به گزارش خبرنگار ایرنا، دوران پیش و پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی موسسه‌های خیریه بسیاری با هدف‌های گوناگون در کشور و از جمله استان اردبیل تشکیل شدند و در حمایت از قشرهای کم‌برخوردار و در معرض آسیب به کمک دولت شتافتند.
در این میان ۲۵۳ موسسه خیریه و مرکز نیکوکاری در استان اردبیل مجوز فعالیت گرفتند که پیشینه برخی از آنها به بیش از ۸۰ سال می‌رسد و اعضای آن با قلب و روح بزرگ خود زیباترین، شیرین‌ترین و خداگونه‌ترین احساسات انسانی را به منصه ظهور رسانده‌اند.
فعالیت‌های خیریه‌های استان تا آنجا گسترش یافت که در نهایت در جریان نخستین همایش سراسری شوراهای خیریه که چند ماه پیش به میزبانی مشهد مقدس برگزار شد، اردبیل به عنوان استان برتر در تشکیل شوراهای خیریه انتخاب شد.
ستاد دیه هم از جمله این موسسه‌هاست اما بنابر اساسنامه‌اش از ورود به هرگونه فعالیت تجاری و اقتصادی منع شده است و برخلاف سایر موسسه‌های خیریه امکان درآمدزایی و یا استفاده از منابع مالی در اختیارش را در راستای همان هدف‌ها و ماموریت‌های از پیش تعیین شده‌اش هم ندارد.
در چنین شرایطی ستاد دیه با در پیش گرفتن رویکردی مردم نهاد از بدو تاسیس، نسبت به جلب اعتماد و جذب کمک‌های خیران و فراهم کردن زمینه آزادی بیش از چهار هزار زندانی جرایم غیرعمد و مالی استان اردبیل اقدام کرد.
در همین راستا «کریم‌الله محبوبی» مدیر نمایندگی ستاد دیه اردبیل به عنوان مسئول یکی از موفق‌ترین موسسه‌های خیریه مردم نهاد استان و کشور در گفت و گو با خبرنگار ایرنا به تشریح فعالیت‌ها و برنامه‌های این ستاد از ابتدای تاسیس تاکنون پرداخت.
ایرنا: ابتدا در مورد نحوه شکل‌گیری ستاد دیه توضیح مختصری بفرمایید.
محبوبی: شهید سید اسدالله لاجوردی که اوایل انقلاب دادستان کل کشور و رئیس سازمان زندان‌ها بود و به دلیل ارتباط نزدیک با زندانیان مشاهده می‌کرد برخی به دلیل بدهی‌های مالی، حوادث کارگاهی یا حوادث رانندگی در زندان هستند، با همراهی عده‌ای از چهره‌های معتمد و خیر (که برخی اکنون در قید حیات نیستند) ستاد دیه را در سال ۱۳۶۹ تشکیل داد و در حال حاضر سید اسدالله جولایی رئیس هیات امنا و علی شمس مدیرعامل ستاد است.
نمایندگی ستاد دیه در اردبیل نیز سال ۱۳۸۱ تاسیس شد که حدود ۲۲ سال از آغاز فعالیت ستاد در استان می‌گذرد و تا سال ۱۳۹۵ به ترتیب غفور شایان، قاسم ایرانی اصل، عبدالمجید بیگناه، مسعود تهور انزابی و محمدباقر حاجیلَر مسئولیت کار را بر عهده داشتند و از آن زمان تا کنون هم اینجانب در خدمت مردم شریف اردبیل هستم.
از بدو تاسیس تاکنون بیش از چهار هزار و ۸۳۲ نفر از زندانیان جرایم غیرعمد و مالی استان با کمک‌های این ستاد آزاد شدند که مجموع مبلغ محکومیت یا بدهی آنها افزون بر هفت هزار و ۵۲۰ میلیارد ریال بوده است.
بیش از ۳۵۷ میلیارد و ۵۳۰ میلیون ریال کمک‌های مردمی در این مدت جمع‌آوری شده است که ۲۷ میلیارد و ۵۳۰ میلیون ریال آن در ۱۵ سال گذشته و مابقی کمک‌ها از ابتدای سال ۹۶ بیش از ۳۳۰ میلیارد ریال بوده است که نشان می‌دهد در این مدت جذب کمک‌ها ۱۱ برابر افزایش یافته است.
همچنین ۳۱۱ نفر که بیشترشان به دلیل ندانستن و آشنا نبودن با مسائل قضایی و حقوقی به زندان رفته بودند، از سال ۱۳۹۸ با اجرای طرحی در ستاد دیه برای ارایه راهکار و مشاوره، بدون پرداخت هیچ گونه کمک مالی و تنها با مشاوره قضایی و مددکاری اجتماعی از زندان‌های استان اردبیل آزاد شدند که مجموع مبلغ محکومیت یا بدهی آنها ۲ هزار و ۲۹۰ میلیارد ریال بوده است.
ایرنا: آیا آمار مقایسه‌ای با سایر استان‌ها داریم که اردبیل الان در چه جایگاهی قرار دارد؟
محبوبی: با تلاش‌های صورت گرفته سال ۹۹ استان اردبیل رتبه نخست در بحث کمک به آزادسازی زندانیان جرایم غیرعمد را به خود اختصاص داد و الان هم در بعضی شاخص‌ها اول و در برخی دیگر جزو پنج استان برتر هستیم؛ اردبیل از نظر امکانات و جمعیت با بسیاری از استان‌ها قابل مقایسه نیست و اگر بخواهیم به نسبت جمعیت حساب کنیم، اردبیل شرایطش به مراتب از این هم بیشتر ارتقا خواهد یافت.
ایرنا: فرایند انتخاب زندانیان را برای کمک تشریح کنید.
محبوبی: فرایند به این صورت است که خود زندانی ابتدا باید درخواستی کتبی بنویسد و درخواست مربوطه به همراه کپی شناسنامه و کارت ملی، مدارک قضایی و گردش کار پرونده‌ای برای مددجو تشکیل می‌شود و در اختیار نمایندگی ستاد مردمی دیه در استان اردبیل قرار می‌گیرد. سپس کار جمع‌آوری استشهاد محلی، ثبت اظهارات شاکی، محکوم و خانواده زندانی انجام می‌شود تا با بررسی دقیق وضعیت قضایی مددجو و پر کردن فرم‌های مربوطه، پرونده زندانی تکمیل و برای برخورداری از کمک‌های ستاد مردمی دیه آماده شود؛ بررسی بی‌طرفانه جزو اولویت‌های کار این ستاد است تا خدای ناکرده در برابر خیران و زندانیان مستحق مدیون نشویم.
ایرنا: کمک‌ها شامل چه کسانی می‌شود و ستاد چگونه زندانیان واجد شرایط را شناسایی می‌کند؟
محبوبی: وظیفه اصلی ستاد دیه کمک به آزادسازی زندانیان جرایم غیرعمد است، مانند آنهایی که به پرداخت دیه ناشی از بروز حوادث کارگاهی و رانندگی، بدهی‌های مالی غیرکلاهبرداری یا مهریه، نفقه و قتل شبه عمد محکوم می‌شوند.
بیمه نکردن کارگران از سوی کارفرمایان و بروز اتفاق منجر به جرح یا فوت کارگر در محل کار و فقدان توانایی پرداخت دیه، نداشتن توانایی بازپرداخت پولی که برای خرید جهیزیه یا درمان بیماری همسر قرض گرفته شده، پرداخت نکردن قسط‌ها و متواری شدن گیرنده تسهیلات بانکی و در نتیجه شکایت از ضامن، آتش‌سوزی خانه یا مغازه و ورشکستگی از جمله مسائلی است که موجب بدهکار شدن افراد می‌شود؛ این افراد در واقع بزهکار نیستند و کسی نیستند که در جامعه ناهنجاری ایجاد کنند، اما حادثه‌ای موجب شده است تا دچار گرفتاری بشوند و به زندان بیافتند.
البته گاه ممکن است همکاران زندان‌ها سلیقه‌ای عمل کنند ولی برای جلوگیری از چنین اتفاقی، پرونده هر زندانی از سوی نیروهای نمایندگی ستاد دیه در استان با دقت بررسی می‌شود که اطمینان کامل پیدا کنیم همه کمک‌ها تنها شامل حال افراد واجد شرایط می‌گردد تا موجب بروز سوء تفاهم نشود.
ایرنا: کدام دسته از محکومانی که در زندان هستند، نمی‌توانند از چتر حمایتی ستاد دیه برخوردار شوند؟
محبوبی: محکومان جرایم عمدی (نزاع، قاچاق، سرقت و قتل) حتی به میزان جزیی مانند ضرب و جرح از جمله ضرب و شتم زن توسط مرد و محکومیت پرداخت دیه در پی شکایت زن و پرداخت نکردن مبلغ یا فقدان توانایی تامین مبلغ که فرد را راهی زندان می‌کند؛ یا ۲ کودک که در مدرسه دعوا می‌کنند و یکی از آنها اقدام به ضرب و جرح عمدی می‌کند؛ شخص معتادی که به دلیل حمل و مصرف مقداری جزیی مواد مخدر هم به حبس و هم به جریمه نقدی محکوم می‌شود (که ما به ازای ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار ریال جریمه نقدی تحمل یک روز حبس است) یا خانمی که برای نخستین بار اشتباه کرده و دست به دزدی زده و دوران حبس خود را سپری کرده و همچنان رد مال مانده، فرد خیر نسبت به پرداخت آن و آزادسازی محکوم اقدام کرده است.
اینها اقدام‌ها و فعالیت‌های شخصی بوده و در چنین مواردی نمی‌توان مانع خیر شد؛ تعدادی از خیران که مستقیم به زندان‌ها مراجعه دارند، بسته به دیدگاهشان نسبت به آزادسازی این دسته از زندانیان و محکومان جرایم عمد اقدام می‌کنند ولی ورود به این مسائل برای ستاد دیه ممنوع است.
ایرنا: چه تعداد از زندانی‌های آزاد شده زن و چه تعداد مردم بودند؟
محبوبی: آمار زندانیان زن آزاد شده اگرچه از سال ۹۵ تا کنون روندی افزایشی داشته، اما بسیار اندک بوده و در حدود هشت سال گذشته تنها ۴۵ نفر از زندان‌های استان اردبیل آزاد شدند.
ایرنا: بیشتر زندانیان مشمول حمایت ستاد دیه در حال حاضر محکومان چه جرایمی هستند و چه راهکاری برای کاهش تعداد زندانیان جرایم غیرعمد پیشنهاد می‌کنید؟
محبوبی: محکومان مهریه و نفقه که متاسفانه به دلیل شکایت خانم‌ها از آقایان به زندان می‌افتند و این هم معضلی است که در جامعه در بحث پیشگیری باید بیشتر به آن پرداخته شود.
پیش‌تر میزان محکومان حوادث رانندگی نیز زیاد بود اما پس از اجرای قانون بیمه اجباری شخص ثالث، موجب شد تا میزان ورود محکومان ناشی از حوادث رانندگی به زندان کاهش یابد؛ در حالی که اگر اجرا نمی‌شد، هم اکنون حدود ۷۰۰ نفر تنها در استان اردبیل و ۹ هزار نفر در سطح کشور زندانی بودند. هنگامی که مسئولیت نمایندگی ستاد دیه استان اردبیل را تحویل گرفتم، ۲۸ نفر به دلیل تصادف رانندگی در زندان بودند اما امسال تنها یک مورد داشتیم که آزاد شد و اکنون با وجود تعداد زیاد تصادف‌ها زندانی نداریم.
چندی پیش هم در بحث چک قوانینی تصویب گردید، مبنی بر اینکه شخص پیش از صدور چک باید آن را در سامانه بانکی ثبت نماید و اگر چک برگشتی داشته باشد، دیگر امکان ثبت و استفاده از چک جدید نخواهد داشت که موجب شده است تا آمار زندانیان ۵۰ تا ۶۰ درصد کاهش یابد.
آمار زندانیان مهریه اما همچنان رو به افزایش است که برای سال‌های بعد باید روی آن کار شود؛ گاه ریش‌سفیدان و والدین دست به دست هم دهند و ازدواج‌هایی با مهریه‌های سنگین اتفاق می‌افتد. مجموع این مسائل نشان می‌دهد که با وضع قوانین خوب و جدید می‌توان نسبت به پیشگیری اقدام کرد.
ایرنا: تاثیر فعالیت‌ها و برنامه‌های ستاد دیه چیست؟
محبوبی: ستاد دیه تنها یک شخص زندانی را آزاد نمی‌کند، بلکه چند خانواده و حتی در مواردی یک طایفه را خوشحال می‌نماید؛ چرا که گاه افرادی مومن و آبرومند به دلیل بروز حوادث غیرمترقبه یا بدهی مالی به زندان می‌روند و حتی شنیدنش هم موجب ناراحتی بسیاری می‌شود.
ستاد با زمینه‌سازی آزادی این افراد از یک سو موجب می‌شود آنها تحت تاثیر آسیب‌های داخل زندان قرار نگیرند؛ زیرا هر چه افراد بیشتر در محیط زندان بمانند، احتمال اینکه با آسیب‌هایی مواجه شوند، افزایش می‌یابد و احتمال اینکه مرتکب جرایمی مانند سرقت و قاچاق شوند، بیشتر می‌شود.
سوی دیگر قضیه خانواده زندانیان هستند که بی‌سرپرست می‌مانند و با آسیب‌های اجتماعی روبه‌رو می‌شوند؛ در یک سو هم شاکیان را داریم که به عنوان آسیب دیده یا مالباخته در پی حق خودشان هستند و در زندان ماندن محکومان کمکی به احقاق حق آنها نمی‌کند و حتی در مواردی ممکن است آنها و خانواده‌هایشان را هم با آسیب‌های اجتماعی روبه‌رو کند.
ایرنا: چند نفر از ابتدای سال جاری تا کنون آزاد شدند؟
محبوبی: امسال تا کنون در مجموع ۸۷ جشن گلریزان و آزادسازی در نقاط مختلف برگزار شده که شامل ۷۲ جشن در طول ماه مبارک رمضان و ۱۵ جشن در مناسبت‌های دیگر از جمله ولادت حضرت فاطمه (س) و هشتمین جشن گلریزان بانوان خیر با عنوان زندان جای مادران نیست یا ششمین همایش جامعه حسینیان در ماه محرم و صفر ویژه استان اردبیل بوده است.
در مجموع با تلاش‌های صورت گرفته ۱۸۸ نفر از زندان‌های استان اردبیل آزاد شدند که جمع مبلغ محکومیت آنها بیش از ۲ هزار و ۴۵۰ میلیارد ریال بود که حدود ۵۰۶ میلیارد و ۸۴۰ میلیون ریال همکاران مددکار در شورای حل اختلاف ستا دیه رضایت گرفتند، حدود یک هزار و ۶۴۵ میلیارد و ۸۰۰ میلیون ریال قسط‌بندی شده، ۶۵ میلیارد و ۱۶۰ میلیون ریال آورده خود مددجویان بوده، ۱۲۴ میلیارد و ۶۶۰ میلیون ریال تسهیلات بانکی گرفته شده، ۲۹ میلیارد و ۱۰۰ میلیون ریال کمک بلاعوض از محل کمک‌های خیران ستاد دیه کشور جذب کردیم، ۷۳ میلیارد و ۷۱۰ میلیون ریال نیز کمک بلاعوض از محل کمک‌های خیران استانی کمک شده و ۷۵ میلیارد و ۵۰۰ میلیون ریال از صندوق تامین خسارت‌های بدنی تامین شده است و مجموع کمک‌های بلاعوض صورت گرفته به بیش از ۱۰۰ میلیارد ریال می‌رسد.
۸۵ نفر از زندانیان جرایم غیرعمد و مالی که مجموع بدهی آنها بیش از یک هزار و ۶۲۰ میلیارد ریال بود نیز امسال با مددکاری و مشاوره قضایی آزاد شده‌اند و مبلغی برای آزادی آنها هزینه نشده است.
ایرنا: از نظر فراوانی جرایم شرایط چگونه است؟
محبوبی: ۱۸۰ نفر از زندانیان آزاد شده آقا و هشت نفر خانم و از میان آنها ۱۳۰ نفر محکوم بدهی مالی، ۴۹ نفر مهریه، ۲ نفر نفقه، سه نفر ایراد صدمه بدنی غیرعمد (قتل شبه عمد)، سه نفر حوادث کارگاهی و یک نفر حادثه رانندگی بودند.
ایرنا: بزرگترین چالشی که با آن روبه‌رو هستید، چیست؟
محبوبی: مساله‌ای که وجود دارد، این است که با گذشت زمان و به دلیل تورم حجم بدهی زندانیان مالی نیز بالا می‌رود؛ به طوری که در سال ۱۳۹۶ حدود ۳۳۷ نفر زندانی را آزاد کردیم که مجموع بدهی آنها به ۲۸۰ میلیارد ریال هم نمی‌رسید؛ در صورتی که ۱۸۸ نفر زندانی آزاد شده از ابتدای سال جاری تا کنون، بیش از ۲ هزار میلیارد ریال بدهی داشتند.
ایرنا: منابع مورد نیاز خود ستاد برای آزادی این زندانیان چگونه تامین می‌شود؟
محبوبی: این مجموعه منابع مالی دولتی ندارد، خیران نیک‌اندیش استان اردبیل حامی اصلی نمایندگی ستاد مردمی دیه هستند و یکی از حرکت‌های بسیار ارزشمندی که در استان در بحث جمع‌آوری کمک‌های مردمی انجام شده این است که ۲۸ خانواده هزینه احسان یا بخشی از هزینه احسان بستگان متوفی خود را به موضوع آزادسازی زندانیان محکوم جرایم غیرعمد اختصاص داده‌اند.
حدود ۱۲ میلیارد ریال در مجموع از این محل تامین و با مشارکت ستاد دیه به فراهم شدن زمینه آزادی ۸۹ نفر منجر شده است که در تلاش هستیم این بحث در استان بیش از پیش برجسته و فرهنگسازی شود تا بیشتر رواج یابد.
همچنین برای استفاده حداکثری از ظرفیت خیران استان نسبت به برگزاری منظم جشن‌های گلریزان در مناسبت‌های مختلف اقدام شده است. البته پیش از مسئولیت اینجانب در ۱۳۹۵ سالانه تنها ۹ جشن گلریزان در سطح استان برگزار می‌شد اما به تدریج آن را افزایش دادیم، به طوری که سال ۹۶ در همه حوزه‌های قضایی استان ۱۶ جشن و در یک سال گذشته نیز بیش از ۸۰ جشن برگزار شد که ۷۲ مورد آن شامل ۱۲ شهرستان، ۲۰ بخش و ۴۰ دهستان در ماه مبارک رمضان گذشته بود که در همه بخش‌ها و شهرهای استان اردبیل با حضور پرشور خیران نیک‌اندیش برگزار گردید.
پس از آن نیز از خردادماه پویشی ویژه استان اردبیل با عنوان نظر هشتم در راستای آزادسازی زندانیان جرایم غیرعمد و مالی به نیت آقا علی ابن موسی الرضا (ع) کلید زده شد که تا ابتدای ماه محرم ادامه داشت.
ماه محرم و صفر هر سال نیز پویش «هر مسجد یا هر هیات آزادی یک زندانی» را برگزار می‌کنیم که امسال ششمین دوره آن برگزار شد؛ همچنین جشن گلریزان بانوان خیر با شعار «زندان جای مادران نیست» همزمان با ولادت حضرت فاطمه (س) از ابتدای دی تا آخر بهمن در حال برگزاری است.
ایرنا: در حال حاضر چند زندانی واجد شرایط دریافت کمک در زندان‌های استان اردبیل هستند؟
محبوبی: از میان زندانیانی که برای سپری کردن دوران محکومیت خود در زندان‌های استان به‌سر می‌برند، پرونده حدود ۱۴۳ نفر پس از بررسی و تحقیقات مددکاران و کارشناسان ستاد مردمی دیه، واجد شرایط دریافت کمک تشخیص داده شده است و ۱۷۱ نفر نیز با وجود اینکه جزو زندانیان جرایم غیرعمد و مالی هستند، مشمول دریافت کمک از این ستاد تشخیص داده نشده‌اند و بر این اساس باید تلاش کنیم تا پایان سال جاری آن ۱۴۳ نفر از زندان آزاد شوند.
ممکن است در مورد آن ۱۷۱ پرسش شود که در پاسخ باید گفت، برخی از آنها افرادی هستند که سقف بدهی‌شان بیش از سقف مساعدت ستاد دیه است یا افرادی که پس از دریافت مرخصی به زندان بازنگشته‌اند و متواری شده‌اند؛ برخی دیگر در کنار بحث مالی، محکومیت کیفری هم دارند یا اینکه پیش‌تر در این چند سال گذشته از کمک‌های ستاد برخوردار شده‌اند.
برای نمونه شخصی که به جرم مواد مخدر به زندان افتاده و در عین حال همسرش هم مهریه‌اش را به اجرا گذاشته است، حتی اگر پرونده مهریه هم بسته شود باید همچنان دوران محکومیت ناشی از مواد مخدر را در زندان سپری کند؛ یا برخی دیگر که سابقه‌های متعدد کیفری مانند دزدی دارند و به دلیل داشتن سوء پیشینه نمی‌توانند از کمک‌ها برخودار شوند.
البته در موارد انگشت‌شماری بررسی‌ها نشان داده است که شخصی که به زندان رفته در واقع خانواده‌اش از تمکن مالی کافی برخوردار است و این افراد هم نمی‌توانند از کمک‌های مردمی استفاده کنند و کارشناسان پرونده آنها را رد می‌کنند.
ایرنا: با توجه به شرایط اقتصادی کنونی سقف مساعدت ستاد دیه چقدر است و به واقع هیچ راهی برای آزادی آن دسته از زندانیان وجود ندارد؟
محبوبی: در حال حاضر ستاد می‌تواند ۶ میلیارد و ۴۰۰ میلیون ریال وام بدهد و در نهایت یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون ریال را نیز به صورت بلاعوض به شاکیان زندانیان جرایم غیرعمد و مالی پرداخت کند که در مجموع هفت میلیارد و ۶۰۰ میلیون ریال می‌شود؛ از این رو است که برای نمونه خانمی با بدهی ۳۰ میلیارد ریالی نمی‌تواند از کمک‌های ستاد مردمی دیه استفاده کند و باید همچنان در زندان بماند.
تنها راهی که برای آزادی این دسته از زندانیان وجود دارد، جلب رضایت شاکیان، اعسار و آورده خود مددجویان است و برای نمونه می‌توان با رضایت شاکی بخشی از بدهی را پرداخته و بقیه مبلغ نیز قسط‌بندی شود.
ایرنا: با توجه به این شرایط و تجربه‌ای که جنابعالی دارید، چه راهکاری برای کاهش جمعیت زندانیان در استان اردبیل پیشنهاد می‌کنید؟
محبوبی: سیاست حبس‌زدایی از طریق اعمال مجازات جایگزین، اعطای مهلت برای ادای دین یا قسط‌بندی پرداخت بدهی از جمله راهکارهایی است که می‌تواند به این مهم کمک کند.
از سوی دیگر جلب کمک مقامات محترم قضایی که در این مدت در دستور کار ستاد نیز قرار داشته و در مجموع تسهیل خروجی و سخت‌گیری در ورودی موجب شده است تا میانگین مددجویان از ۸۰۰ نفر به کمتر از ۲۰۰ نفر برسد و توجه به این موارد می‌تواند آمار زندانیان را کاهش دهد.