این روزها که تنانگی و جسمانیت بیش از همیشه به چشم می‌آید، بازار مکمل‌های ورزشی رونقی بیش از پیش یافته است. در دوره‌ای زندگی می‌کنیم که زیبا بودن و زیبا به نظر رسیدن بدن _ صرف‌نظر از این که معیارهای این زیبایی چیست_ به عنوان شاخصی برای مقبولیت اجتماعی و حتی عنصری برای برساخت هویت به ارزشی فراگیر تبدیل شده است؛ وضعیتی که رفتارهای برخی افراد جامعه در حرکت به سمت عمل‌های زیبایی و تند شدن تب پرورش اندام از نمودهای آن محسوب می‌شود.
امروزه بخش زیادی از مکمل‌هایی که در دسترس قرار دارند، فراورده‌های تجاری بوده و به شکل پودر، قرص، کپسول، شربت یا حتی آدامس ارائه می‌شوند. مصرف مکمل‌ها در ورزشکاران نوجوان و جوان شیوع نسبتا زیادی داردشبکه‌های اجتماعی هم با ایجاد بسترهای لازم، سبک‌های زندگی مبتنی بر زیست نمایشی را ترویج می‌دهند. بر اساس یک مطالعه پژوهشی [۱] در میان چهار بُعد مدیریت بدن (ورزش، آرایش، رژیم غذایی و جراحی زیبایی) تحت تاثیر شبکه‌های اجتماعی، ورزش و باشگاه رفتن بیش از سایر ابعاد، مورد اقبال زنان و مردان قرار دارند.
باشگاه رفتن اما فقط به فعالیت‌های ورزشی محدود نمی‌شود. بخش مهمی از فعالیت‌های باشگاهی این روزها به بدن‌سازی اختصاص دارد؛ فرایندی که بنا بر بسیاری از تبلیغات موجود در شبکه‌های اجتماعی، تنها با حرکات ورزشی تامین نمی‌شود و نیازمند دریافت روزانه انواع و اقسام مکمل‌ها است. تبلیغات در این زمینه در میان مخاطبان نیازسازی می‌کند.
ورود قابل توجه مکمل‌های ورزشی به سبد خرید خانواده‌های باشگاه‌روها به جز جنبه اقتصادی، ابعاد گسترده فرهنگی و اجتماعی هم دارد. از سوی دیگر، اهمیت سلامت جسم و روان جامعه، پرداختن به این موضوع را ضروری می‌کند.
این مساله زمانی اهمیت بیشتری می‌یابد که بدانیم بسیاری از جوانان برای دستیابی سریع به نتایج مطلوب مورد نظرشان در بدن‌سازی به مصرف خودسرانه مکمل‌های ورزشی روی می‌آورند. این در حالی است که بخشی از مکمل‌های موجود در بازار تقلبی بوده و به صورت قاچاق وارد بازار شده است و پشت تبلیغات گسترده این محصولات در فضای مجازی، سودی هنگفت خوابیده است.
بدون مکمل نمی‌شود ورزش کرد؟
مکمل به ماده‌ای اطلاق می‌شود که از سوی پزشکان یا متخصصان تغذیه ورزشی برای رفع نیازهای غذایی یا طبیعی فرد ورزشکار یا جبران کمبود بعضی از مواد مغذی او تجویز می‌شود.
«مهشید نظیفی» مربی تربیت بدنی و آمادگی جسمانی در گفت‌وگو با ایرنا دلیل استفاده از مکمل‌های ورزشی از سوی ورزشکاران حرفه‌ای را افزایش و بهبود عملکرد ورزشی، بهبود روند بازسازی و ترمیم عضلات، تقویت سیستم ایمنی و جبران نیازهای غذایی عنوان می‌کند.
به گفته این کارشناس ورزشی، ممکن است استفاده از خوراکی‌های طبیعی که منابع سرشار از انواع ویتامین و پروتئین‌ها هستند در برخی موارد کافی نباشد. ورزشکاران حرفه‌ای که در سطوح بالای ورزشی فعالیت می‌کنند نیازهای غذایی بیشتری دارند. همچنین، ممکن است نیازهای خاصی داشته باشند که با خوراکی‌های طبیعی برطرف نشوند و نیاز به مکمل‌های ورزشی باشد.
بر این مبنا، نمی توان برای استفاده از مکمل‌ها حکمی کلی صادر و آن را از اساس رد کرد. استفاده از مکمل‌ها در صورت رعایت ملاحظات و دستورالعمل‌ها در ورزش حرفه‌ای می‌تواند مفید باشد.
وضعیت کاربرد مکمل‌ها در میان زنان و مردان
نظیفی بر این باور است که از نظر وضعیت مصرف، مشاهده‌ها نشان می‌دهد مردان بیشتر از زنان به مکمل‌های ورزشی روی می‌آورند. این می‌تواند به دلیل تمایل بیشتر مردان به افزایش عضلات و عملکرد ورزشی قوی‌تر باشد. اما در سال‌های اخیر، علاقه زنان به ورزش و استفاده از مکمل‌های ورزشی نیز افزایش یافته است.
بر اساس یافته‌های یک پژوهش بیش‌ترین مکمل مصرفی در میان مردان به‌صورت ترکیبی (۴۶درصد)، کراتین (۲۱.۹ درصد) و پودرهای پروتئین (۱۵.۳ درصد) است
بنابر یافته‌های یک پژوهش مردان ورزشکار به ترتیب به دلایلی چون تأمین نیاز بدن، افزایش توان ورزشی و موفقیت در رقابت‌ها از مکمل‌های ورزشی استفاده می‌کنند.[۲] پژوهشی دیگر می‌گوید که افزایش توده عضلانی (به میزان ۵۴ درصد) و افزایش قدرت (۲۵.۶ درصد) مهم‌ترین دلایل استفاده از مکمل در میان مردان است.[۳] پژوهشی دیگر به این جمع‌بندی رسیده که در میان زنان، اغلب خودپنداره بدنی و مصرف مکمل‌ها با هم ارتباط معناداری دارند.[۴]
نظیفی در تکمیل این یافته‌های پژوهشی می‌گوید: وقتی مصرف مکمل‌ها نگران‌کننده می‌شود که ورزشکار بدون مشورت با متخصص تغذیه و به صورت خودسرانه به مصرف بی رویه مکمل‌هایی می‌پردازد که اتفاقا بخشی از آنها مجوزهای لازم را از سازمان‌های بهداشتی دریافت نکرده و به صورت قاچاقی و بعضا فله‌ای وارد بازار شده‌اند. امروزه بخش اعظم مکمل‌هایی که در دسترس قرار دارند، فراورده‌های تجاری هستند و به شکل پودر، قرص، کپسول، شربت یا حتی آدامس ارائه می‌شوند. مصرف مکمل‌ها در ورزشکاران نوجوان و جوان شیوع نسبتا زیادی دارد. این در حالی است که مصرف مکمل‌ها برای افراد زیر ۱۸ سال توصیه نمی‌شود. مصرف مکمل‌های ورزشی در این سن ممکن است به عوارض جانبی و پیامدهای ناخواسته منجر شود. در این سن، بدن در حال رشد است و نیازهای غذایی باید از طریق یک رژیم غذایی متنوع و تغذیه‌ای صحیح تأمین شود.
بر اساس یافته‌های یک پژوهش [۵] بیش‌ترین مکمل مصرفی در میان مردان به‌صورت ترکیبی (۴۶درصد)، کراتین (۲۱.۹ درصد) و پودرهای پروتئین (۱۵.۳ درصد) است.
عوارضی که به جا می‌ماند
به گفته نظیفی، تبلیغات مکمل‌های ورزشی در باشگاه‌ها و شبکه‌های اجتماعی می‌تواند به ترغیب بیشتر ورزشکاران به استفاده از مکمل‌ها منجر شود. همچنین گروه همتایان، می‌توانند نقش مهمی در تصمیم‌گیری ورزشکاران داشته باشد.
بنا بر یافته‌های یک پژوهش، مهم‌ترین منابع کسب آگاهی، مربی (۶۲%) و هم‌تیمی‌ها (۱۷%) هستند و اوج شیوع مصرف مکمل در سنین ۱۶ تا ۲۰ سال است.
بر مبنای این پژوهش، مصرف بی‌رویه این مواد به سبب مشورت نکردن ورزشکاران با افراد متخصص و دریافت اطلاعات غلط از افراد حاضر در باشگاه‌های ورزشی افزایش یافته است، بنابراین، برنامه‌ریزی آموزشی و اطلاع‌رسانی برای حل این معضل با محوریت باشگاه‌های ورزشی و مربیان ضروری است.[۶]
نظیفی در گفت‌وگو با پژوهشگر ایرنا بروز پیامدهای جسمی و روانی جدی در افراد را از خطرهای استفاده بی‌رویه و غیراصولی از مکمل‌های ورزشی دانسته و عنوان می‌دارد: مصرف بیش از حد مکمل‌های ورزشی ممکن است موجب ایجاد مشکلات گوارشی چون سوءجذب مواد غذایی شود. اختلالات هورمونی نیز به دلیل تحریک رشد هورمون‌ها محتمل است؛ این ممکن است عوارضی مانند رشد غیرطبیعی مو، تغییرات در سطح استروژن و تستوسترون و اختلالات قاعدگی را به همراه آورد.
مصرف بیش از حد مکمل‌های ورزشی ممکن است موجب ایجاد مشکلات گوارشی چون سوءجذب مواد غذایی شود. اختلالات هورمونی نیز به دلیل تحریک رشد هورمون‌ها محتمل است؛ این ممکن است عوارضی مانند رشد غیرطبیعی مو، تغییرات در سطح استروژن و تستوسترون و اختلالات قاعدگی در زنان را به همراه آورد
این مربی ورزشی بیماری‌های قلبی و عروقی مانند افزایش آترواسکلروز و ایجاد خونریزی را نیز به دلیل تاثیرگذاری مکمل‌ها بر فشار خون محتمل دانسته و می‌افزاید: افزایش فشار بر کلیه‌ها و ابتلا به بیماری‌هایی مانند سنگ کلیه دور از ذهن نیست.
به گفته نظیفی، علاوه بر پیامدهای جسمی، سوءمصرف مکمل‌های ورزشی ممکن است پیامدهای روانی جدی نیز داشته باشد. برخی مکمل‌های ورزشی ممکن است مواد اعتیادآوری مانند آنابولیک استروئیدها را شامل شوند که می‌تواند منجر به اعتیاد شود.
می‌توان از مکمل‌ها استفاده کرد اما ...
با وجود مخاطرات جدی که در صورت مصرف غیراصولی بروز می‌یابد، استفاده از مکمل‌ها تحت نظر پزشک تغذیه و با درنظر گرفتن موارد احتیاط می‌تواند در افزایش قدرت بدنی و بهبود عملکرد ورزشی موثر باشد.
به گفته این مربی ورزشی، مکمل‌های ورزشی معتبر چون پروتئین‌های وی، کراتین، بتالین، ویتامین دی و اسیدهای امگا ۳ عموما تحت نظارت سازمان‌های بهداشتی ورزشی قرار می‌گیرند و دارای تحقیقات علمی قوی و مطمئن هستند. مصرف این مکمل‌ها البته باید با توجه به نیازهای فردی، وضعیت سلامتی، رژیم غذایی معتدل و تحت نظر متخصصان تغذیه باشد. از همین رو، قبل از مصرف هرگونه مکمل ورزشی، توصیه می‌شود با متخصصان بهداشتی و ورزشی مشورت صورت گیرد و از مکمل‌هایی استفاده شود که تحت نظارت واجدان صلاحیت قرار دارند و استانداردهایشان تایید شده است.
از دید نظیفی با وجود همه این مزایا، تبعات مصرف خودسرانه مکمل‌ها چنان گسترده و عمیق است که باید ورزشکاران را از مصرف مکمل‌های غیرقانونی، فاقد تاییدیه‌های معتبر، موادی با ادعاهای عجیب و غریب مثل مثل سریع‌ترین رشد عضلانی، افزایش وزن در کوتاه‌ترین زمان یا بهبود عملکرد بدون تمرینات و رژیم غذایی مناسب، مکمل‌هایی با عوارض جانبی قوی و مکمل‌های دارای تداخل با داروها به شدت بر حذر داشت.
به گفته این مربی ورزشی قبل از استفاده از هرگونه مکمل ورزشی، توصیه می‌شود با پزشک یا متخصص تغذیه مشورت کنید. آنها می‌توانند شما را در انتخاب مکمل‌های مناسب و مطمئن، با توجه به وضعیت سلامتی و اهداف ورزشی شما راهنمایی کنند. همچنین رعایت دستورالعمل مصرف و خودداری از دریافت مقادیر بالاتر از حد مجاز و اطمینان از برخورداری محصولات از استانداردهای کیفیت و ایمنی مورد تأیید لازم و ضروری است. در مجموع مکمل‌های ورزشی نباید جایگزین خوراکی‌های طبیعی و تغذیه مناسب باشند. باید در اولویت‌هایتان برقراری یک رژیم غذایی سالم باشد و مکمل‌ها فقط به عنوان تکمیل‌کننده استفاده شوند.
منابع:
۱- یوسف خجیر، «رابطه بین استفاده از اینستاگرام و مدیریت بدن زنان شهر تهران»، فصلنامه رهپویه ارتباطات و فرهنگ، فصل اول، شمارە یکم، پاییز ۱۴۰۰
۲- محمد حضوری، «شیوع، دلایل مصرف و منابع کسب اطلاعات در مورد مکمل‌های غذایی-ورزشی در ورزشکاران رشته‌های مختلف شهر تبریز»، علوم زیستی ورزشی، بهار ۹۱
۳- حمید اراضی، «بررسی شیوع، آگاهی و نگرش نسبت به پیامدهای منفی مصرف مکمل های غذایی در اندام پروران»، فیزیولوژی ورزشی، شماره ۲۷، پاییز ۹۴
۴- سیروس چوبینه، «آسیب‌شناسی روان‌شناختی شیوع مصرف مکمل‌های ورزشی مجاز و غیرمجاز در میان ورزشکاران زن باشگاه‌های بدن‌سازی تهران»، مطالعات روان‌شناسی ورزشی، شماره ۳۰، زمستان ۱۳۹۸
۵- اراضی، پیشین
۶- اراضی، پیشین