کو، چاره یک جهان زباله؟

مشکل چیست؟
همه دانشمندان، فعالان و دلسوزان، حوزه محیط زیست از منابع طبیعی به عنوان مواهبی الهی نام می‌برند که به انسان کمک می‌کند تا بتواند زندگی سالم و با کیفیتی در کره زمین داشته باشد. این در حالی است که توسعه و گسترش صنایع سبب شده انسان‌ها، کره زمین و تنها خانه اصلی خود را به روش‌های مختلف در مسیر نابودی قرار دهند.
یکی از مهمترین چالش‌هایی که تاکنون سبب نابودی و اتلاف منابع و مواهب الهی شده، تولید میلیاردها زباله مختلف توسط انسان است که به صورت فزاینده تولید و روی کره زمین تخلیه یا اینکه به شیوه‌ای غیرعلمی دفن یا سوزانده می‌شود. اکنون زباله انسانِ مصرف‌گرا معضلی برای حیات کره زمین، بشریت و زیست‌بوم گیاهی و جانوری شده است.

گروه پژوهش و بررسی‌های خبری ایرنا با توجه به اهمیت موضوع و اینکه ایران نیز نیاز به بررسی و اقدام گسترده و مستمر در روند کاهش تولید زباله و مدیریت پسماند دارد، در این زمینه گزارش‌هایی را تولید و منتشر می‌کند تا ضمن افزایش آگاهی‌های عمومی، وخامت این موضوع و تاثیر آن بر آینده کشور و جهان بررسی شود.

تفکیک زباله چیست؟

تفکیک زباله عبارت است از دسته‌بندی و جداسازی انواع زباله برای تسهیل بازیافت و تصحیح و کاهش روند دفع .در واقع هنگامی که زباله‌ها به درستی دسته‌بندی و بازیافت شوند، روند تحلیل منابع کاهش می‌یابد و می‌تواند هزینه‌های یک کشور، منطقه و در کل جهان را در چرخه اقتصاد کاهش دهد.
در مسیر تفکیک زباله با شناسایی زباله، درک چگونگی کاهش تولید زباله عمومی، شناسایی اقلام قابل استفاده مجدد و کنار گذاشتن مواردی که باید بازیافت شوند آسان‌تر می‌شود؛ این ضایعات یا شهری، یا صنعتی و تجاری است.

جداسازی زباله و مدیریت پسماند

زباله یک مشکل بزرگ برای تک‌تک کشورهای جهان و سلامت کره زمین است. برآوردهای بانک جهانی نشان می‌دهد سالانه نزدیک به ۲.۰۱ میلیارد تن زباله جامد شهری توسط بیش از ۸ میلیارد نفر در جهان تولید می‌شود. با این حال، حداقل ۳۳ درصد از این زباله‌ها به شیوه‌ای سالم مدیریت نمی‌شوند.

در روند مدیریت زباله باید قوانینی که از آن به عنوان ۴RS نام برده می‌شود، پیروی کرد که شامل جلوگیری از تولید زباله، کاهش زباله، استفاده مجدد و بازیافت و بازیابی استیک کالا یا محصول پس از پایان تاریخ انقضا یا عمر مفید، به زباله تبدیل می‌شود که چنین زباله‌هایی به عنوان زباله‌های جامد شهری طبقه‌بندی می‌شوند. مطالعات متعدد در کشورهای مختلف نشان می‌دهد بیشتر زباله‌های خانگی شامل اجزای زیست تخریب‌پذیرند که وقتی دفن می‌شوند، در آلودگی خاک، سطح و لایه‌های زیرزمین و انتشار گازهای گلخانه‌ای موثر هستند.

اکنون مدیریت پسماند، اقدامی علمی و عملی است که اجازه می‌دهد زمین و منابع آن فرصت بیشتری برای احیا داشته باشد و به همین دلیل بسیاری از کشورها برنامه مدیریت پسماند را در ضرورت‌های برنامه ملی خود برای توسعه گنجانده‌اند.
هدف مدیریت پسماند ارتقای گزینه‌های تصفیه زباله در راستای سلسله مراتب زباله معرفی شده، به‌ویژه آمادگی برای استفاده دوباره و بازیافت برعملیات دفع مانند دفن زباله است. در روند مدیریت زباله باید قوانینی که از آن به عنوان ۴RS نام برده می‌شود، پیروی کرد که شامل جلوگیری از تولید زباله(Refuse)، کاهش زباله (Reduce)، استفاده مجدد (Reuse & Recover) و بازیافت و بازیابی(Recycle) است.

در همه این قوانین تاکید شده، حفظ محیط زیست سالم برای موفقیت گیاهان و جانوران سیاره بسیار مهم است. با یک محیط سالم و به خوبی محافظت‌شده، کیفیت هوا و آب عالی، تنوع زیستی غنی و شرایط آب‌وهوایی در وضعیت تعادل قرار می‌گیرد و از بروز فجایع زیست محیطی جلوگیری می‌شود.

به طور مثال مطابق با قرارداد سبز اروپا، کاهش اثرات نامطلوب با جلوگیری از تولید زباله و مدیریت منطقی آن، جزء حیاتی اقتصاد دایره‌ای و کاملا امکان‌پذیر است. طبق دستورالعمل این قرارداد، دفع زباله در محل‌های دفن زباله فقط در صورتی امکان‌پذیر است که توجیه شود این زباله‌ها برای بازیافت یا هر دفع دیگری مناسب نیستند و این روش مدیریتی بهترین نتیجه زیست محیطی را ارائه می‌دهد.

براساس این قانون، مدیریت زباله یک عنصر حیاتی در اقتصاد زیستی است که به محیط طبیعی اجازه می‌دهد همراه با استفاده از مواد بازیافتی تمیز نگه داشته شود؛ هرچند منافع اقتصادی نیز به همراه دارد. در مسیر گذار کشورها به اقتصاد دایره‌ای باید فشار بر منابع طبیعی کاهش یابد و رشد و اشتغال پایدار ایجاد کند. همچنین برای دستیابی به اهداف اتحادیه اروپا برای بهبود وضعیت آب‌وهوا تا سال ۲۰۵۰ و توقف از دست‌دادن تنوع زیستی ضروری است.

زباله در اروپا

کمیسیون اروپا از اتحادیه اروپا حمایت می‌کند که از رویکردی پیروی کند که پیشگیری از زباله را در اولویت قرار دهد. در این مسیر اصول استفاده دوباره، بازیافت و بازیافت انرژی، محور و مکمل هستند و باید از دفن زباله اجتناب شود. با پیروی از مسیر سبز، روند تولید زباله در اروپا به نسبت پایدار است اما این جوامع همچنان مقادیر قابل توجهی زباله تولید می‌کنند.

طبق گزارش آژانس محیط زیست اروپا(EEA)، هر سال ۲.۲ میلیارد تن زباله در اتحادیه اروپا تولید می‌شود. بیش از یک چهارم آن (۲۷ درصد) زباله شهری است: زباله‌های روزمره جمع‌آوری و تصفیه‌شده توسط شهرداری ها که به طور عمده توسط خانوارها تولید می‌شود. داده‌ها نشان می‌دهد میزان زباله و شیوه مدیریت آن در کشورهای اتحادیه اروپا بسیار متفاوت بوده اما تغییر به سمت بازیافت بیشتر و دفن زباله کمتر صورت گرفته است.

بنابراین گزارش، از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۱ میانگین میزان زباله‌های شهری بر حسب سرانه اندازه‌گیری شده در اتحادیه اروپا افزایش یافته است. با این حال، روندها می‌تواند بسته به کشور متفاوت باشد. به عنوان مثال در حالی که سرانه زباله شهری در بیشتر کشورهای اتحادیه اروپا افزایش یافته، در مالت، قبرس، اسپانیا و رومانی کاهش یافته است.

طبق گزارش satista در سال ۲۰۲۱، نزدیک به ۲۳۶.۸ میلیون تن زباله شهری در اتحادیه اروپا (EU-۲۷) تولید شد اما در سال ۲۰۲۳ حدود ۲۳۳.۲ میلیون تن افزایش داشت. به طور کلی تولید زباله‌های شهری در اتحادیه اروپا از سال ۲۰۱۴ سالانه افزایشی بوده است.
بر این اساس، زباله‌های شهری به ازای هر نفر در اتریش، لوکزامبورگ، دانمارک و بلژیک بیشترین میزان را داشت، در حالی که کمترین میزان زباله در اسپانیا، لتونی، کرواسی و سوئد بود. کشورهای ثروتمندتر تمایل دارند سرانه زباله بیشتری تولید کنند.

مدیریت زباله در اروپا

اتحادیه اروپا برای کاهش زباله و تاثیر آن بر محیط زیست، اهداف بلندپروازانه‌ای را در مورد بازیافت و دفن زباله در نظر گرفته است و روی زباله‌های بسته‌بندی کار می‌کند. هدف از آن، تغییر به سمت یک مدل پایدارتر به نام اقتصاد دایره‌ای است.
قوانین اتحادیه اروپا شامل اهداف بازیافت برای زباله‌های شهری، ساخت‌وساز و تخریب و زباله‌های الکترونیکی است. این گزارش نشان می‌دهد پتانسیل قابل توجهی برای افزایش بازیافت از همه این جریان‌ها وجود دارد. طبق آمار سال ۲۰۱۷، ۴۶ درصد از کل زباله‌های خانگی در کشورهای اتحادیه اروپا و کشورهای شریک، بازیافت یا کمپوست می‌شوند اما شیوه‌های مدیریت زباله در کشورهای اتحادیه اروپا و کشورهای شریک بسیار متفاوت است.

چند کشور هنوز هم مقادیر زیادی زباله‌های خانگی را در محل‌های دفن زباله دفن می‌کنند. آمارها نشان می‌دهد مردم در لهستان به طور فزاینده‌ای زباله‌های خانگی بیشتری تولید می‌کنند. در عین حال، حداقل ۹۱ درصد از برق کشور در نیروگاه‌های حرارتی تولید می‌شود که با سوخت‌های فسیلی مانند زغال‌سنگ، هیدروکربن‌ها و زغال‌سنگ قهوه‌ای کار می‌کنند. در نتیجه، انتقال لهستان به منابع انرژی تجدیدپذیر، به ویژه از محل زباله، به فوریت مورد نیاز است.

شیوه‌های مدیریت زباله در سراسر اتحادیه اروپا

شیوه‌های مدیریت زباله در کشورهای اتحادیه اروپا متفاوت است. اتحادیه اروپا می‌خواهد تا حد امکان پیشگیری از ضایعات و استفاده دوباره از محصولات را ترویج دهد. اگر این امکان‌پذیر نباشد، بازیافت (از جمله کمپوست) را ترجیح می‌دهد و به دنبال آن، از زباله برای تولید انرژی استفاده می‌کند. مضرترین گزینه برای محیط زیست و سلامت مردم، دفع زباله است.

طبق گزارش نهادهای اروپایی، اگرچه سرانه زباله تولیدی افزایش یافته اما روش مدیریت زباله با بازیافت بیشتر، کمپوست‌سازی و کاهش دفن زباله بهبود یافته است.

روند بازیافت، کمپوست و سوزاندن

طبق آمارهای سال ۲۰۲۱، ۴۹.۶ درصد از کل زباله‌های شهری در اتحادیه اروپا بازیافت یا کمپوست شده که این رقم افزایش ۳.۶ درصدی نسبت به سال ۲۰۱۷ دارد. البته اتحادیه اروپا هدف ۶۰ درصدی را برای استفاده مجدد و بازیافت زباله‌های شهری تا سال ۲۰۳۰ تعیین کرده است. نکته مهم اینکه چهار کشور اتحادیه شامل آلمان، بلغارستان، اتریش و اسلوونی اکنون به این هدف ۶۰ درصدی رسیده یا از آن فراتر رفته‌اند.

اتحادیه اروپا هدف ۶۰ درصدی را برای استفاده مجدد و بازیافت زباله‌های شهری تا سال ۲۰۳۰ تعیین کرده استدفن زباله در کشورهایی مانند بلژیک، هلند، دانمارک، سوئد، آلمان، اتریش، لوکزامبورگ، اسلوونی و فنلاند تقریباً وجود ندارد. در اینجا سوزاندن نقش مهمی در کنار بازیافت دارد. لیتوانی، لتونی، ایرلند، ایتالیا، فرانسه، جمهوری چک، اسلواکی و لهستان نیز از سوزاندن استفاده می‌کنند و یک سوم یا کمتر از زباله‌های خود را به محل دفن زباله می‌فرستند.

سیر تحول دفن زباله در کشورهای اتحادیه اروپا

سهم محل دفن زباله در اتحادیه اروپا از ۲۴ درصد در سال ۲۰۱۷ به ۱۸ درصد در سال ۲۰۲۰ کاهش یافته است. مطابق با دستورالعمل اتحادیه اروپا برای دفن زباله، کشورهای اتحادیه اروپا باید میزان زباله‌های شهری ارسال شده به محل دفن را به ۱۰ درصد یا کمتر از کل زباله‌های شهری تولید شده تا سال ۲۰۳۵ کاهش دهند.

اما دفن زباله همچنان در بخش‌های شرقی و جنوبی اروپا رایج است. در بلغارستان و مالت این رقم بیش از ۷۰ درصد است. در یونان، قبرس و رومانی بیش از ۵۰ درصد بوده، در حالی که اکنون در اسپانیا و پرتغال در مقایسه با سال ۲۰۱۷ کمتر از ۵۰ درصد است.

بین سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰، دفن زباله در کرواسی (۳۱ درصد)، لهستان (۳۱ درصد)، اسلواکی (۳۰ درصد)، قبرس، (۳۰ درصد)، یونان (۲۰ درصد)، مالت (۲۰ درصد) و رومانی (۲۰ درصد) کاهش قابل توجهی داشته است. جدول زیر برنامه اروپا برای بازیافت زباله شهری رانشان می‌دهد.

صادرات زباله

اتحادیه اروپا بخشی از زباله‌های خود را صادر می کند. در سال ۲۰۲۱، صادرات زباله اتحادیه اروپا به کشورهای غیر اتحادیه به ۳۳ میلیون تن رسید. این افزایش ۷۷ درصدی نسبت به سال ۲۰۰۴ است. بیشتر زباله‌های صادر شده به خارج از اتحادیه اروپا شامل ضایعات فلزات آهنی و غیرآهنی و همچنین ضایعات کاغذ، پلاستیک، پارچه و شیشه است.

ضایعات فلزات آهنی و شیشه اتحادیه اروپا بیشتر به کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه OECD صادر می‌شود، در حالی که ضایعات غیرآهنی، زباله‌های کاغذی، پلاستیکی و نساجی، بیشتر به کشورهای غیرعضو OECD فرستاده می‌شود.

در سال ۲۰۲۱، ۴۵ درصد زباله‌های اتحادیه اروپا به ترکیه (۱۴.۷ میلیون تن) و پس از آن به هند (۲.۴ میلیون تن)، مصر (۱.۹ میلیون تن)، سوئیس (۱.۷ میلیون تن) و انگلیس (۱ میلیون تن) رفتند. ، ۵ میلیون تن) ارسال شد. اتحادیه اروپا می‌خواهد با صادرات غیرقانونی مقابله کرده و اطمینان حاصل کند که زباله‌ها در کشورهای مقصد به روشی مناسب از نظر زیست‌محیطی مدیریت می‌شوند.

خیز پارلمان اروپا برای دستیابی به اقتصاد دایره‌ای

در سال ۲۰۲۲، پارلمان اروپا برای رسیدن به اقتصاد دایره‌ای در قوانین زیست‌محیطی و بازیافتی خود تاکید بیشتری کرد. اقتصاد دایره‌ای یک نظام اقتصادی است که هدف آن کاهش ضایعات و استفاده حداکثری از منابع است. این رویکرد بازسازی‌کننده در مقابل رویکرد سنتی اقتصاد خطی قرار می‌گیرد که در آن مدل تولید به صورت «دریافت مواد اولیه، تولید و دور انداختن» است. به همین دلیل تجدیدنظر در قوانین مربوط به آلاینده‌های آلی پایدار را به منظور کاهش میزان مواد شیمیایی خطرناک در ضایعات و فرآیندهای تولید تصویب کرد. قوانین جدید محدودیت‌های سخت گیرانه‌تری را معرفی و برخی مواد شیمیایی را ممنوع می‌کند و آلاینده‌ها را از بازیافت دور نگه می‌دارد.

در سال ۲۰۲۱، پارلمان اروپا قطع‌نامه‌ای را درباره برنامه اقدام جدید اقتصاد دایره‌ای تصویب کرد که خواستار اقدامات بیشتر برای دستیابی به یک اقتصاد دایره‌ای خنثی، زیست‌محیطی، عاری از سموم و کاملاً دایره‌ای تا سال ۲۰۵۰ بود. در نوامبر ۲۰۲۲ کمیسیون اروپا قوانین جدیدی را در سراسر اتحادیه اروپا در مورد بسته‌بندی پیشنهاد کرد. این شامل پیشنهادهایی برای بهبود طراحی بسته‌بندی، مانند برچسب‌زدن شفاف، برای ترویج استفاده دوباره و بازیافت و خواستار انتقال به پلاستیک‌های زیستی، زیست تخریب‌پذیر و کمپوست‌پذیر است.

کشورهای برتر در حوزه تفکیک زباله کدامند؟

طبق قوانین بین‌المللی حفظ محیط زیست، این مسئولیت کشورها در سراسر جهان است که زباله‌های خود را به درستی مدیریت کنند و باید برای نجات کره زمین، همه کشورها اقدامات لازم برای به صفر رساندن و یا به حداقل رساندن زباله داشته باشند.
برخی از کشورها در کاهش میزان زباله تولیدی و درگیر شدن در دفع درست زباله با مشکل مواجه‌اند. پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۵۰ میزان زباله‌های جامد شهری که انسان تولید می‌کند تا ۷۰ درصد رشد کرده و به ۳.۴ میلیارد تن متریک برسد.
طبق گزارش‌های منتشره، آلمان، اتریش، اسلواکی، انگلیس، ولز، سوئیس، کره‌جنوبی و بلغارستان از جمله کشورهایی هستند که قوانین مدیریت زباله را در قالب یک برنامه ملی به شدت و با افق به صفر رسانده زباله پیگیری می‌کنند. به طور مثال دولت انگلیس متعهد شده تا سال ۲۰۳۵، نرخ بازیافت شهری ۶۵ درصدی بلندپروازانه را اتخاذ کند و بخش بزرگی از بسته اقتصاد دایره‌ای اتحادیه اروپا (CEP) را در قوانین بریتانیا بپذیرد.

برای دستیابی به این اهداف بازیافت، خانوارها و سازمان‌های تجاری باید سهم خود را با تفکیک دقیق زباله‌های خود انجام دهند. برای کسب‌وکارها، دسته‌بندی زباله‌های تجاری که تولید می‌کنند جزء حیاتی یک سیستم استفاده مجدد و بازیافت مؤثر است.

جدول زیر وضعیت کشورهای اروپایی را در بازیافت زباله نشان می‌دهد:

جمع‌بندی

طبق آمارهای بین‌المللی، سالانه در جهان ۲.۰۱ میلیارد تن زباله جامد شهری (municipal solid waste) تولید یا تخلیه می‌شود. متخصصان می‌گویند تولید این مقدار خیره کننده ضایعات تا اندازه‌ای به این دلیل است که ۹۹ درصد از چیزهایی که هریک از ما می‌خریم در یک سیکل زمانی ۲۴ ساعت تا ۶ ماه راهی سطل زباله می‌شود.

زباله‌ها به شکل‌های مختلف روی کره زمین ریخته می‌شوند. بیش از ۵۰ نوع مختلف زباله فهرست‌شده که انسان آن را تولید و بر رو یا زیرزمین انباشه می‌کند که بسیاری از آن‌ها مانند ضایعات الکترونیکی، پلاستیک، سمی و شیمیایی در ردیف زباله‌های خطرناک یا بسیار خطرناک برای حیات بشری و زیست محیط حیوانی _ گیاهی و منابع بسیار محدود زیرزمینی کره زمین از جمله خاک و آب‌های زیرزمینی است.

نتایج برخی مطالعات نشان‌ می‌دهد، در طول قرن بیستم هم‌زمان با رشد جمعیت جهان و شهرنشینی بیشتر با توسعه جامعه مصرفی، تولید زباله ۱۰ برابر افزایش یافت؛ روندی که سبب‌شده تولید زباله شهری همچنان روند صعودی داشته باشد. پیش‌بینی شده تا سال ۲۰۲۵، در شهرهای جهان بیش از سه برابر بیشتر از سال ۲۰۰۹ زباله تولید خواهد شد.

طبق گزارش تارنمای به روز شونده theworldcounts، اثرات منفی مصرف‌گرایی شامل تولید مقادیر زیادی زباله، کاهش منابع طبیعی و آلودگی زمین است و اگر همه انسان‌ها مانند مصرف‌کنندگان غربی زندگی می‌کردند، به ۵ سیاره نیاز داشتیم تا از کره زمین حمایت کنند و زباله‌های کره زمین در آن جا تخلیه شود.

بانک جهانی تخمین‌زده تولید زباله تا ۲۶ سال بعد از رقم ۲.۰۱ میلیارد تن کنونی، ۷۰ درصد افزایش خواهد یافت که این رقم هشداری است برای اینکه همه کشورها تعلل در مدیریت پسماند را کنار گذارند. طبق این گزارش کشورهایی که بیشترین زباله را در سال ۲۰۲۲ تولید کردند؛ ترکیه، لتونی، شیلی، مکزیک و ایتالیا بودند.

جدول نزولی برخی کشورهای تولیدکننده زباله درسال ۲۰۲۲

منابع:

https://www.theworldcounts.com/challenges/planet-earth/state-of-the-planet/world-waste-facts
https://www.researchgate.net/figure/The-۴-Rs-of-waste-management-which-needs-implementation-in-every-sources-of-waste_fig۱_۳۶۲۹۰۵۵۱۰

https://www.trvst.world/waste-recycling/which-countries-are-best-in-low-zero-waste-management
https://www.europarl.europa.eu/news/en/headlines/society/۲۰۱۸۰۳۲۸STO۰۰۷۵۱/waste-management-in-the-eu-infographic-with-facts-and-figures

https://axil-is.com/blogs-articles/waste-segregation/#:~:text=Reduced%۲۰Landfill%۲۰Impact%۳A%۲۰Segregating%۲۰your,overall%۲۰impact%۲۰on%۲۰the%۲۰environment
https://www.investopedia.com/articles/markets-economy/۰۹۰۷۱۶/۵-countries-produce-most-waste.asphttps://www.eea.europa.eu/themes/waste/waste-management

https://www.technologyreview.com/۲۰۲۲/۰۳/۲۴/۱۰۴۸۲۵۳/the-green-future-index-۲۰۲۲
https://waste-management-world.com/research/global-whttps://epi.yale.edu/epi-results/۲۰۲۲/component/wmg
https://epi.yale.edu/epi-results/۲۰۲۲/component/wmg