گروه جامعه ایرنا - مرکز بینایی در مغز انسان از دوران جنینی تا حدود ۱۰ سالگی رشد می کند، اما اصلی ترین رشد آن تا سه سالگی است؛ در نتیجه این رشد و تکامل، دید واضح و کاملی به وجود می آید. در این مدت، به ویژه تا ۳ سالگی، هر عامل یا اتفاقی که موجب اشکال در دید یک یا هر دو چشم شود، می‌تواند عواقب بینایی جدی در پی داشته باشد.
اگر اشکال در دید کودک قبل از ۵ سالگی درمان شود، حتی در صورت وجود تنبلی چشم، امکان آن که کودک بینایی کامل خود را بدست آورد، بسیار زیاد است اما پس از ۵ سالگی، هرچه درمان تنبلی چشم به تعویق افتد، به همان نسبت احتمال درمان کامل و بدست آوردن بینایی کامل نیز کاهش خواهد یافت. به طوری که پس از ۷ تا ۱۰ سالگی، درمان تاثیر چندانی در بینایی نخواهد گذاشت.
برنامه غربالگری تنبلی چشم همه ساله در کشور اجرا می‌شود اما ۲۰ درصد خانواده‌ها در سطح کشور در این طرح مشارکت نمی‌کنند که این مساله منجر به بروز معلولیت در کودک می‌شود.
یکی از عواملی که منجر به کم‌بینایی یا نابینایی در کودکان می‌شود، تنبلی چشم یا آمبلیوپی است. تنبلی چشم یک کاهش عملکردی در شدت بینایی است که به دلیل رشد غیر طبیعی بینایی در اوایل زندگی ایجاد می شود. این اختلال به طور عمده یک طرفه است اگرچه گاهی اوقات ممکن است هر دو چشم تحت تاثیر قرار گیرد.
تنبلی چشم به گونه‌ای است که گاهی بدون علامت و با ظاهر عادی چشم است بنابراین در موارد زیادی از سوی والدین تشخیص داده نمی‌شود و حتما باید برای تشخیص آن به چشم پزشک مراجعه کرد. البته برنامه غربالگری تنبلی چشم همه ساله در کشور اجرا می‌شود اما جای تعجب است که ۲۰ درصد خانواده‌ها در سطح کشور در این طرح مشارکت نمی‌کنند که این مساله منجر به بروز معلولیت در کودک می‌شود.
به رغم پیامدهای معلولیت‌زای تنبلی چشم متاسفانه برخی خانواده‌ها در این زمینه اهمال می‌کنند به‌طوریکه محمد نصیری مدیرکل بهزیستی استان تهران گفته است که نگران هستیم امسال نتوانیم رسالت خود را در برنامه غربالگری چشم انجام دهیم.
تنبلی چشم چیست؟
دانشیار چشم پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران درباره تنبلی چشم گفت: آمبلیوپی یا تنبلی چشم نمایانگر کاهش بینایی است که در سال‌های تکامل بینایی به دلیل تحریک بینایی غیرطبیعی یا تعامل دوچشمی غیرطبیعی رخ می‌دهد؛ در این حالت، مغز از چشم قوی‌تر استفاده می کند و سیگنال‌هایی را که از چشم ضعیف‌تر دریافت می‌کند، نادیده می‌گیرد.
دکتر کاوه ابری اقدم در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا افزود: تنبلی چشم معمولا یک طرفه است اما در برخی موارد می‌تواند دو طرفه هم باشد؛ این وضعیت معمولاً در نتیجه عیوب انکساری شدید در هر دو چشم رخ می‌دهد.
وی ادامه داد: به طور کلی تنبلی چشم معمولا ناشی از مشکلاتی مانند استرابیسم (انحراف چشم)، عیوب انکساری مانند دوربینی، نزدیک بینی یا آستیگماتیسم یا عواملی که مسیر بینایی را مسدود می‌کنند مانند افتادگی پلک یا آب مروارید، است.
آیا تنبلی چشم قابل تشخیص است؟
فلوشیپ نوروافتالمولوژی و استرابیسم اظهار داشت: اگر علت تنبلی چشم به شفافیت مسیر دید یا انحراف چشم مربوط باشد، اغلب توسط والدین و اطرافیان قابل تشخیص است اما اگر مربوط به عیوب انکساری باشد، باید توسط چشم پزشک یا بینایی سنج تشخیص داده شود.
ابری اقدم افزود: در برخی موارد، ممکن است خانواده‌ها نسبت به تنبلی چشم بی‌توجه باشند، به ویژه اگر علائم آن کمرنگ باشد یا فرزند آنها هنوز قادر به بیان مشکلات بینایی خود نباشد زیرا بیشتر کودکان به دلیل آنکه متوجه این موضوع نمی شوند، مبتلا به آمبلیوپی یک طرفه از کاهش دید شکایت نمی‌کنند مگر اینکه یک چشم بسته شود.
اگر علت تنبلی چشم به شفافیت مسیر دید یا انحراف چشم مربوط باشد، اغلب توسط والدین و اطرافیان قابل تشخیص است. اما اگر مربوط به عیوب انکساری باشد، باید توسط چشم پزشک یا بینایی سنج تشخیص داده شود.
وی تاکید کرد: این مساله به ویژه در موارد آمبلیوپی ناشی از اختلاف بین عیوب انکساری دو چشم (انیزومتروپیا) رخ می دهد. در این موارد، ممکن است تا زمانی که غربالگری بینایی انجام نشود، آمبلیوپی شناسایی نشود.
کلید درمان و بهترین زمان تشخیص تنبلی چشم چیست؟
دانشیار چشم پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران با بیان اینکه بهترین زمان برای تشخیص و پیشگیری از تنبلی چشم تا قبل از سن هفت سالگی است، افزود: تشخیص به موقع به ویژه در بیماری‌های آب مروارید و پایین افتادگی پلک اهمیت فراوانی دارد و اگر درمان فوری و به موقع در این گونه بیماری تنبلی چشم صورت نپذیرد، می‌تواند منجر به کاهش شدید بینایی کودک شود.
ابری اقدم کلید درمان بهینه آمبلیوپی را تشخیص زودهنگام و مداخله به موقع دانست و گفت: در موارد دو طرفه متقارن، درمان شامل رفع علت کاهش دید است. در موارد نامتقارن یا یک طرفه، درمان فعال با بستن چشم سالم، درمان دارویی یا روش‌های دیگر می‌تواند کاهش دید را بهبود بخشد.
وی ادامه داد: به طور مثال، بازی‌های ویدئویی دیکوپتیک و فیلم‌های دیکوپتیک به عنوان درمان‌های نوین بالقوه برای آمبلیوپی مطرح شده اند. یک درمان دیجیتال نوین با استفاده از هدست‌های واقعیت مجازی، در عین کمک به درمان آمبلیوپی، تجربه جذابی برای بیمار فراهم می‌کند.
نقش مهم غربالگری بینایی کودکان در سلامت چشمان
دانشیار چشم پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران گفت: گاهی اوقات ممکن است جراحی علت زمینه‌ای آمبلیوپی را درمان کند. مثلا، جراحی عضلات چشم می‌تواند استرابیسم را اصلاح کند. جراحی آب مروارید، افتادگی پلک، جراحی شبکیه یا قرنیه می‌تواند محرومیت از نور ورودی به چشم را کاهش دهند.
ابری اقدم خاطرنشان کرد: بنابراین، غربالگری بینایی منظم برای کودکان بسیار مهم است. همچنین، آگاهی و آموزش والدین درباره علائم و درمان تنبلی چشم می‌تواند به شناسایی زودهنگام و درمان موثر این اختلال کمک کند.
نبود اجبار و شرکت ۸۰ درصدی خانواده‌ها در غربالگری تنبلی چشم
مدیرکل پیشگیری از معلولیت ها و تلفیق اجتماعی سازمان بهزیستی کشور گفت: برای شرکت در غربالگری تنبلی چشم هیچ اجباری برای خانواده‌ها وجود ندارد اما اقدامات آگاه‌سازی به طور مرتب از طریق رسانه اجرا می‌شود که از جمله آن ارسال پیامک درباره تنبلی چشم برای خانواده‌ها است تا اهمیت این موضوع را برای آنها گوشزد کند.
افروز صفاری فرد در گفت و گو با خبرنگار ایرنا با تاکید بر سن طلایی برای غربال تنبلی چشم، افزود: سال گذشته حدود ۸۰ درصد خانواده ها برای غربالگری تنبلی چشم مراجعه کردند اما این آمار می تواند بهتر باشد و خانواده‌ها تلاش بیشتری در این زمینه کنند.
سال گذشته حدود ۸۰ درصد خانواده ها برای غربالگری تنبلی چشم مراجعه کردند اما این آمار می تواند بهتر باشد و خانواده‌ها تلاش بیشتری در این زمینه کنند.
وی خاطرنشان کرد: تفاهم‌نامه‌ای با آموزش و پرورش استثنایی داریم تا از امسال غربالگری تنبلی چشم برای همه دانش‌آموزان در بدو ورود به مدرسه اجباری شود. در اجرای این تفاهم نامه، غربال اولیه تنبلی چشم از سوی آموزش و پرورش استثنایی انجام می شود و سازمان بهزیستی کشور پیگیری و مداخله‌های بعدی را انجام می دهد.
۳ تا ۶ سال؛ سن طلایی غربالگری چشم
مدیرکل پیشگیری از معلولیت ها و تلفیق اجتماعی سازمان بهزیستی کشور گفت: یکی از مداخلاتی که سازمان بهزیستی کشور انجام می‌دهد، کمک هزینه عینک است که تا سقف ۵۰۰ هزار تومان است و با سازمان بنیاد ۱۵ خرداد نیز تفاهم‌نامه‌ای منعقد شده که این رقم به سقف یک میلیون تومان رسیده است.
صفاری فرد افزود: در صورت تداوم تنبلی چشم، ممکن است نابینایی تدریجی اتفاق بیفتد اما از این اختلال می‌توان در زمان طلایی سه تا ۶ سال پیشگیری کرد و از این زمان به بعد، هر سال که سن کودک افزایش یابد، امکان پیشگیری از کم بینایی و نابینایی کمتر می شود.
چرا ۲۰ درصد خانواده‌ها در غربالگری تنبلی چشم شرکت نمی‌کنند؟
مدیرکل پیشگیری از معلولیت ها و تلفیق اجتماعی سازمان بهزیستی کشور درباره اینکه چرا ۲۰ درصد خانواده ها در غربالگری تنبلی چشم شرکت نمی کنند، گفت: قطعا اجرای غربالگری تنبلی چشم در مهدکودک ها بهتر خواهد بود اما اکنون نیز اطلاعات خانوارها را در مراکز مثبت زندگی بهزیستی در تمام محلات داریم و به آنها دسترسی وجود دارد.
صفاری فرد یادآور شد: سال گذشته حدود سه میلیون و ۷۶۰ هزار نفر از کودکان مورد غربالگری چشم قرار گرفتند به آن معنا که ۸۰ درصد خانواده ها در این برنامه شرکت کردند. حدود ۲۰ درصدی که مراجعه نمی‌کنند خوشبینانه این است که شاید از امکانات تخصصی بالاتر چشم پزشکی استفاده کنند.
سال گذشته حدود سه میلیون و ۷۶۰ هزار نفر از کودکان مورد غربالگری چشم قرار گرفتند به آن معنا که ۸۰ درصد خانواده ها در این برنامه شرکت کردند.
وی اضافه کرد: برخی خانواده‌ها نیز شاید به دلایل فرهنگی تمایلی به شرکت در برنامه غربالگری تنبلی چشم را ندارند.
جلوگیری از نابینایی ۱۹ هزار کودک با غربالگری تنبلی چشم
مدیرکل پیشگیری از معلولیت ها و تلفیق اجتماعی سازمان بهزیستی کشور گفت: برای اجرای غربالگری تنبلی چشم، خدمات سیار در روستاها داریم و اگر خانواده‌ها از نظر اقتصادی نیازمند باشند این غربالگری برای آنها رایگان انجام می شود.
صفاری فرد خاطرنشان کرد: اگر غربال چشم برای کودکان انجام نمی شد، ممکن بود بسیاری از این کودکان به سمت معلولیت بروند. سال گذشته ۶۰ هزار اختلال بینایی در اجرای غربالگری چشم بین کودکان شناسایی شد که ۱۹ هزار از این موارد مربوط به تنبلی چشم و ۴۱ هزار مورد آن مربوط به عیوب انکساری بود.
وی یادآور شد: برنامه غربالگری تنبلی چشم از برنامه‌های دیرینه بهزیستی بوده و از سال ۱۳۷۵ آغاز شده است که بر اساس آن کودکان ۳ تا ۶ سال از نظر تنبلی چشم و سایر عیوب انکساری و اختلال آناتومیک چشم غربالگری می‌شوند. نیمی از مراکز مثبت زندگی، پایگاه‌های غربالگری تنبلی چشم را دارند. همچنین تعدادی پایگاه سیار پیش بینی شده است که برای غربالگری به روستاها و مناطق محروم می‌روند.
صفاری فرد اضافه کرد: اگر کودکی در غربالگری تنبلی چشم شناسایی شود به اپتومتریست ارجاع داده خواهد شد. در غربالگری اختلالات بینایی اگر کودکی ارجاع به چشم پزشک داشته باشد و نیاز به جراحی باشد، جراحی صورت می گیرد و با تمام این اقدامات از معلولیت بینایی کودکان پیشگیری می شود.
البته از سال ۱۳۷۵ تاکنون که طرح پیشگیری از تنبلی چشم اجرا شده است، ۵۶ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر در این طرح شرکت کرده‌اند که از این تعداد یک میلیون و ۸۸۶ هزار نفر دچار سایر اختلالات بینایی و ۳۹۰ هزار نفر دچار آمبلیوپی شناسایی شده و به عبارتی از نابینایی ۳۹۰ هزار نفر پیشگیری شده است.
عوارض تنبلی چشم و اهمیت شرکت خانواده‌ها در برنامه غربالگری
تنبلی چشم می‌تواند باعث نابینایی یا کم بینایی خفیف تا شدید شود و نوعی اختلال یک طرفه یا دوطرفه در بینایی است که با برطرف کردن عوامل به وجود آورنده‌اش برطرف نمی شود.
تنبلی چشم خودش زاییده عوامل دیگری مثل عیوب انکساری چشم، نزدیک بینی، دوربینی، آستیگماتیسم است و یا ناشی از عیوبی است که باعث می شوند که کدورتی در چشم به وجود بیاید مثل آب مروارید و افتادگی پلک است که اگر این عوامل برطرف نشود می تواند منجر به تنبلی چشم شود.
تنبلی چشم عوارضی مانند نابینایی یا کاهش بینایی دائمی، اختلال در دید عمقی، کاهش قدرت تمرکز و قدرت تفکیک و اختلالات تحصیلی و یادگیری در پی دارد.
باید توجه داشت که تنها راه پیشگیری از تنبلی چشم و پیامدهای معلولیت‌زای آن، تشخیص به موقع عوامل ایجاد کننده این اختلال است و خانواده‌ها باید به این مهم توجه داشته باشند و در برنامه های غربالگری تنبلی چشم شرکت کنند چراکه در صورت عدم شناسایی تنبلی چشم در سن طلایی ۳ تا ۷ سال، دیگر نمی‌توان آن را درمان کرد.
طرح غربالگری تنبلی چشم گامی بزرگ برای پیشگیری از معلولیت های بینایی است. هرچه بیشتر بتوان کودکان را در سطح کشور مورد سنجش قرار داد در آینده شاهد معلولیت های بینایی کمتری خواهیم بود.
برای غربالگری به چه مراکزی مراجعه کنیم؟
جدیدترین فهرست پایگاه های غربالگری بینایی در سال ۱۴۰۲ به تفکیک استان ها از سوی اداره کل پیشگیری از معلولیت ها و تلفیق اجتماعی سازمان بهزیستی کشور منتشر شده است تا خانواده‌ها در دسترس‌ترین مرکز را برای غربالگری انتخاب کنند.
برای دسترسی به این فهرست در سایت بهزیستی کشور اینجا و برای دانلود مستقیم فایل اکسل پایگاه‌های غربالگری بینایی نیز اینجا را کلیک کنید. برای دسترسی به استان‌های مختلف، روی تب‌های پایین فایل اکسل، ضربه بزنید.