت مسیرهایی روی ایوان شمالی و غربی، برچیده شدن الحاقات دوره های مختلف مثل نقاشی و کاشی های هفت رنگ، سنگ کریستال و کارهایی از این دست اشاره کرد.
اما در رابطه با گنبدخانه، مهمترین فعالیتی که طی چند سال گذشته آغاز کردیم، فاز مطالعاتی آن بود که در سال ۹۹ و ۱۴۰۱ و طی ۲ قرارداد پیوسته، تحلیل سازه‌ای و مطالعات سازه‌ای برروی گنبد و ایوان جنوبی (مقصوره) آن به انجام رسید و آخرین اقدام مرمتی مربوط به گنبد نیز نصب یک خرپا در بالای گوش فیلی سمت شمالی گنبدخانه بود که یکی در سال های دور و یکی نیز طی سال های اخیر صورت گرفت.
از آنجایی که قبل از هر اقدام سازه‌ای بایستی تحلیل سازه‌ای برروی بنا صورت بگیرد، تا تکمیل مطالعات سازه‌ای صبر کرده ایم اما در نهایت داربست‌های موجود تنها برای سهولت دسترسی هستند و نقش دیگری ندارند.
ایرنا. با توجه به مطالعاتی که از سوی تیم ایزمئو، به عنوان بهترین مرمتگر جهان روی این قسمت بنا انجام شد، امکان نداشت تا برای کوتاه کردن مسیر مطالعات از یافته های این گروه استفاده شود؟
علم مهندسی امروزه به طرز باورنکردنی نسبت به علم زمان تحقیقات گروه ایزمئو تغییرکرده، "سن پائولزی" در بعضی دوخت و دوزهایی که از طریق میلگرد و تزریق بتن روی این بنا انجام داده کارهایی برای استحکام آن کرده، نقشه پوستی هایی که در کارهای این گروه انجام شده در تمام فضاهای مطالعاتی توسط متخصصان ما مورد بررسی قرار گرفته اما در پژوهش هایی که طی قراردادهای سال ۹۹ و ۱۴۰۱ توسط متخصصان ما انجام شده، شیوه تحلیل های سازه ای ارایه شده بسیار مدرن و قابل تامل بوده است.
ایرنا. در این باره بیشتر توضیح دهید.
بخشی از این تحقیقات بازمی گردد به نصب ابزارهای مکانیکی و دیجیتالی، این وسیله حرکت بنا را رصد می کند، بخشی از حرکات همه بناها به خاطر انبساط و انقباض طبیعی است؛ اما بخشی از حرکات غیرطبیعی هستند و ممکن است منجر به تخریب بنا شود.
امروزه با علوم کامپیوتری موجود و نرم افزارهای متعدد توانسته ایم سازه مسجد جامع عتیق قزوین را به طور مدل شده در اختیار داشته باشیم و تحلیل سازه‌ای کاملی از آن در دست داشته باشیم.
بخش دیگر مطالعات درباره این بنا نیز به عملیات سنجش مقاومت خاک و آزمایش مصالح به کار برده شده در بنا برمی گردد که این کار نیز توسط ۲ مشاور که با آنها قرارداد صورت گرفته به انجام رسیده که به طور مشخص اطلاعاتی که از این قراردادها استخراج شده از نظر محتوای علمی کاملا با کارهای تیم ایزمئو متفاوت است.
ایرنا. چه تفاوتی بین نتایج تحقیقات پژوهشگران شما و گروه ایزمئو وجود داشته است؟
در پژوهش هایی که داشتیم تک تک اِلمِان داربست ها در مدل سازه با نرم افزار برداشته شد، سپس سازه بنا، جرس و طاق گنبد توسط نرم افزار ارزیابی شد.
امروزه با تکنولوژی روز به راحتی می شود هر عملیاتی را به صورت کامپیوتری تبدیل به مدل کرد و در این تحلیل نیز مشخص شد داربست های زیر گنبد هیچ نقش سازه ای ندارند، این داربست ها صرفا اسباب تسهیل صعود به ارتفاع و دسترسی را فراهم می کنند، نه باری و نه لنگری را هم تحمل نمی کنند.
ایرنا. اساسا لزوم برداشتن این داربست ها چیست؟
اگر نگاهی به پروژه های مشابه این بنا بیندازیم این نیاز مشخص می شود، تا چند سال قبل همین نوع داربست بندی را در گنبد خواجه نظام الملک درمسجد جامع اصفهان و گنبد سلطانیه زنجان نیز داشتیم که طی سال های گذشته با بررسی و مطالعات مشاورانی که در این پروژه ها حضور داشتند منجر به جمع آوری داربست ها شد.
در نهایت نیز با برداشتن داربست ها شاهد آن بودیم که شکوه، عظمت، کارکرد و کاربری این دو بنای شاخص که هر دو در فهرست میراث جهانی نیز ثبت شده اند، بیشتر دیده شده و همین طور بازدید کنندگان و متخصصان در بازدیدهای خود از این بناها شاهد رصد فضای ناب تری هم شده اند.
ایرنا. مرمت مسجد جامع بیش از پنج دهه است که به طول انجامیده و در واقع شبیه به یک کارگاه مرمت شده است. نظر شما در این مورد چیست؟
البته به طور کلی کار مرمت، یک اقدام مستمر است، از این حیث که وقتی با یک بنای تاریخی مواجه می شویم موظفیم به طور دایم از آن نگهداری کنیم اما گاهی اوقات ما در بخش مرمت زیاده روی هایی هم می کنیم، به این صورت که بنا را به کارگاه تبدیل می کنیم و در واقع آن کارگاه را به طور مستمر نگهداری می کنیم.
این کار می تواند آسیب هایی را هم ایجاد کند تا جایی که حتی بنا هیچ وقت به حیات خود دیگر بازنگردد و همیشه هم به صورت یک کارگاه باقی بماند، همین اتفاقی که در شبستان جنوب غربی مسجد جامع قزوین شاهد آن هستیم، بخشی که سال ها غیرقابل استفاده بود و ما سعی کردیم کاربری خودش را به صورت یک مسجد دوباره پیدا کند.
ما در سازمان میراث فرهنگی بر این باوریم که اگر بنایی در راستای کاربری هایی که مطابق با اصالت اوست مورد استفاده قرار بگیرد، حیات موثرتری خواهد داشت، گنبد مسجد جامع هم از این بحث جدا نیست.
این فضا هم می تواند نقش مسجد را مشابه سایر شبستان ها داشته باشد تا مورد بازدید علاقه مندان به آن قرار بگیرد، در حالی که به طول انجامیدن یک کارگاه در یک بنای تاریخی نقش این مکان را به عنوان یک عنصر در زندگی روزمره مردم از دست می دهد.
ایرنا. مهمترین سووال در حال حاضر آن است که آیا داربست های این گنبد نقش سازه ای ایفا می کنند یا نه؟ روشن شدن این مساله می تواند ابهامات درباره برداشته شدن داربست ها را پاسخ بدهد.
امکان جمع آوری داربست ها، نظر کارشناسی بوده در عین حال معاون میراث فرهنگی کشور نیز به ما گفته بود که بررسی های لازم به صورت دقیق انجام شود و به همین منظور هیاتی قرار شده به دستور ایشان برای بازدید از مسجد از تهران اعزام شوند.
نتایج تحقیقات صورت گرفته در کمیته شورای فنی سال ۱۴۰۲ در استان به تایید رسیده و بخشی از مسیر جمع آوری این داربست ها نیز براساس این مطالعات صورت گرفته است.
براساس مطالعات صورت گرفته، هر ۲ داربستی که ما در ایوان و گنبد داریم صرفا برای سهولت دسترسی به بنا و فاقد هر نوع عملکرد دیگری هستند.
به همین منظور بهتر است با جایگزینی ابزارهایی مانند بالابرها و استفاده از تکنولوژی های جدید نسبت به جمع آوری داربست های موجود اقدام کنیم تا بتوانیم فضای موجود مسجد را بهتر معرفی کنیم و عملیات مرمتی و برگرداندن جریان زندگی و نقش شهری را در این مکان سرعت ببخشیم.
ایرنا. پس به عقیده شما با برداشتن داربست ها گنبد این مسجد فرو نمی ریزد؟
غیرممکن است این اتفاق صورت بگیرد، البته به طور قطع همه ما نگران موضوع هستیم که شاید اگر داربست ها برچیده شود دسترسی ها بابت عکسبرداری و مستندسازی خطوط کتیبه ها دچار محدودیت شود یا حتی پایش لرزه سنج ها با دسترسی به بالا بهتر باشد، همه این موارد می تواند نگران کننده باشد، اما نگرانی در خصوص بنا و مقاومتش اصلا وجود ندارد.
این در حالی است که در ۲۹ آذرماه جاری سمینار یک روزه ای را میزبان هستیم و علاقه مندان و متخصصان این حوزه هم می توانند در آن حضور داشته باشند چرا که مهندسان سازه نیز گزارش های فنی، تحلیلی و مطالعاتی صورت گرفته را که با خلاقیت های خاصی نیز به انجام رسیده، ارایه خواهند کرد.
این در حالی است که گزارش های ما در این بخش منتشر نشده چرا که در ابتدا بایستی توسط متخصصان وزارتخانه مورد بررسی های لازم قرار بگیرد اما تاکید می کنیم داربست ها فقط و فقط سهولت دسترسی را فراهم کرده و هر کاربری دیگری جز این با توجه به گزارش های سازه ای و مصوبات شورای فنی میراث فرهنگی، فاقد اعتبار است.
ایرنا. کلام آخر در موضوع داربست های مسجد جامع قزوین.
برای برداشتن داربست های موجود هیچ زمانبندی دقیقی نداریم اما سعی می کنیم تا قبل از نوروز این کار انجام شود و فعلا هم هیچ نوع اقدام سازه ای را در رابطه با گنبد انجام نمی دهیم.
مشاوران ما معتقدند طبق تغییرات حرکتی که ابزارها ثبت می کنند بایستی حداقل چند دوره تابستان و زمستان بر این بنا بگذرد و براساس مقدار حرکت انبساطی و انقباضی بررسی های دقیق تر صورت بگیرد.
پیشنهاد مشاور برای اقدام سازه ای صرفا تقویت پی بنا در بخشی از بناست که آن هم در حال حاضر تصمیمی برای انجامش وجود ندارد، چرا که تصمیم مهمی است و نیاز دارد با دقت نظر بیشتری بررسی شود.
اما باز هم تاکید می کنیم که مساله داربست های مسجد جامع قزوین اصلا موضوع سازه ای نیست، هیچگونه ارتباطی بین داربست ها و سازه وجود ندارد و براساس مطالعات صورت گرفته داربست ها صرفا نقش دسترسی دارند.
رهاورد
مسجد جامع عتیق قزوین بیش از یک هزار سال قدمت دارد و قدیمی‌ترین قسمت آن مسجد نیز طاق هارونی است و در طول سالیان گذشته همچنین الحاقاتی به بخش هایی از این مسجد در دوره‌های سلجوقی، صفوی و قاجاری هم صورت گرفته است.
براساس برخی گمانه‌زنی‌ها، این بنا در دوره ساسانیان یک آتشکده بوده و بعد از ظهور اسلام به عبادتگاه مسلمانان تبدیل شده است و به گفته سیدمهدی مجابی عضو سابق هیات علمی دانشگاه علم و صنعت ایران ، مسجد جامع عتیق قزوین یکی از مساجد مهم کشورمان است.