توسعه پایدار به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین اهداف سامانه های حکمرانی، ابزارها، الزامات و همچنین اهداف متعددی دارد. به‌طور قطع یکی از ابزارهای نیل به توسعه پایدار در کشورهای در حال توسعه مانند ایران راه اندازی پروژه‌های عمرانی و سازندگی است. پروژه های عمرانی در کنار خدمت رسانی به جامعه، رونق اقتصادی، ایجاد اشتغال مولد، افزایش امنیت و رفاه را فراهم می‌کنند. پروژه های راه سازی به‌ویژه مگاپروژه «ایران‌راه» می‌تواند یکی از شاخص‌های مهم این ابزار توسعه‌ای قلمداد شود که با تدبیر دولت و به‌ویژه وزارت راه و شهرسازی در دستور کار قرار گرفته است.
امروزه حمل و نقل یکی از اجزای مهم اقتصاد ملی محسوب می شود و به‌دلیل داشتن نقش زیربنایی تأثیر فراوانی بـر فرآیند رشد اقتصادی کشور دارد. این بخش دربرگیرنده فعالیت هایی است که به شکلی گسترده در همه زمینه های تولید، توزیع و مصرف کالا و خدمات جریان داشته و در مجموعه فعالیت های اقتصادی نقش غیرقابل انکـاری عهـده دارد. بدون وجود شبکه حمل و نقل، تاسیسات و تجهیزات جانبی و ناوگـان مطلـوب تـصور رشـد و توسـعه عمـومی کـشور غیرممکن به‌نظر می رسد.
در رشد و توسعه اقتصاد و تجارت جهانی در مقطع زمانی فعلـی و رونـد گـسترش آن نمی توان نقش سیستم‌های حمل و نقل در بهینه سازی هزینه ها، زمان سفر، سرعت جابه‌جایی، ایمنی و سطح خدمات ارائه شده را انکار کرد. حمل و نقل به معنای جامع آن شامل مدیریت، زیربنا و روبنا (ناوگان) از نیازهای اساسی جوامع امروزی است به‌طوری که در هر کشور برای اعتلای توان اقتصادی، فرهنگی، امنیتـی و سیاسـی، داشـتن شـبکه حمـل و نقلـی گـسترده و قابـل اطمینان از نیازهای اولیه محسوب می شود. حتی برخی بر این باور هستند که حمل و نقل از ابزارهای ابتدایی توسعه است.
در گذشته به دلیل اینکه حمل و نقل یک نیاز ثانویه برای تحقق نیازهای اولیه ای همچون تجارت، مـسافرت، اشتغال و غیره به حساب می آمد، به‌نحو شایسته ای بدان پرداخته نمی شد. اما رشد و توسـعه اقتـصاد جهـانی، تـلاش کشورها برای استفاده بهینه از توانمندی‌ها و فرصت‌های در اختیار و فشرده شدن رقابت در عرصـه هـای جهـانی موجـب شد تا حمل و نقل به‌واسطه نقش مستقیمی که در کاهش هزینه های تمام شده تولید و دسترسی به بازار و در نهایـت افزایش توان رقابت در عرصه تجارت بین الملل به‌ویژه برای کشورهایی که حجم تجارت خارجی (صادرات و واردات) آنها بالا است، از جایگاه رفیعی در مدیریت، برنامه ریزی و سرمایه گذاری و حتی تحقیقات برخـوردار شود. تـاثیر چنین ویژگی سبب شده تا نگرش‌های گذشته نسبت به حمل و نقل تغییر یابد و به حمل ونقل به عنـوان یـک بخـش اقتصادی - خدماتی مهم نگریسته شود.
ابتکار «ایران راه»
ایران، به‌عنوان چهار راه تلاقی راهگذار شمالی- جنوبی و شرقی- غربی محسوب می شود گردد. ابتکار «ایران- راه» به‌عنوان دروازه‌ای به سرزمین فرصت‌های لجستیکی و ترانزیتی جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شود که برای پیوندهای امن، ایمن، سهل، سریع و مقرون به صرفه اقتصادی، برای رقابت سازنده و مشارکت بازیگران ذینفع در عرصه ترانزیت و لجستیک نقش آفرینی خواهد کرد. در زبان فارسی، این ابتکار، ایران راه (IRAN-PATH) نامیده می‌شود؛ راه (PATH) در زبان فارسی، همزمان هم به معنای راه و هم راه حل است و همه کشورهای منطقه می‌توانند با استفاده از راه‌ها و ظرفیت‌های ایران، بخش عمده‌ای از مسائل ترانزیتی و لجستیک خود را حل کنند.
موقعیت جغرفیایی منحصر به فرد جمهوری اسلامی ایران، همچنین دارا بودن زیرساخت‌های حمل‌ونقل و لجستیکی از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب و دانش فنی و مهندسی و تجربیات ارزشمند در طراحی و احداث پروژه‌های زیرساختی، فرصت‌های برجسته و بی‌بدیل برای جذب سرمایه‌گذاری در طرح‌های تکمیل و توسعه زیرساخت‌ها اعم از جاده‌ای، ریلی، دریایی و هوایی، محسوب می‌شوند، به طوری که همه بازیگران عرصه تجارت، لجستیک و حمل‌ونقل در منطقه و در سطح بین‌المللی نیز از این مزیت‌های پرشمار بهره‌مند شوند.
نقش ایران در تجارت و مبادلات کالا از منظر تاریخی
از منظر تاریخی، سرزمین ایران قرن‌ها به عنوان گذرگاه بین قاره ای، نه فقط نقشی کلیدی در تجارت و مبادلات کالا ایفا کرده، بلکه دریچه های تعامل را میان انسان ها گشوده و فصلی با شکوه را در تاریخ بشریت رقم زده است. در این عصر طلایی، در مسیرهای باستانی که از قلمروی ایران می گذشتند، روح صلح و همکاری و سود متقابل بر مبنای تشریک مساعی نژادها، اقوام و تمدن‌ها و ادیان گوناگون و نیز جریان های پایدار مبادله فرهنگ، دانش و تجربه موج می‌زد و اینچنین شد که میراث بزرگ بشریت در این تعاملات و تبادلات شکل گرفت که آثار باستانی به جا مانده از آن دوران نظیر کاروانسراها، موید این واقعیات انکارناپذیر است.
اصول حاکم بر ابتکار ایران- راه
۱- چندجانبه‌گرایی؛ یا به عبارتی حرکت به سمت همگرایی اقتصادی در حوزه کریدورها و خنثی‌سازی یک‌جانبه‌گرایی و تحریم‌ها
۲- مشارکت جویانه؛ یعنی پاسخ به نیازها و تأمین منافع مشترک ذی‌نفعان
۳-رویکرد همسایگی ترانزیتی؛ به مفهوم ایجاد فرصت‌های ترانزیتی و لجستیکی برای کشورهای همسایه و غیرهمسایه از طریق تقویت پیوندهای ترانزیتی
۴- رویکرد شبکه ای؛ یعنی هم‌افزایی همه زیرساخت‌ها و تسهیلات ترانزیتی و لجستیکی ذی‌نفعان به منظور آزادسازی ظرفیت‌های بالقوه شرکای ترانزیتی
۵- تسهیل‌گر؛ یعنی توجه به درهم‌تنیدگی ترانزیت، لجستیک، تجارت و امور مالی- بانکی و هماهنگ‌سازی رویه‌ها، قوانین در این حوزه‌ها
۶- مبتنی بر حافظه تاریخی؛ یا به عبارتی یادآور مناسبات تاریخی کشورها در قرن های پیشین در مراودات تجاری جهانی
۷- هوشمندانه و فناورانه؛ یعنی تقویت جریان انتقال دانش، تجربیات و فناوری لجستیکی و ترانزیتی با تاکید بر فناوری‌های هوشمند و دیجیتال
۸- انعطاف پذیر و تاب آور؛ یا به عبارتی، حفظ کارایی و کیفیت زیرساخت‌ها و خدمات حمل‌ونقلی و لجستیکی در شرایط گوناگون
راهبردهای اساسی ابتکار «ایران راه»
در راستای بهره‌مندی حداکثری از پنجره فرصت بیان شده برای رونق مبادلات و توسعه مسیرهای مقرون به صرفه در جهت شمال- جنوب و به طور مشخص کریدور حمل و نقل بین المللی شمال- جنوب در چارچوب مشارکت‌جویانه، راهبردهای اساسی این ابتکار به شرح زیر است:
۱- حمایت و تشویق فعالان و بازیگران تجارت، لجستیک، حمل و نقل و ترانزیت به منظور توسعه و تقویت حمل‌ونقل ترکیبی و چندوجهی
۲- استفاده از ظرفیت شورای هماهنگی کریدور شمال- جنوب به منظور همسان‌سازی سازوکارهای همکاری و پیاده سازی مفهوم پنجره واحد ترانزیت
۳- استفاده از ظرفیت سازمان‌های بین‌المللی و منطقه‌ای از جمله سازمان همکاری شانگهای، اتحادیه اقتصادی اوراسیا و سازمان همکاری های اقتصادی یا همان اکو
۴- مدیریت یکپارچه جریان حمل‌ونقل و توسعه حمل‌ونقل فناورانه، با تاکید بر اتصال پلتفرم‌های برخط و اشتراک‌گذاری اطلاعات و داده ها با تأکید بر امکان رصد محموله‌ها در مسیر کریدور
۵- توسعه همکاری ها در حوزه بیمه های حمل ونقل و افزایش گردش پول در مبادلات و تسویه های مالی در مناسبات حمل و نقل و ترانزیتی بر اساس پیمان های پولی دوجانبه برای دفع ریسک های مالی و رقابتی تر شدن مسیرهای کریدور شمال- جنوب
۶- تعمیق همکاری‌های راهبردی در زمینه سرمایه‌گذاری مشترک در توسعه زیرساخت‌های کلیدی حمل و نقل و لجستیکی برای تسریع در تکمیل و توسعه آنها.
مزیت‌های متعدد نسبی و رقابتی جغرافیایی و اقتصادی
این اصول حاکم بر ابتکار ایران- راه، کاملا همسو با مفاهیم بنیادین کریدور شمال- جنوب آزادکننده ظرفیت‌های عظیم ناشی از مزیت‌های متعدد نسبی و رقابتی جغرافیایی و اقتصادی است.
اهمّ این مزیت‌های نسبی و رقابتی عبارتند از:
۱- همجواری «کریدور شمال-جنوب»، با قطب‌های تولید و مصرف انرژی جهان
۲- ایجاد ائتلاف های جدید ترانزیتی بر مبنای تجارت و توسعه زنجیره تامین نوین
۳- پیوند و دسترسی کشورهای حوزه غرب آسیا، قفقاز، آسیای میانه و خلیج فارس
۴- ایران به عنوان پلی با ثبات، امن، مقرون به صرفه و بهینه برای ترانزیت
۵- فرصت‌های جذب سرمایه‌گذاری مشترک کشورهای ذینفع در کریدور شمال-جنوب در زیرساخت‌های کلیدی
۶- امکان تعریف و توسعه مسیرهای ترانزیتی ترکیبی و چند وجهی
۷- امکان بهره‌گیری از ظرفیت‌های همکاری همه‌جانبه سازمان‌های منطقه‌ای
نتیجه‌گیری
همان‌طور که اشاره شد، بدون وجود شبکه حمل و نقل، تاسیسات و تجهیزات جانبی و ناوگـان مطلـوب تـصور رشـد و توسـعه عمـومی کـشور غیرممکن به‌نظر می رسد و اساساً در رشد و توسعه اقتصاد و تجارت جهانی در مقطع زمانی فعلـی و رونـد گـسترش آن نمی توان نقش سیستم های حمل و نقل را انکار کرد. از طریق ابتکار ایران راه نه تنها همه کشورهای منطقه می‌توانند با استفاده از راه‌ها و ظرفیت‌های ایران، بخش عمده‌ای از مسائل ترانزیتی و لجستیک خود را هموار کنند، بلکه مزیت‌های متعدد نسبی و رقابتی جغرافیایی و اقتصادی را برای کشور در برخواهد داشت. بر این اساس امیدواریم با همت و تلاش های دولت سیزدهم که بر کسی پوشیده نیست و با استعانت از خداوند متعال بتوانیم هر چقدر سریعتر از ظرفیت‌های این پروژه عظیم ملی بهره مند شویم.