اخبار و گزارش‌های اخیر اوکراین نشانه‌هایی از تغییر رویکرد غرب نسبت به این کشور را نشان می‌دهد. اوکراینی که تا پیش از این در صدر اخبار رسانه‌های غربی بود و کمک‌های مالی و نظامی از آمریکا، اتحادیه اروپا و انگلیس دریافت می‌کرد، با شروع طوفان الاقصی اولویت خود را از دست داده و با رژیم صهیونیستی جایگزین شده است. کمک‌های مالی آمریکا به اوکراین با مخالفت مجلس سنا روبه‌رو می‌شود، کشورهای اروپایی کمک‌های خود را قطع کرده یا به طور قابل توجهی کم کرده‌اند و گلوله‌هایی که مناسب تانک‌های آمبرامز و لئوپارد اهدایی به اوکراین است را به تانک‌های مرکاوای اسرائیلی اختصاص داده‌اند [۱]
این نشانه‌ها خبر از تغییر وضعیت اوکراین می‌دهد، چرا که مشخصا حجم کمک‌های اقتصادی– نظامی کاهش یافته و برخی از متحدان اروپایی اوکراین نارضایتی خود را برای تداوم حمایت از اوکراین نشان داده‌اند. چنین وضعیتی اوکراین را به سمت استقلال اقتصادی از غرب سوق داده و سناریوهایی را پیش روی این کشور قرار می‌دهد که ایران می‌تواند سیاست‌های متناسب با آن را اتخاذ کند.
امنیت دریایی بیشتر برای اوکراین؛ امنیت اقتصادی بیشتر برای استقلال
چندی پیش ریشی سوناک، نخست وزیر انگلستان اعلام کرد که باتوجه به افزایش حملات روسیه به زیرساخت‌های صادرات غلات اوکراین، اقدام به عملیات‌های شناسایی، جاسوسی و نظارتی بر دریای سیاه خواهد کرد و نیروی هوایی انگلستان با حضور هوایی در منطقه مانع تهاجم روس‌ها خواهد شد [۲] این اقدام با هدف ایجاد امنیت برای کشتی‌های تجاری با مبدا/مقصد اوکراین ذکر شد.
علاوه بر این اخیرا وزارت دفاع اوکراین اعلام کرده است که این کشور ۲ کشتی مین روب، ۲۳ قایق عملیاتی سبک و ۲۰ نفربر آبی-خاکی به منظور تقویت نیروی دریایی اوکراین دریافت خواهد کرد. ماهیت این کمک‌ها به نظر حفظ شریان‌های تجاری دریایی اوکراین می‌رسد. چنین کمک‌هایی بیش از آن که ناظر بر تقویت بنیه تهاجمی اوکراین برای بازپس‌گیری خاک خود باشد، بر حفظ منابع درآمدی و استقلال اقتصاد این کشور از غرب تکیه دارد.
اقدامات اوکراین برای حفظ درآمدهای صادراتی کشاورزی خود
در صورتی که غرب در نظر داشته باشد تا حمایت‌های خود از اوکراین را کاهش دهد در ابتدا باید این کشور را تا حدی تقویت کند تا بتواند مانند دوران پیش از جنگ، روی پای خود بایستد. پس باید بتواند منابع درآمدی گذشته خود را بازیابد.
مشخصا دو بخش در اوکراین از لحاظ ایجاد درآمدهای صادراتی مهم هستند: اول، بخش صادرات غلات، دانه‌های روغنی و فرآورده‌های آن که در سال ۲۰۲۱ حدود ۳۸ درصد از ارزش صادرات این کشور را به خود اختصاص داده بود.
دوم، بخش صادرات فولاد، آهن و سنگ‌های معدنی این کشور است که در سال ۲۰۲۱ حدود ۲۶ درصد از ارزش صادرات اوکراین را به خود اختصاص داده بود. این دو بخش درآمدزای برای این کشور مجموعا ۶۴ درصد از صادرات اوکراین را شامل می‌شدند و این کشور برای حمل و نقل این کالاها شدیدا به بنادر خود در دریای سیاه وابسته است.
با این حال اوکراین پس از اتمام قرارداد غلات دریای سیاه و محاصره مجدد دریایی به توسعه بنادر رودخانه‌ای هم مرز با رومانی خود روی آورد. این مسیر جایگزین تواسنت مسئولیت صادرات بخشی از تولن صادراتی پیشین را برعهده بگیرد. روسیه نیز به دلیل مشترک‌المنافع بودن اوکراین با رومانی نتواند آن را از طریق نظامی مسدود کند. پایانه‌هایی که اوکراین پس از اتمام قرارداد غلات دریای سیاه جایگزین بنادر دریایی اودسا شدند، شامل بنادر رود دانوب و بنادر رومانی می‌شود. باید خاطر نشان کرد که بنادر رودخانه‌ای اوکراین در دانوب تنها بخشی از حجم صادرات پیشین را برآورده کرده و همچنین استفاده از بنادر رومانی نیز به دلیل نیز به حمل زمینی و رودخانه‌ای دارای محدودیت‌هایی است.
همچنین به گزارش رویترز، پارلمان اوکراین در ۲۱ نوامبر ۲۰۲۳ (۳۰ آبان ۱۴۰۲) یک طرح بررسی اولیه خود را گذراند که در آن قوانین مربوط به مالیات بر صادرات غلات را تغییر خواهد داد و بر روی صادرات غلات کف قیمتی تعیین خواهد کرد. [۳]
این طرح به منظور به حداقل رسانیدن فرار مالیاتی در مورد برخی از اقلام صادراتی معین مانند غلات و دانه‌های روغنی است. اوکراین چهارمین تامین کننده بزرگ غلات جهان پیش از حمله فوریه ۲۰۲۲ روسیه بود و از نظر ارزش صادراتی سال گذشته نیمی از کل ارزش صادرات اوکراین را به خود اختصاص داده است. در حال حاضر بخش چشمگیری از توان صادراتی غلات و سایر کالاهای اوکراین به دلیل محاصره دریایی روسیه و اتمام قرارداد غلات غیر فعال است.
سناریوی‌های پیش روی دریای سیاه
با توجه به سیاست‌های غرب در کاهش حمایت‌های اقتصادی از اوکراین، این کشور به تقویت زیرساخت‌های صادرات دریایی محصولات کشاورزی و فولاد خود روی خواهد آورد. آن چه از رفتار روسیه در حوزه اقتصاد اوکراین می‌توان دریافت، آن است که سیاست روسیه ایجاد اختلال در صادرات غلات اوکراین است. بیش از ۲۰ حمله با پهپاد و موشک‌های کروز به پایانه‌های جدید صادرات غلات اوکراین در رود دانوب گواه این سیاست بر ایجاد فشار اقتصادی از طریق محدودسازی صادرات اوکراین است.
سیاست مذکور علاوه برکاهش درآمدهای اوکراین، موجب اختلاف بین این کشور با سایر همسایگانش شده چرا که سیل ورود محصولات کشاورزی به کشورهای همسایه موجب تلاطم اقتصادی در بخش کشاورزی این کشورها شده است. این وضعیت مطلوب روسیه و احتمالا تا زمانی که وضعیت جدیدی پیش نیاید، ادامه خواهد یافت.
چنین شرایطی در حال تغییر است، یعنی حمایت‌های غرب از اوکراین به تدریج کاهش می‌یابد و این جنگ پر هزینه را نمی‌توان با فروش این حجم از غلات و فولاد نسبت به پیش از جنگ ادامه داد. دیر یا زود اوکراین باید بین یکی از این دو مسیر یکی را انتخاب کند؛ اول ایجاد توازن در فشار اقتصادی به روسیه با ناامن کردن متقابل دریای سیاه برای روسیه که به عنوان بزرگترین منطقه بندری روسیه محلی برای صادرات نفت، فرآورده‌های نفتی، کود و غلات است. دوم پذیرش شکست و استرداد زمین در ازای به دست آوردن صلح با روسیه.
سناریوی تشدید وضعیت جنگی در دریای سیاه
در صورتی که حمایت‌های مالی غرب کاهش چشمگیری بیابد و صادرات محصولات کشاورزی برای اوکراین حیاتی شود، این کشور در مقابل حملات روسیه احتمالا دست به تلافی خواهد زد. در صورت وقوع چنین سناریویی جریان غلات و دانه‌های روغنی در سطح جهانی مانند ماه‌های ابتدایی جنگ مختل خواهد شد. روسیه و اوکراین مجموعا ۱۶ درصد از ذرت، ۱۲ درصد از کلزا، ۲۲ درصد از جو، ۲۷ درصد از گندم و ۷۷ درصد از روغن آفتاب‌گردان صادراتی جهان را تامین می‌کنند و مسیر اصلی صادرات این محصولات دریای سیاه است. این سناریو را می‌توان با سناریوی جنگ نفتکش‌ها در دوران جنگ ایران و عراق مقایسه کرد که هر دو کشور سعی در آسیب زدن به مبادی صادراتی و درآمدی یکدیگر بودند.
سناریوی صلح در برابر زمین
با شروع عملیات طوفان الاقصی و ناتوانی آمریکا در پشتیبانی دو جبهه به طور همزمان، زمزمه‌هایی مبنی بر پیشنهاد آمریکا به اوکراین برای پذیرش صلح در ازای تسلیم زمین به روسیه شنیده شد. این پیشنهاد یک مخالف جدی به نام زلنسکی دارد، وی خواستار ادامه جنگ تا آزادسازی مناطق تصرف شده است.
با این حال صداهایی مخالف در اوکراین شنیده می‌شود که امکان پیروزی در مقابل روسیه را در شرایط فعلی ضعیف ارزیابی می‌کند. از جمله افراد مخالف با زلنسکی می‌توان به والری زالوژنی، فرمانده کل قوای نیروهای مسلح اوکراین و اولکسی آریستوویچ مشاور سابق زلنسکی اشاره کرد که به عنوان گزینه نامزدی برای ریاست جمهوری پیش روی اوکراین نیز مطرح هستند. درصورت حذف زلنسکی از صحنه سیاسی اوکراین، ایجاد جو روانی برای قبول شکست و پذیرش صلح دور از انتظار نیست.
جانمایی ایران در مناقشات دریای سیاه
فقدان قرارداد غلات دریای سیاه احتمال ایجاد تنش در این منطقه و اختلال روند صادرات غلات در این منطقه را افزایش می‌دهد. در چنین وضعیتی ایران با فعال‌سازی ظرفیت واقعی کریدور شمال-جنوب و رفع مشکلات آن می‌تواند یک مسیر جایگزین برای غلات روسیه باشد. ضمن آن که کالای دیگری که می‌تواند از مسیر ایران به جهان عرضه شود، کودهای شیمیایی است که به عنوان نهاده تولیدی کشاورزی یک فاکتور مهم در تامین امنیت غذایی جهان محسوب می‌شود. ایران با مدیریت ترانزیت، فرآوری، خرید و فروش غلات و کود روسیه می‌تواند به عنوان هاب جدید غلات، نقش موثری ایفا کند.
مناطقی که در بخش جنوبی کریدور شمال-جنوب قرار گرفته‌اند تقاضای قابل توجهی از غلات و کود را دارند ایران با استفاده از این فرصت می‌تواند به بازیگری تعیین کننده در عرصه امنیت غذایی جهانی تبدیل شود. این موضوع مطابق با سیاست‌های اقتصاد مقاومتی است که در آن بر شکل‌دهی بازارهای جدید، تنوع بخشی پیوندهای اقتصادی با کشورها به ویژه با کشورهای منطقه و همچنین توسعه‌ی پیوندهای راهبردی و گسترش همکاری و مشارکت با کشورهای منطقه و جهان بویژه همسایگان تاکید شده است.
[۱] گزارش گاردین تحت عنوان «بایدن تحت بررسی‌های شدید بعد از دور زدن کنگره در مورد تامین گلوله‌های تانک برای اسرائیل»
https://www.theguardian.com/world/۲۰۲۳/dec/۱۰/biden-under-scrutiny-bypassing-congress-supply-tank-shells-israel-gaza
[۲] گزارش خبرگزاری Kyivindipendant تحت عنوان «هواپیماهای انگلیسی در دریای سیاه از کشتی‌های اوکراینی محافظت می‌کنند»
https://kyivindependent.com/uk-planes-guard-ukrainian-grain-ships-in-black-sea/
[۳] گزارش رویترز تحت عنوان «تاجران اوکراینی نگران برنامه‌های تغییر مجدد قوانین صادراتی غلات شده‌اند»
https://www.reuters.com/world/europe/ukraine-traders-concerned-over-plans-change-grain-export-rules-again-۲۰۲۳-۱۱-۲۳/