موضوع مهاجرت پرستاران در کشور در سال های اخیر به یک معضل پیچیده تبدیل شده است. مساله‌ای که به طور کلی با دو رویکرد مواجه است. عده‌ای مهاجرت پرستاران را از کشور، یک تهدید بزرگ برای نظام سلامت می‌دانند و معتقدند مهاجرت پرستاران موجب کمبود بیشتر پرستار، افزایش سختی کار و نارضایتی پرستاران و بیماران شده است و باید به هر شکل ممکن جلوی افزایش مهاجرت پرستاران گرفته شود زیرا کمبود پرستاران به بحران بزرگی برای کشور تبدیل شده است. از طرفی عده‌ای نیز مهاجرت پرستاران را یک فرصت و یک مساله جهانی و آن را نشانه کیفیت و توانمندی پرستاران ایران می‌دانند که باید از این فرصت برای حضور در بازارهای بین‌المللی استفاده کنیم.
در مورد میزان مهاجرت پرستاران از کشور آمارهای مختلفی گفته شده است که ممکن است دقیق نباشد اما در مورد علل مهاجرت، اطلاعات بیشتری وجود دارد. تحقیقات مختلفی نیز درباره علت مهاجرت پرستاران انجام شده است و مسائل مختلفی مانند بیکاری، سختی کار و حقوق پایین، تبعیض بین پرستاران و پزشکان به طور کلی تبعیض‌های حرفه‌ای و نیز مسائل اجتماعی و اقتصادی کشور از جمله بی‌ثباتی اقتصادی و اجتماعی، وجود فساد، کیفیت زندگی بهتر در خارج، شیوه مدیریت کشور، بی‌توجهی به شایسته سالاری، وجود تبعیض‌های اجتماعی، نابرابری‌های افراد در برابر قانون، فرصت‌های اجتماعی بهتر برای فرزندان، دسترسی به آزادی‌های فردی و اجتماعی در خارج از کشور، تشدید بحران‌های زیست محیطی و پیوستن به خانواده و آشنایان در خارج از کشور به عنوان علل مهاجرت ذکر شده است.
سالانه چقدر پرستار از ایران مهاجرت می‌کند
«محمد میرزابیگی» رئیس کل سازمان نظام پرستاری آمار مهاجرت پرستاران را بین ۱۵۰۰ تا دو هزار نفر ذکر کرده و گفته است: پرستاران به کشورهای مختلفی مهاجرت می‌کنند. از کشورهای همسایه و حوزه خلیج فارس بگیرید تا آفریقای جنوبی، کشورهای غربی و اروپایی، هر جا درخواست کند و پرستار ببیند که آنجا شرایط مناسبی هست، برتری خاصی ندارند. ولی طبیعی است که هرچه راه نزدیکتر و مزایا بیشتر باشد، آنجا را انتخاب می‌کنند.
«محمد شریفی مقدم» دبیرکل خانه پرستار اما این آمار را بیش از ۳ هزار نفر در سال اعلام کرده و گفته است: سالانه بیش از ۳ هزار پرستار از کشور مهاجرت می‌کنند اما وزارت بهداشت حتی اندازه همین آمار به کادر درمان اضافه نمی‌کند. طی سالهای ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۲ قرار شده ۱۲ هزار پرستار استخدام شوند که این روند تکمیل نشده و هنوز به جذب سالانه ۳ هزار پرستار در سال هم نرسیده‌ایم.
سالانه عده زیادی از پرستاران بازنشسته می‌شوند اما وزارت بهداشت حتی برای بیمارستان‌های تازه تاسیس خود نیز به اندازه کافی پرستار استخدام نمی‌کند و بیمارستان‌هایی که اخیرا تاسیس شده‌اند مانند بیمارستان «مهدی کلینیک یا الغدیر» در تهران با وجود گذشت چندین ماه از زمان تاسیس به علت کمبود پرستار با مشکل مواجه هستند.
سالانه بین ۱۵۰۰ تا ۳ هزار پرستار از کشور خارج می‌شوند. در مورد مهاجرت پرستاران دو دیدگاه وجود دارد عده‌ای آن را تهدید و عده‌ای آن را فرصت می‌دانند
شریفی مقدم گفته است: کمبود پرستار اکنون آن‌قدر جدی است که به دلیل این کمبود، برخی بیماران جان خود را از دست می‌دهند. اینکه بیماران چیزی نمی‌گویند به این دلیل است که یا از حقوق خود آگاه نیستند یا مظلوم هستند. در عین حال هیچ پرستاری از وضعیت خود راضی نیست. بیش از ۹۰ درصد پرستاران از کارشان ناراضی هستند، کمتر از ۱۰ درصد هم که شاید رضایتی داشته باشند کسانی هستند که کار بالینی نمی‌کنند و کار مدیریتی دارند مثلا مترون بیمارستان هستند.
دبیرکل خانه پرستار معقد است: فاصله درآمدی و تبعیض بین کادر درمان از جمله پزشکان و پرستاران نیز بر افزایش نارضایتی پرستاران تاثیر دارد. متوسط حقوق یک پرستار تازه استخدام ۹ میلیون تومان است که حتی کفاف اجاره خانه را هم نمی‌دهد، در حالی که درآمد یک پزشک متخصص فقط در بخش دولتی بیش از ۱۴۰ میلیون تومان در ماه است. همه این مسائل روی نارضایتی شغلی، ترک شغل و مهاجرت پرستاران تاثیر دارد.
«عباس عبادی» معاون پرستاری وزیر بهداشت نیز در این مورد گفته است: ۲۱۰ هزار نفر در گروه پرستاری در کشور شاغل هستند. عمده این افراد خانم هستند که بعد از مدتی حدود ۱۵ درصد آنان به علل مختلف از جمله سختی کار، مشکلات معیشتی یا دلایل دیگر ترک خدمت می‌کنند. برخی از پرستاران ممکن است پس از پایان طرح میل به اشتغال نداشته باشند. چرا که پرستاری یک حرفه سخت و پرمشقت است و شیفت‌های طولانی دارد.
معاون وزیر بهداشت درباره روند مهاجرت پرستاران نیز گفته است: آماری که درباره مهاجرت پرستاران منتشر می‌شود دقیق نیست. پرستاران برای خروج از کشور باید از سازمان نظام پرستاری گواهی «گود استندینگ» بگیرند. طبق اعلام سازمان نظام پرستاری ماهانه ۱۰۰ نفر برای گرفتن گواهی «گوداستندینگ» اقدام می‌کنند اما آیا همه این افراد از کشور با ویزای کاری خارج می‌شوند یا خیر؟ نمی‌دانیم. موضوع مهاجرت بنا به نیاز همه کشورها به نیروی پرستاری امری طبیعی است. اما افزایش آن می‌تواند غیرطبیعی تلقی شود.
مهاجرت پرستاران یک مساله جهانی است
«احمد نجاتیان» کارشناس مسائل پرستاری و معاون سابق فنی، آموزشی و پژوهشی سازمان نظام پرستاری در این مورد به پژوهشگر ایرنا گفت: اصولا بحث مهاجرت پرستاران از کشورهای در حال توسعه به کشورهای پیشرفته و حتی از میان خود کشورهای پیشرفته یک امر جهانی است و در سالهای اخیر روند رو به رشدی را پیدا کرده است. کرونا نیز این روند را تشدید کرده است. آمارهای جهانی نشان می‌دهد که به طور کلی مهاجرت نیروهای حوزه سلامت به شدت افزایش پیدا کرده است. چندین نشست بین‌المللی نیز درباره این موضوع تا کنون برگزار شده است و سازمان بهداشت جهانی و شورای بین‌المللی پرستاران این موضوع را به عنوان یک اولویت در دستور کار خودشان قرار داده‌اند.
وی افزود: موضوع مهاجرت پرستاران مختص ایران نیست و باید آن را در یک روند جهانی بررسی کنیم. در کشور ما ایران هم در چند سال اخیر شاهد این هستیم که تعداد بیشتری از پرستاران از کشور خارج می‌شوند. این موضوع دو جنبه دارد یکی شرایط اجتماعی، اقتصادی و شغلی است که بر روند خروج پرستاران از کشور تاثیرگذار است و دوم کششی است که در بازارهای بین‌المللی سلامت وجود دارد. بسیاری از کشورها جذابیت‌های بیشتری برای اشتغال پرستاران ایجاد کرده‌اند. شرایط مهاجرت را تسهیل کرده‌اند و این موضوع نیز بر روند و میزان مهاجرت پرستاران تاثیرگذار است.
نجاتیان ادامه داد: واقعیت این است که چون در کشور یک مرجع واحد برای رسیدگی و مدیریت مهاجرت پرستاران نداریم. پرستاران می‌توانند از طرق مختلف برای مهاجرت اقدام کنند. بنابراین آمار دقیقی در مورد مهاجرت پرستاران که بتوانیم به آن استناد کنیم نداریم. برخی آمارها را وزارت بهداشت و برخی را سازمان نظام پرستاری دارد ولی آمار واحدی در این زمینه نداریم با این حال شواهد میدانی نشان می‌دهد که مهاجرت پرستاران در سالهای اخیر افزایش پیدا کرده است.
او در پاسخ به این پرسش که علت مهاجرت پرستاران چیست گفت: تحقیقاتی در این زمینه انجام شده است که نشان می‌دهد این پدیده یک دلیل خاص ندارد و یک موضوع چند بعدی است. یکی از مهمترین عوامل مهاجرت پرستاران شرایط اقتصادی و اجتماعی کشور است. واقعیت این است که وقتی شرایط اقتصادی، اجتماعی مناسبی در کشور داریم، میل ماندن در کشور بیشتر می‌شود. این یک اصل کلی است اما این یکی از عوامل تاثیرگذار بر مهاجرت افراد و از جمله پرستاران است. عوامل متعددی در این زمینه نقش دارند. شرایط کاری پرستاران، امید به آینده، میزان دریافتی و تطابق میزان دریافتی و شرایط کاری با نیازهای روزمره قطعا در این زمینه مهم و تاثیرگذار است.
مهاجرت پرستاران علل مختلفی دارد از سختی کار و درآمد پایین گرفته تا تبعیض و شرایط اقتصادی و اجتماعی کشور. کشورهای زیادی در دنیا هستند که به علت نیاز به نیروی پرستار شرایط مهاجرت و پذیرش را تسهیل کرده‌اند
معاون سابق سازمان نظام پرستاری درباره مقصد مهاجرت پرستاران گفت: اطلاعات دقیقی در این زمینه نداریم اما مدتی که من در سازمان نظام پرستاری مسئولیت داشتم، بررسی‌های ما نشان می‌داد که کشورهای اروپایی جذب بیشتری داشتند و در مراحلی کشورهایی مثل آلمان و دانمارک نیاز شدیدی به پرستار داشتند و جذب می‌کردند اما این آمار در مقاطع مختلف متفاوت است. میزان جذب کشورها در مقاطع مختلف با توجه به نیازشان متفاوت است و اخیرا هم شنیده‌ام که آمریکا نیز در این زمینه شرایط مهاجرت را برای پرستاران تسهیل کرده است.
وی درباره تفاوت درآمد پرستاران در داخل و خارج کشور توضیح داد: درآمد پرستاران در داخل و خارج کشور اصلا قابل مقایسه نیست. با توجه به اینکه درآمد در خارج از کشور به صورت دلاری است با توجه به تفاوت ارزش پولی ایران با دلار تفاوت بسیار زیاد است. البته این مقایسه درستی نیست و باید هزینه‌های زندگی را نیز در نظر بگیریم بعد مقایسه کنیم. اما آنچه مسلم است در بسیاری از کشورهایی که جذب پرستار دارند، پرستار می‌تواند با یک شیفت کاری یک زندگی معمولی داشته باشد.
در ایران متاسفانه این اتفاق نمی‌افتد و یک پرستار حتی با یک شفیت اضافه کار هم نمی‌تواند یک زندگی معمولی که حق هر فرد است و شامل خانه و خوراک مناسب است را تامین کند. حداقل در زمینه هزینه‌های اقتصادی می‌توانیم بگوییم که شرایط برای پرستاران در کشورهای دیگر بهتر است. مساله دیگر ارزش گذاری به حرفه پرستاری و حفظ شأن یک پرستار است که اثر مهمی در ایجاد جذابیت این حرفه دارد.
نجاتیان درباره جنسیت پرستاران مهاجر از کشور نیز گفت: اگر چه آمار دقیقی در این زمینه نداریم اما چون حدود ۷۰ درصد پرستاران کشور خانم هستند همین نسبت هم با کمی تغییر در مهاجرت پرستاران اتفاق می‌افتد. یکی از مسائل مهمی که باعث افزایش مهاجرت می‌شود، مساله آینده فرزندان است، تعدادی از همکاران پرستار که مهاجرت می‌کنند اذعان می‌کنند که این مهاجرت برای خودشان نیست بلکه برای آینده فرزندانشان است.
او در پاسخ به این پرسش که چه تعداد از پرستاران بعد از مهاجرت به کشور بر می‌گردند گفت: این موضوع نیز به طور دقیق بررسی نشده است اما شواهد و صحبت با پرستارانی که مهاجرت کرده‌اند نشان می‌دهد بسیاری از این آنان شرایط بسیار سختی را برای مهاجرت و مستقر شدن در کشور دیگر طی می‌کنند و وقتی به شرایط پایدار می‌رسند دیگر تمایلی به بازگشت ندارند. تصور من این است که کمتر از ۱۰ درصد آنها به کشور بر می‌گردند.
رویکرد منفعلانه با مهاجرت پرستاران جوابگو نیست
کارشناس مسائل پرستاری درباره پیامدهای روند رو به افزایش مهاجرت پرستاران از ایران توضیح داد: مهاجرت پرستاران یک واقعیت است که نمی‌توانیم آن را کتمان کنیم یا آن را عوض کنیم. نمی‌توانیم صورت مساله را پاک کنیم. قطعا مهاجرت پرستاران در کیفیت خدمات پرستاری در کشور تاثیر منفی می‌گذارد اما مهم رویکرد ما نسبت به این مساله است. اینکه با این مساله به صورت فعال یا منفعلانه برخورد کنیم. تاکنون به صورت غیر فعال با این موضوع برخورد کرده‌ایم.
بسیاری از مسئولان فقط آمار می‌دهند که تعداد پرستاران مهاجر بیشتر شدند. گاهی هم پیشنهادهایی مطرح می‌کنند که حقوق و مزایای پرستاران را افزایش دهیم. این نوع رویکرد غیر فعالانه با چنین مسائلی که ابعاد جهانی دارد جوابگو نیست به خصوص که نسل جدید در جست و جوی شرایط جدید با نگاه جهانی است.
مهاجرت پرستاران یک پدیده و روند جهانی است. مهم این است که آن را بپذیریم و به جای نشستن و آمار دادن و برخورد منفعلانه، فعالانه برخورد کنیم و برای مدیریت این پدیده برنامه داشته باشیم
نجاتیان ادامه داد: واقعیت این است که دهکده جهانی اتفاق افتاده است و افزایش ارتباطات جهانی در همه گروهها از جمله پرستاران یک واقعیت انکار ناپذیر است. به نظر من باید رویکردمان را در مقابل موضوع مهاجرت برای همه گروهها از جمله پرستاران تغییر دهیم و به صورت فعال وارد قضیه شویم. باید این واقعیت را بپذیریم که مهاجرت وجود دارد، این حق هر فردی است که انتخاب کند در کجای دنیا می‌خواهد زندگی کند، حاکمیت و نظام مدیریتی کشور نیز باید به موضوع مهاجرت پرستاران به عنوان یک فرصت نگاه کند و خودش برای مدیریت آن مداخله فعال داشته باشد.
وی افزود: به هر حال در دنیا کشورهایی هستند که به نیروهای کار ایرانی از جمله پرستاران نیاز دارند. مسئولان می‌توانند خودشان در این زمینه با این کشورها مذاکره کنند و قراردادهایی ببندند تا منافع نیروهای کار ایرانی در آن کشورها تامین شود. مهاجرت نیروها می‌تواند به صورت مدیریت شده باشد، در این صورت می‌توانیم نرخ بازگشت نیروها و شرایط کاری آنها را در کشورهای مقصد ببینیم تا دچار مشکل نشوند و بتوانیم از آنها صیانت کنیم. در هر صورت باید برخوردمان را در مورد مساله مهاجرت از منفعلانه به برخورد فعالانه تغییر دهیم.
کارشناس مسائل پرستاری گفت: در مورد تبعات مهاجرت پرستاران بر مسائل داخل کشور ضمن اینکه باید تلاش کنیم نیازهای داخل کشور را تامین کنیم باید واقعیت جهانی مهاجرت را هم بپذیریم. متاسفانه شاهد یک نوع رودربایستی بین مسئولان کشور هستیم که واقعیت‌های جامعه را نادیده می‌گیرند، اگر مسئولان واقعیت مهاجرت پرستاران را نادیده بگیرند، اصل موضوع از بین نمی‌رود و این واقعیت اتفاق می افتد اما خارج از اختیار ماست.
اما اگر مسئولان این واقعیت و این حجم مهاجرت را قبول کنند، می‌توانیم با برنامه‌ریزی آن را مدیریت کنیم و نرخ بازگشت پرستاران را کم کنیم باید بسته‌ای را برای مدیریت مهاجرت پرستاران تدوین کنیم و در تدوین آن بایداز تجارب جهانی هم استفاده کرد.
دانشکده‌های غیر انتفاعی برای تربیت پرستار بین‌المللی
نجاتیان افزود: برای این کار می‌توان دانشکده‌هایی را در نظر گرفت که به صورت غیرانتفاعی پرستار تربیت کنند. در برخی کشورها چنین مراکزی وجود دارد که فقط برای صادرات نیروی انسانی، نیرو تربیت می‌کنند. افرادی که نه از امکانات دولتی استفاده کرده‌اند و نه جای کسی را در دانشگاه تنگ کرده‌اند. خودش هزینه کرده و به صورت بین‌المللی برای کار در کشورهای دیگر آموزش دیده است.
این آموزش‌ها می‌تواند فقط برای کار در کشورهای دیگر تعریف شود. حتی می‌توان از این افراد تعهداتی گرفت که بخشی از درآمدشان را به کشور برگردانند یا روش‌های دیگری که در دنیا تجربه آن وجود دارد. مهم این است که در سطح سیاست‌گذاری کلان به این نتیجه برسیم که باید نسبت به موضوع مهاجرت فعالانه برخورد کنیم. واقعیت را بپذیریم و از مواجه شدن با واقعیت و برنامه ریزی برای آن خجالت نکشیم. البته در این مسیر ممکن است به کسانی که می‌خواهند در این مسیر کار کنند انگ‌هایی بزنند اما به هر حال روزی باید به این مرحله از تصمیم گیری وارد شویم.
کارشناس مسائل پرستاری ادامه داد: حتی می‌توان دانشکده‌های تربیت پرستار بین‌المللی را بر اساس نیاز کشورهای مقصد طراحی کرد و مسائلی مثل آموزش زبان را در آنها در نظر گرفت. ممکن است در کشورهای دیگر مثلا در آلمان یا سایر کشورهای هدف، کارشناس پرستاری را به این شکل که در ایران هست نیاز نداشته باشند و مهارت‌ها و آموزش‌های دیگری را نیاز داشته باشند که در این دانشکده‌ها می‌تواند مورد توجه قرار گیرد.
در سطح جهانی نیز در این زمینه اتفاقاتی افتاده از جمله اینکه سازمان بهداشت جهانی این موضوع را در قالب منشور اخلاقی استخدام نیروی خارجی مطرح کرده است. دیدگاه سازمان بهداشت جهانی این است که باید بین کشورهایی که پرستار فرست هستند و پرستار گیر هستند، توافقنامه‌ای امضا شود.
نجاتیان گفت: نظر سازمان بهداشت جهانی این است که ضرر و زیان کشورهایی که پرستار فرست هستند باید به طریقی جبران شود، اخیرا این نوع قراردادها بین کشورها رو به گسترش است. کشورها باید در مورد اینکه با چه شرایطی نیرو بفرستند و به چه طریقی ضرر و زیان آنها جبران شود، با هم توافق کنند. کشورهایی که پرستار فرست هستند، میلیاردها دلار برای تربیت نیرو هزینه می‌کنند، نیروی انسانی متخصص تربیت می‌کنند، آموزش می‌دهند.
پرستاران در کشور مبدا مهارت کسب می‌کنند و بعد این نیروها کاملا رایگان در اختیار کشورهای پیشرفته قرار می‌گیرد. اکنون این موضوع در سطح جهانی مطرح است که ضرر و زیان این کشورها را باید کشورهایی که این نیروها را جذب می‌کنند به نحوی جبران کنند. ایران هم باید وارد این چرخه جهانی بشود.
او در درباره اینکه آیا می‌توان با بهبود معیشت پرستاران از افزایش روند مهاجرت آنان کم کرد، توضیح داد: این موضوع هم باید انجام شود. تامین بخشی از مطالبات و نیازهای پرستاران قابل انجام و امکانپذیر است. نمی‌توانیم بگوییم هیچ کاری نمی‌توانیم انجام دهیم. کارهای زیادی در این زمینه می‌توان انجام داد اما اینکه میزان آن چقدر می‌تواند باشد را باید با تحقیقات دقیق به دست آوریم، واقعیت این است که تحقیق جامعی که این مسائل را به صورت جامع بررسی کرده باشد نداشته‌ایم.
گاهی هم برخی نگاه‌ها و محدودیت‌هایی که در کشور وجود دارد جلوی بررسی این موضوع و تحقق این مطالبات را گرفته است. باید بررسی کنیم در مهاجرت پرستاران چند درصد عوامل داخلی و مشکلات داخلی پرستاران و چند درصد عوامل خارجی و بازار جهانی تاثیر دارد و بر اساس آن برنامه‌ریزی کنیم، این اقدامات و بهبود معیشت پرستاران قطعا موثر است اما نمی‌توان گفت کل مساله مهاجرت را حل می‌کند.