نشست «دگردیسی اقتصاد مخدر در افغانستان و مخاطرات منطقه‌ای» دوشنبه ۲۵ دی‌ماه ۱۴۰۲ با سخنرانی «ویدا یاقوتی» دبیر گروه مطالعات افغانستان پژوهشکده مطالعات پیشرفته خاورمیانه، «مجتبی نوروزی» کارشناس مسائل افغانستان و «بهرام زاهدی» مدرس دانشگاه و کارشناس مسائل افغانستان و مدیریت «محمد بیات» دانش‌آموخته کارشناسی ارشد دانشگاه شهید بهشتی و با حضور دانشجویان و علاقمندان این حوزه برگزار شد.
در ادامه بخش‌های مهمی از این نشست ارائه می‌شود:
یاقوتی: کشت خشخاش در افغانستان کاهش اما مواد مخدر صنعتی افزایش پیدا کرده است
یاقوتی به وضعیت کشت خشخاش در جهان اشاره کرد و گفت: تولید خشخاش در افغانستان از سال ۲۰۰۱ میلادی به شکل عجیب و غریبی رشد می‌کند. دلیل آن هم این است که زمانی که دولت در دست طالبان نبود آنها برای کسب درآمد از این ماده استفاده کردند. متاسفانه در افغانستان بخش مواد مخدر به یک شغل تبدیل شد و چیزی که به عنوان یک شغل تبدیل شود به راحتی نمی‌توان از دستش خلاص شد. براساس آمارها تولید مواد مخدر از سال ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۷ میلادی؛ یعنی سال‌هایی که آمریکا حضور پررنگی در این منطقه داشته افزایش پیدا می‌کند. با روی کار آمدن دوباره طالبان یعنی از سال ۲۰۲۱میلادی و ممنوع کردن کشت مواد مخدر، این ماده با کاهش شدید مواجهه بوده اما در مقابل مواد مخدر صنعتی افزایش پیدا کرده است.
یاقوتی: متاسفانه در افغانستان بخش مواد مخدر به یک شغل تبدیل شد و چیزی که به عنوان یک شغل تبدیل شود به راحتی نمی‌توان از دستش خلاص شد
دبیر گروه مطالعات افغانستان پژوهشکده مطالعات پیشرفته خاورمیانه اظهار داشت: امکان طرح‌های جایگزین برای کشت خشخاش در افغانستان به ۲ دلیل وجود ندارد؛ یکی اینکه افغانستان معضل آب دارد و کشت خشخاش به آب زیادی نیاز ندارد و افغانستان وقتی می‌خواهد در بخش آب هزینه کند ترجیح می‌دهد که در بخش‌های دیگر این هزینه انجام دهد. دوم هم به جلب نظر جامعه بین‌الملل است. زیرا رد گیری و پیگیری کشت خشخاش راحت‌تر است و آمارهای آن به راحتی در دسترس قرار می‌گیرد.
نوروزی: سهم مواد مخدر در اقتصاد افغانستان درصد قابل اعتنایی است
نوروزی راجع به سهم مواد مخدر در اقتصاد افغانستان گفت: یک اصل کلی وجود دارد که رسیدن به آمار در افغانستان بسیار سخت است و همه آنچه که گفته می‌شود ارزیابی و برآورد است، آن هم دلایل مختلف دارد که بحث مفصلی می‌طلبد. بنابراین این گفته راجع به مواد مخدر هم به همینگونه است.
به هر حال باید گفت که سهم مواد مخدر در اقتصاد افغانستان درصد قابل اعتنایی است و این مهم است؛ یعنی وقتی می‌گوییم ۴ میلیارد دلار از کل تجارت در افغانستان مربوط به مواد مخدر است باید ببینیم از کل حجم اقتصاد حدود ۱۰ میلیارد دلار عدد قابل ملاحظه‌ای می‌شود.
همچنین چرخش و گردش این پول یک ساختار پیچیده مافیایی دارد. بنابراین وقتی اقتصاد به یک روش و مدل درآمدزایی عادت می‌کند تغییر آن بسیار سخت است. پس اینکه ما توقع داشته باشیم اقتصاد افغانستان با یک دستور از بخش مواد مخدر جدا شود، زمان‌بر و سخت است و این کار با روش دستوری سخت پیش می‌رود.
کارشناس مسائل افغانستان در پاسخ به این سوال که امکان کنار گذاشتن مواد مخدر در افغانستان وجود دارد یا خیر؟، بیان کرد: این موضوع در دوره جمهوریت در افغانستان بسیاری مورد بحث قرار گرفت؛ یک بخش آن به داخل افغانستان و حکومت‌های آنجا برمی‌گردد و بخش دیگ به مسائل بین‌المللی مربوط می‌شود. در بخش بین‌الملل اینکه تا زمانی که تقاضایی برای مواد مخدر وجود دارد نمی‌توان عرضه آن را سرکوب کرد، تنها ممکن است محل تولید جابه‌جا شود.
وی اظهار داشت: یک مساله اساسی وجود دارد و آن هم این است که تنها عوامل اقتصادی و نگاه مافیایی به مواد مخدر بر تغییر بافت جغرافیایی مواد مخدر تاثیرگذار نیست؛ یعنی گاهی اوقات اراده‌های سیاسی پنهانی وجود دارد که ممکن است این اراده‌ها در اینکه مواد مخدر در کجا تولید شوند و محل مصرف آن کجا باشد، تاثیرگذار هستند.
نوروزی: تنها عوامل اقتصادی و نگاه مافیایی به مواد مخدر بر تغییر بافت جغرافیایی مواد مخدر تاثیرگذار نیست؛ یعنی گاهی اوقات اراده‌های سیاسی پنهانی وجود دارد که ممکن است این اراده‌ها در اینکه مواد مخدر در کجا تولید شوند و محل مصرف آن کجا باشد، تاثیرگذار هستند
زاهدی: آیا طالبان موفق‌ترین حکومت در مبارزه با مواد مخدر بوده است؟
زاهدی به تولید خشخاش در افغانستان اشاره کرد و گفت: از سال ۱۹۹۲ میلادی بود که افغانستان به بزرگترین تولیدکننده خشخاش تبدیل شد. جایگاه این کشور در مقام تولیدکننده تا سال ۲۰۰۱ روند افزایشی داشت. از سال ۲۰۰۱ با حمله آمریکا و ناتو به افغانستان این رشد شدت بیشتری گرفت. با اینکه در سال ۲۰۰۴ علمای افغانستان با دادن فتوا تولید و مصرف تریاک را مخالف قواعد شریعت اسلامی دانستند و برای آن مجازات در نظر گرفتند اما در سال۲۰۰۷ زمین‌های کشت خشخاش در افغانستان از میزان زمین‌های کشت کوکائین در آمریکای جنوبی بیشتر بود.
کارشناس مسائل افغانستان درباره تاریخچه افول مخدر سنتی در افغانستان اظهار داشت: در سال ۲۰۱۳ تجارت ناشی از مواد مخدر به ۷ میلیارد دلار رسید و ۳۰ تا ۳۵ درصد از جی دی پی این کشور را تشکیل می‌داد.
این روند به همین شکل ادامه داشت تا جایی که در سال ۲۰۲۱ میلادی ۲۴ هزار هکتار زمین این کشور زیر کشت خشخاش بود اما در آخرین گزارش سازمان ملل روند افزایشی کشت خشخاش در این کشور به نوعی متوقف شده است تا جایی که این عدد به ۱۰ هزار هکتار کاهش پیدا کرده است.
زاهدی به آمارهایی اشاره کرد که نشان می‌دهد که چگونه طالبان موفق‌ترین حکومت طول تاریخ بشر در مبارزه با مواد مخدر بوده است؟ آیا همه اینها نشانه‌های خوبی است؟ و در پاسخ گفت: قطعا نه. بعد از کاهش زمین کشت خشخاش راه ارتزاق ۲ میلیون نفر از مردم گم شده و از بین رفته است. درآمد حاصل از صادرات خشخاش که تا سال ۲۰۲۳ به تنهایی بیش از صادرات قانونی کل کشور بود به یکباره به یک سوم کاهش یافت. خب اما امروز این ۲ میلیون نفر چه باید کنند؟
کاهش خشخاش مردم افغانستان را به سراغ قاچاق انسان، قاچاق کالا و راهزنی می‌برد
کارشناس مسائل افغانستان در ادامه بیان کرد: سه راه پیش‌روی آنها وجود دارد: یکم به سراغ کشت گندم و زعفران بروند که این راه معیشت مردم را تامین نمی‌کند و صرفاً راه بقا است. دوم به سمت مشاغل شهری و دولتی بروند که این هم با وضعتیت فعلی ره به ترکستان است. سوم به سراغ جرائم سازمان یافته از جمله قاچاق انسان، قاچاق کالا و راهزنی بروند که اتفاقاً مواد مخدر صنعتی به عنوان شاکله دگردیسی مخدر در افغانستان ذیل همین راه سوم است.
وی اظهار داشت: شرایط و وضعیت فعلی در افغانستان نشان می‌دهد که این ۲ میلیون نفر و جمع دیگری از مردم این کشور راه سوم را انتخاب کرده‌اند. خصوصاً از آنجا که جغرافیای این کشور هم یکی از محل‌های رویش «اِفدرا» است، این کشش به سمت مخدر صنعتی افزایش پیدا می‌کند. افدار گیاهی است که به صورت خودرو در نقاطی از جهان می‌روید. این گیاه در ایران و هند باستان «اومان» یا «هومان» نامیده می‌شد. این گیاه ماده اولیه ساخت متامفتامین (عنصر تشکیل دهنده شیشه) است.
زاهدی تاکید کرد: طبق گزارش رسمی سازمان بین‌الملل صادرات شیشه از افغانستان و کشف متامفتامین در این کشور از سال ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۱ میلادی ۱۲ برابر افزایش پیدا کرده است. این ماده از افغانستان به سراسر جهان و کشورهایی از جمله ایران، اروپا، شرق آسیا، آفریقا، چک، قرقیزستان و... صادر شده است. متاسفانه امروزه در بازارهای این کشور حجم قابل توجه و زیادی از این محصول یافت می‌شود.
زاهدی: جایگزین شدن مخدر سنتی با صنعتی در افغانستان به مخاطرات مهم منطقه‌ای منجر شده است. اول فقر گسترده در افغانستان، بیکاری شدید و خطر مهاجرت برای کشورهای همسایه و دوم صادرات حجم زیاد و غیرقابل کنترل مخدر صنعتی به کشورهای مختلف
کارشناس مسائل افغانستان درباره منبع افدرا توضیح داد که افدرا خود-رو است. قابل کشت نیست و باید از کوهستان جمع‌آوری شود. یکی از منابع این مخدر همین کوهستان است. منبع دوم این است که استخراج این ماده از داروهای سرماخوردگی است. سوم هم واردات افدرای صنعتی به افغانستان از چین و هند است.
دگردیسی اقتصاد مخدر در افغانستان سرآغاز مخاطرات منطقه‌ای است
وی این سوال را مطرح کرد که انگیزه و نیت طالبان از کنترل مخدر سنتی چه بود؟ و در ادامه پاسخ گفت: دو نگاه بدبینانه و واقع‌بینانه در پاسخ به این سوال وجود دارد؛ نگاه بدبینانه این است که طالبان عامدانه در پی جایگزین کردن مواد مخدر صنعتی به جای سنتی بوده است و نگاه واقع بینانه این است که طالبان به خاطر باورهای خود سعی بر کنترل مخدر سنتی داشته است. در نگاه واقع بینانه گویا سیاست‌های غلط اقتصادی و نداشتن همه‌اندیشی و دوراندیشی باعث رشد مخدر صنعتی در این کشور شده است.
زاهدی در پایان دگردیسی اقتصاد مخدر در افغانستان را سرآغاز مخاطرات منطقه‌ای خواند و بیان داشت: جایگزین شدن مخدر سنتی با صنعتی در این کشور به مخاطرات مهم منطقه‌ای منجر شده است. اول فقر گسترده در افغانستان، بیکاری شدید و خطر مهاجرت برای کشورهای همسایه و دوم صادرات حجم زیاد و غیرقابل کنترل مخدر صنعتی به کشورهای مختلف.