به گزارش ایرنا، در فاصله ۲۰ کیلومتری ملایر و ۶۰ کیلومتری همدان در گستره دشت وسیع شوشاب که گاه بارش باران‌های بهاره آن را به دریاچه‌ای وسیع مبدل می‌کند، تپه‌ای قرار دارد که در سرتاسر دشت یکه‌تازی می‌کند، تپه‌ای که روبروی روستای قلعه‌نو قرار گرفته و حدود ۲ هزار و ۸۰۰ سال قدمت دارد.
«ارگ نوشیجان» را بسیاری از باستان شناسان یک دژ معبد تاریخی و مهم می‌دانند که روزگاری هم کاربرد دفاعی داشته و هم مکانی برای نیایش بوده و خیلی‌ها هم این بنای خشتی و شگفت‌انگیز را با همان نام آتشکده نوشیجان به یاد می‌آورند، اما چه چیزی این بنای تاریخی و باستانی را تا بدین حد ارزشمند کرده است؟
سال ۱۳۴۳ این تپه باستانی کشف می‌شود و سال ۱۳۴۶ یک باستان شناس انگلیسی و تیم همراهش در این منطقه حضور پیدا می‌کنند که این حضور قریب به یک دهه زمان برد، تا جایی‌که تا سال ۱۳۵۶ چیزی در حدود ۶فصل کاوش باستان شناسی به سرپرستی «دیوید استروناخ» بر روی این تپه ساده صورت گرفت و نتیجه یک کشف خارق العاده بود، در دل این تپه بنایی خشتی و سه طبقه کشف شد که هر طبقه متعلق به یک دوره تاریخی مادها، هخامنشیان و طبقه آخر متعلق به دوران اشکانی بود.
دژ معبد نوشیجان
با این کشف بزرگ تپه نوشیجان و آتشکده مکشوفه در آن نه تنها قدیمی‌ترین و تنها اثر تاریخی سالم بازمانده از دوران مادها به حساب می‌آمد، بلکه این آتشکده قدیمی‌ترین عبادتگاه خشتی جهان نیز محسوب می‌شد، این بنای خشتی به ظاهر ساده که در برابر چشمان همگان قراردارد، نخستین الگوی معماری ایران باستان به حساب می‌آید که تاثیراتش نه تنها در دوره‌های بعدی همانند هخامنشیان مشهود بوده، بلکه این تاثیرات با فرهنگ ایرانی در آمیخته و در معماری دوره اسلامی نیز خود را به رخ کشیده و بسیاری معتقدند تعامل مادها با اقوام مختلف و حکومت‌های متعدد سبب شده تا هنر این دوران چنین جهشی در معماری به همراه داشته باشد.
این بنای خشتی وسیع ۸۰ متر طول و چیزی قریب به ۳۰ متر عرض دارد و از بخش‌های مختلفی تشکیل شده، اگر قدم در درون این بنای خشتی و باستانی بگذارید،اتاق‌های تو در تو، سکوها،تونل زیرزمینی، آثاری از برج و حتی نشانه‌هایی از طاق‌های ضربی را خواهید دید که بسیار حیرت‌انگیز است، طبق آزمایشات باستان شناسی قدمت این بنا چیزی در حدود ۲۸۰۰ سال تخمین زده شده و بر طبق این تخمین، مادها در عصر آهن و فواصل قرون هشتم تا ششم پیش از میلاد اقدام به ساخت این شاهکار زیبای خشتی کرده‌اند.
دژ معبد خشتی نوشیجان از بخش‌های مختلفی تشکیل شده و استروناخ باستان شناس انگلیسی که نخستین اکتشافات را در نوشیجان انجام داد،به دنبال ردپایی از مادها این تپه را مورد واکاوی قرار داد و طی کاوش‌هایش به لایه‌های مختلفی رسید، لایه سطحی مربوط به اشکانیان بود که پس از مطالعات علمی برداشته می‌شود، لایه دوم نیز که یادگاری از دوره هخامنشی است و پس از انجام مطالعات کارشناسی کنار گذاشته می‌شود تا لایه سوم که متعلق به دوره مادها بوده و به طرز شگفت انگیزی سالم مانده بود، بیرون می‌آید.
استروناخ به این نتیجه رسید که این بنای خشتی در واقع یک قلعه حفاظتی در برابر هجوم دشمن دیرینه مادها یعنی آشوریان بوده است، اما علاوه بر آثار یک بنای دفاعی نشانه‌هایی از ۲ معبد نیز به دست آمد که نشان می‌داد اینجا علاوه بر کاربرد نظامی، محلی برای نیایش و عبادت نیز بوده و کارکردهای مختلفی داشته است، استروناخ در پایان کاوش‌هایش یافته‌ها را در چندین بخش مجزا دسته‌بندی کرد و در هر یک از اضلاع این مجموعه وسیع که تماما از خشت و گل ساخته شده، بخش‌های مختلفی به چشم می‌خورد.
آپادانا؛ بخشی مهم از شکوه نوشیجان
بقایای نخستین معبد یا همان آتشگاه در ضلع غربی نوشیجان قرار گرفته، معبدی که در راستای شمالی جنوبی ساخته شده و بر روی دیواره شمالی سه حفره نامحسوس طاقچه مانند به چشم می‌خورد و در ضلع جنوبی معبد هم سکویی است که به اعتقاد باستان شناسان محل قرارگیری ستون‌های معبد بوده است.
«آپادانا» اصطلاحی است که به تالارهای ستون‌دار دوران باستان اطلاق می‌شودف تالار کمی آن سوتر از اولین معبد قرار گرفته و شامل ۱۲ ستون در سه ردیف چهارتایی است، این ستون‌ها وزن سقف تالار را بر دوش می‌کشیده‌اند، اما از ستون‌های چوبی و یا پایه‌های سنگی‌شان اثری بر جای نمانده است، در حالیکه به نظر می‌رسد در دوره استروناخ هنوز پایه‌های سنگی ستون‌ها موجود بوده‌اند!
تالار مستطیل شکل است و بنابر نظر برخی‌ها متعلق به دوره هخامنشی است و به جای جنبه تشریفاتی جنبه مذهبی داشته و نمونه‌هایی از این تالارهای ستون‌دار در نقاط دیگر مشاهده شده که این تالارها دارای چاه‌هایی عمیق بوده که مردم نذوراتشان ائم از گندم را برای پیشکش به آناهیتا الهه باروری و حاصلخیزی در آن می‌انداختند و به نظر می‌رسد با روی کار آمدن داریوش هخامنشی و اعلام رسمی آئین زرتشت و بسته شدن معابد، مهرپرستی این تالار برای پرستش آناهیتا برپا شده است.
شاهد این مدعا نیز وجود تونلی با شیبی ۳۰ درجه است که قریب به ۱۸ متر عمق داشته و با ۴۲ پله به اعماق تونل منتهی می‌شود، تا مدتها کاربری این تونل نوعی کاربری دفاعی محسوب می‌شده که در زمان حمله دشمنان به جایی بیرون قلعه منتهی می‌شد، اما با این تفاسیر به نظر می‌رسد این تونل نیز کاربردی مشابه چاه‌های معابد آناهیتا داشته است.
یکی دیگر از جذابیت‌های این تالار ستون‌دار طاق‌های بکار رفته در درگاه‌های ورودی این تالار است، طاق‌هایی ضربی که نمونه نخستین طاق‌های ضربی در معماری ایران باستان به شمار می رود و نشان از هوشمندی سازندگان بنا دارد، نکته جالب دیگر در مورد تالار ستون‌دار نوشیجان الگوبرداری و تاثیرپذیری از معماری اورارتویی است که در مناطقی همچون آلتین تپه به چشم می‌خورد و نمونه‌ای از نخستین تالارهای ستون‌دار در معماری ایران باستان به شمار می‌آید، این تالار ستون‌دار بر روی یک سکوی خشتی ساخته شده و در اطراف آن اتاق‌هایی قرار داشته که به مرور زمان تخریب شده و از بین رفته‌اند و به نظر می‌رسد این اتاق‌ها نیز کاربری مسکونی داشته‌اند.
معبد مرکزی؛ زیبایی نوشیجان
زیباترین بخش نوشیجان همین معبد مرکزی است که دومین آتشکده ساخته شده در این مجموعه خشتی است، این آتشکده‌ها در زمره نخستین آتشکده‌های محصور در فضای بسته نیز قرار می‌گیرند که در نوع خود جالب توجه و بسیار ارزشمند است، معبد مرکزی آنطور که از نامش پیداست در مرکز این سازه خشتی عظیم قرار گرفته و نزدیک به تالار آپاداناست.
پلان این معبد به صورت نیم چلیپاست و شاید جالب باشد اگر بدانید نخستین پلان چلیپایی دنیا نیز متعلق به همین آتشکده است، آن هم قبل از به وجود آمدن فرم صلیب، شکل این آتشکده به صورت هشت ضلعی است و گوشه سازی‌های صورت گرفته در آن نیز چشم‌انداز زیبایی را به وجود آورده‌اند.
آتشکده از بخش‌های مختلفی تشکیل شده و در ضلع شمالی آن نیز آتشدانی نصب شده بود که متاسفانه توسط باستان شناس انگلیسی از کشور خارج می‌شود، در کنار آتشکده اتاقی قرار دارد که با درب کوچکی به پلکان طبقه دوم مرتبط می‌شده، جایی که آتشدان قرار می‌گرفته و قریب به یک متر از سطح زمین ارتفاع دارد.
در کنار آتشدان شیاری تعبیه شده که مواد حاصل از سوختن آتش را انتقال می‌داده تا از ریختن خاکستر در داخل معبد جلوگیری کند، در پیشخوان معبد مرکزی بین ورودی و فضای اصلی معبد واقع شده است، اما وجود طاق‌های تویزه‌ای حیرت هر بیننده‌ای را برمی‌انگیزد، این طاق‌ها که به صورت دو نیم طاق قوسی بر روی دو تویزه خشتی پیاده‌سازی شده، در دوره هخامنشیان، ساسانیان و حتی معماری دوره اسلامی به وفور دیده می‌شود، این پیشخوان در واقع دسترسی به فضای معبد، اتاق زیرپله و راه پله طبقه دوم را میسر می‌کرده است.
این طاق‌ها به صورت هنرمندانه در راه پله نیز به کار رفته‌اند، پنجره‌های کوری که در این بنا بکار رفته، در واقع پایه‌های اولیه مقرنس کاری است، اما نکته جالب و حیرت‌انگیز در باره این معبد و معبد قدیمی این است که این معابد با دقتی تمام توسط سنگ‌ریزه به ارتفاع ۶ متر و سپس لایه‌های سنگ و گل، خشت و گل به صورت مخروطی پوشانده شده‌اند.
استروناخ معتقد بود خشت‌های بکار رفته در اطراف سازه معبد جهت استحکام بنا در برابر هجوم بیگانگان بوده است، اما کشفیات جدید نشان می‌دهد این چهار میلیون قطعه آجر خشتی جهت پوشاندن بنای معابد از نظرها بوده است، تلاشی که سبب شد تا این بنا از گزند زمان در امان بماند، اما دلیل اصلی انجام اینکار در واقع به ابتدای دوره هخامنشیان بازمی‌گردد، به روزهایی که آئین زرتشت دین رسمی اعلام شده و آئین مهرپرستی ممنوع اعلام می‌شود و دستور تخریب معابد مهرپرستی صادر می‌شود، اما مومنین به مهرپرستی که ایمان راسخی به معابدشان داشتند، به جای تخریب معابد آنها را از نظر مخفی کرده‌اند، تا جایی که سال‌ها بعد در کتیبه‌های هخامنشیان باز هم نام آئین مهرپرستی به چشم می‌خورد.
ارگ نوشیجان با اتاق‌هایی موازی و سقف‌های طاقی
یکی دیگر از مهم ترین بخش‌های این سازه خشتی چهار اتاق مستطیل شکل است که در ضلع شرقی قرار گرفته‌اند، اتاق‌هایی موازی که سقف‌های طاقی شکل آنها فرو ریخته‌اند و انبارهایی برای ذخیره مواد غذایی بوده است، در ورودی این انبارها اتاق نگهبانی تعبیه شده که نشان از اهمیت این اتاق‌ها دارد.
تونل درست در وسط تالار آپادانا قرار گرفته و گمانه زنی‌های بسیاری در مورد کاربرد آن وجود دارد، دورتادور مجموعه خشتی نوشیجان را حصاری بلند و خشتی فرا گرفته، در برخی قسمت‌های حصار شیارهایی به چشم می‌خورد که بنابر نظر کارشناسان، محلی برای کمین تیراندازان بوده و هم اکنون حصار تقریبا از بین رفته و تنها بخش‌هایی از آن باقی مانده است.
اما کشفیات نوشیجان به همین جا ختم نمی‌شود، ظروف سفالی و همچینن اشکال نقره‌ای که در واقع اولین پول رسمی در سراسر جهان محسوب می‌شده، نیز در این محوطه کشف شده است، حلقه‌های توخالی نقره که در بین مادها سیگلو نامیده و پایه پول‌های دوران هخامنشی نیز محسوب می‌شود.
با توجه به گردشگرپذیر بودن این بنای خشتی جهان، پاک‌سازی، زیباسازی، نصب کمپینگ، آلاچیق، نصب چادرهای مسافرتی برای استفاده گردشگران در ایام تعطیل سال، نصب سیستم‌های نورپردازی و وجود راهنمایان گردشگری برای معرفی ارگ نوشیجان به بازدیدکنندگان از جمله برنامه‌های اجرایی برای استقبال بیشتر از این ارگ است.
ارگ نوشیجان به دلیل منحصر به فرد بودن آن سال ۱۳۹۴ تبدیل به پایگاه ملی شد که این پایگاه ملی به حفظ آثار مرمت شده، ایجاد زیرساخت‌های گردشگری، حفاظت، پژوهش و اختصاص اعتبار زیرساخت‌های گردشگری بنا کمک می‌کند.
ارگ باستانی نوشیجان دارای ۱۰ مورد از اولین‌های دنیا و تکنیک‌های بدیع است و به عنوان یکی از اضلاع گردشگری این شهرستان، در نوبت ثبت جهانی قرار گرفته است، نوروز گذشته بیش از سه هزار گردشگر از این جاذبه زیبای توریستی بازدید کردند.
این اثر تاریخی در سوم بهمن ۱۳۴۶ با شماره ثبت ۷۶۳ به‌عنوان یکی از آثار تاریخی ایران ثبت ملی شد.