گروه جامعه ایرنا - امروزه افرادی که متقاضی خدمات بهزیستی هستند به طور مثال اگر می‌خواهند که تحت پوشش سازمان بهزیستی کشور قرار بگیرند یا برای برخی خدمات دیگر مانند درخواست فرزندخواندگی، می‌توانند به مراکز خدمات بهزیستی موسوم به مثبت زندگی مراجعه و ثبت نام کنند و درخواست خود را ارائه دهند.
از آنجا که گروه‌های هدف بهزیستی در حوزه توانبخشی، اجتماعی و پیشگیری دارای شرایط و ویژگی های جسمی و روحی روانی خاص هستند، ایجاد شبکه گسترده محلی با هدف کاهش فاصله و کم کردن از بوروکراسی، ضروری به نظر می‌رسید از این رو سازمان بهزیستی کشور با استناد به بند ۴ ماده ۲۶ قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت به منظور ارائه هرچه سریعتر و بهتر خدمات بهزیستی اقدام به صدور مجوز تأسیس مراکز مثبت زندگی کرد.
این مراکز از سال ۱۳۹۸ - که اولین مراکز به صورت آزمایشی در کشور تشکیل شدند - تا امروز بیش از ۲۵۰۰ مرکز در ۴۴۲ شهر ایجاد شده و به حدود یک میلیون خانواده تحت پوشش سازمان بهزیستی خدمت رسانی کرده‌اند. این مراکز بیش از ۱۰ هزار جوان تحصیل‌کرده کشور را به خدمت گرفته‌اند و سرمایه‌های مالی فراوانی را به عرصه کسب وکارهای اجتماعی آورده‌اند.
می‌توان مراکز مثبت زندگی را با پلیس+۱۰ یا دفاتر پیشخوان دولت مقایسه کرد؛ البته برخی نیز این مراکز را به‌عنوان دفاتر پیشخوان بهزیستی تعبیر می‌کنند؛ دفاتری که در آن خدمات تخصصی مددکاری به صورت رایگان صورت می‌گیرد. مراکز مثبت زندگی، شبیه به دفاتر پیشخوان دولت یا کارگزاری‌های بیمه هستند که قرار است خدمات بهزیستی را، ساده‌تر و سریعتر و حتی بدون مراجعه متقاضیان خدمات مددجویی ارائه بدهد.
مراکز مثبت زندگی را به‌عنوان دفاتر پیشخوان بهزیستی تعبیر می‌کنند؛ دفاتری که در آن خدمات تخصصی مددکاری به صورت رایگان صورت می‌گیردکاهش ترددهای غیرضروری به مراکز و ادارات بهزیستی، گسترش، فراگیری و توزیع عادلانه خدمات سازمان، افزایش ظرفیت مشارکت بخش غیردولتی و کاهش تصدی گری دولت از جمله اهداف سازمان بهزیستی در ایجاد مراکز مثبت زندگی هستند. از این رو مراکز مثبت زندگی فرصتی هستند تا مددجویان بهزیستی به بهترین شیوه و در کوتاهترین زمان ممکن بتوانند خدمات مورد نیاز خود را با آسایش و راحتی بیشتری از مددکاران اجتماعی دریافت کنند.
آیا مراکز مثبت زندگی از پس ارائه خدمات ۲۲ گانه بهزیستی برمی‌آیند؟
خدمات ۲۲ گانه ای در مراکز مثبت زندگی ارائه می‌شود؛ فرآیند ارائه خدمات به فرد یا خانواده به این صورت است که ساکنان یک حوزه دسترسی(منطقه) به مراکز مراجعه می‌کنند یا کارشناسان نزد آنان می‌روند، خدمت نهایی را دریافت می‌کنند یا از طریق نظام ارجاع به سطوح بالاتر می‌روند و پس از دریافت خدمت برای پیگیری و تکمیل درازمدت، به مراکز خدمات بهزیستی مثبت زندگی بازگردانده می‌شوند.
این خدمات ۲۲ شامل ثبت درخواست فرزندخواندگی و تشکیل پرونده اولیه، پیگیری امور مددکاری خانواده، ارائه آموزشهای تشکیل و تحکیم خانواده، آموزشهای مهارت‌های زندگی و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، ثبت درخواست / تشکیل پرونده و پاسخگویی به مراجعین، ارجاع به مراکز سطح بالاتر و سایر دستگاه‌ها، مصاحبه اولیه، نیازسنجی و داشته‌سنجی محلی، آ گاهسازی برای پیشگیری از معلولیتها، شناسایی داوطلبین، خیرین و معتمدین محلی، حمایت طلبی، اخذ و بررسی مدارک، غربالگری سطح یک پیشگیری از معلولیتها، ارجاع و پیگیری شامل غربالگری بینایی، شنوایی، اختالالت ژنتیک، اوتیسم و موارد دیگر است.
درخواست فرزندخواندگی و تشکیل پرونده اولیه، ارجاع درخواستهای جامعه هدف اعم از مالی (مستمر و غیرمستمر) و معرفی برنامه و بازدید منزل از جمله خدمات ۲۲ گانه مراکز مثبت زندگی استبازدید منزل، شناسایی، بررسی و تحلیل وضعیت اجتماعی محله، جلب مشارکتهای مردمی اعم از نقدی و غیرنقدی، تحلیل، تشخیص و تعیین اولویتهای نیاز مددجو و ارائه پیشنهاد برنامه کمکی، تسهیل‌گری و تشکیل تیم محله(CBO) و اقدامات اجتماع محور، اطلاع رسانی و معرفی خدمات سازمان، ارجاع درخواستهای جامعه هدف اعم از مالی (مستمر و غیرمستمر) و معرفی برنامه، شناسایی فعال جامعه هدف و همکاری در اجرای طرح‌ها و برنامه‌های جدید سازمان از دیگر خدمات ۲۲ گانه مراکز مثبت زندگی به شمار می رود.
بیشتر بخوانید
این خدمات ۲۲ گانه در حقیقت اهداف آرمانی هستند و هرچند مراکز مثبت زندگی با هدف افزایش کیفیت خدمات بهزیستی و تقویت رویکرد اجتماع محور راه‌اندازی شده است اما برخی از کارشناسان راه اندازی این مراکز را شتابزده و دارای ابهامات می‌دانند. چراکه اگر چه این مراکز، شبکه خدمات گسترده‌ای را در محلات در سراسر کشور ایجاد کرده‌اند اما به جهت اینکه تمهیدات مورد نیاز در زمان تأسیس آنها اندیشیده نشده و فعالیت آنها با برنامه‌ریزی کامل و درازمدت، آغاز نشده، در مقام ارائه خدمات، با مشکلاتی روبرو هستند.
به طور مثال فاطمه قاسم پور رئیس کمیته آسیب‌های اجتماعی کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی در این رابطه گفته است که در حال حاضر سازمان بهزیستی برخی از خدمات خود را با سرعت بالایی برون‌سپاری کرده و در قبال درصدی حمایت مالی از بخش‌های خصوصی، پای خود را از معرکه بیرون کشیده و این موضوع اگر چه در نگاه نخست ممکن است چالش جدی به نظر نرسد، اما با در نظر گرفتن مبالغ بسیار پایین حمایتی بهزیستی که در اختیار بخش خصوصی قرار می‌گیرد، بخش خصوصی مجبور می‌شود یا از کیفیت خدمات خود بکاهد یا به مرور به تعطیلی کشانده شود و یا دست به اقداماتی غیرقانونی برای جذب مالی بزند که در هر سه مورد، مردم لطمه می‌بینند.
وی افزوده است: مراکز مثبت زندگی نیز به بخش خصوصی واسپاری شده و این چالش‌ها را به دنبال خواهد داشت ضمن اینکه مطابق آنچه که تعریف شده قرار است مراکز مثبت زندگی خدمات ۲۲ گانه‌ای را به افراد ارائه دهند و ۱۸ مورد از خدمات پیش از این در مجتمع‌های خدمات بهزیستی و کلینیک‌های مددکاری ارائه می‌شد و در واقع سازمان بهزیستی ممکن بود با ایجاد تغییراتی در ساختار فعلی خود بتواند آن ۴ فعالیت را نیز ذیل مراکز موجود پوشش دهد.
۲ میلیون و ۹۰۰ هزار خانوار از خدمات بهزیستی بهره‌مند هستند که با نگاه سرپرستی این تعداد به ۷ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر می‌رسد و می‌توانند در بستر مراکز مثبت زندگی از خدمات بهره‌مند شوند. هرچند مراکز مثبت زندگی با چالش های متعددی روبرو هستند اما رفع نواقص آنها می‌تواند آینده روشنی را برای ارائه خدمات منسجم و با دسترسی آسان در بستر الکترونیک برای مددجویان فراهم آورد.
به تازگی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی نیز گزارشی با عنوان آسیب شناسی مراکز مثبت زندگی در این رابطه منتشر کرده است که بر اصلاح مشکلات این مراکز تاکید دارد.
روند تامین نیازهای مددجویان در مراکز مثبت زندگی
براساس اطلاعات مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، در بخش مراکز مثبت زندگی، مددکاران اجتماعی شاغل در مراکز تحت مدیریت و نظارت مسئول فنی مرکز، در طول ماه برای مددجویان معرفی شده، تشکیل پرونده می‌دهند، بازدیدهای میدانی را - به دفعات تعیین شده در دستورالعمل مراکز مثبت زندگی - انجام می‌دهند و اطلاعات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مددجویان را در سامانه مربوطه ثبت می‌کنند.
سازمان بهزیستی باید گزارشات ارسالی مراکز را بررسی کند و نیاز مددجویان را براساس گزارشات مددکاران تأمین کند. برای مثال اگر در گزارش مددکار وضعیت نامناسب معیشتی برای یک زن سرپرست خانواده که قبلا تحت پوشش سازمان نبوده درج شده باشد، سازمان مکلف است نیازهای معیشتی و رفاهی این فرد را برقرار کند و همچنین در صورت واجدالشرایط بودن، امکان وصول تسهیلات اشتغال را با هدف توانمندسازی چند بُعدی اقتصادی و اجتماعی و دیگر موارد را برای وی فراهم کند.
مددکاران نیز مکلفند، روند تأمین نیازهای مددجویان را پیگیری و در بازدیدهای بعدی کمیت و کیفیت خدمات ارائه شده سازمان را بررسی و گزارش کنند.
در برخی موارد، سازمان بهزیستی قادر نیست رأسا نیاز مددجویان را تامین کند. برای نمونه برای مناسبسازی محله باید شهرداری تکالیف خود را براساس قانون حمایت از حقوق افراد دارای معلولیت انجام دهد یا در زمینه ارائه تسهیلات اشتغالزایی، ضرورت دارد بانک‌های عامل، تسهیلات اشتغال را به میزان مناسب و در زمان مناسب در اختیار مددجویان قرار دهد.
در این شرایط مراکز مثبت زندگی و سازمان بهزیستی خود را مکلف می‌دانند تا از طریق برقراری ارتباط و بهره‌مندی از ظرفیتهای تعیین شده در برنامه های اجتماع محور سایر نهادها و دستگاههای مربوطه امور مربوط به مددجو را تسهیل و پیگیری کنند.
در بخش جامعه هدف نیز مددجویان اجتماعی مانند زنان سرپرست خانوار و مددجویان توانبخشی مانند افراد دارای معلولیت باید وضعیت اقتصادی و اجتماعی خود و خانواده تحت پوشش را به درستی و بدون کم و کاستی تشریح و اطلاعات مورد نیاز را در اختیار مددکاران اجتماعی قرار دهند و تلاش کنند تا از امکانات توانمندساز فراهم شده توسط مراکز مثبت زندگی و سازمان بهزیستی، کمال استفاده را ببرند تا هرچه سریعتر به زندگی مستقل و خارج از پوشش بهزیستی بازگردند. در این شرایط سایر مددجویان پشت نوبت مانده سازمان نیز می‌توانند جایگزین مددجویان قبلی شوند و در مسیر بهزیستی قرار گیرند.
برخی از بازدیدهای مددکاران از محل سکونت مددجو به سرانجام نمی‌رسد
البته براساس این گزارش، این مراکز طی دوره فعالیت خود دچار مشکالت عملکردی و مالی شده‌اند که حل آنها مستلزم شناخت درست و دقیق جایگاه این مراکز در منظومه سلامت اجتماعی کشور و همچنین ترسیم فرایند صدور مجوز، فرایندهای عملیاتی، ساختار تأمین مالی و نظام ارزیابی عملکرد آنها است. کم توجهی به رفع مشکلات این مراکز منجر به شروع روند تعطیلی مراکز مذکور و محروم شدن مددجویان از خدمات آنها در خلال این دوره شده است.
بنابراین با توجه به حساسیت موضوع و پیامدهای اجتماعی ناشی از تعطیلی مراکز مذکور، بیش از ۶۰۰ نفر - ساعت نشست تخصصی با صاحبان مراکز، مسئوالن فنی، مددکاران اجتماعی و مددجویان تحت پوشش مراکز و همچنین مدیران و کارشناسان سازمان بهزیستی و سازمان برنامه و بودجه برگزار شد. به علاوه به منظور شناخت دقیق از وضعیت مراکز، بازدید میدانی از مراکز مثبت زندگی فعال در ۴ استان کشور صورت گرفت و به همراه مددکاران و کارکنان مراکز مذکور تمام اقدامات مرتبط با فرایندهای عملیاتی و اداری آنها و همچنین مسائل موجود بررسی شده است.
فرایند عملیاتی مراکز در ۶ گام تشکیل پرونده، بازدید از محل سکونت مددجو، احصای اطلاعات مددجو، ثبت اطلاعات در سامانه، تدوین برنامه اقدام و پیگیری اقدامات انجام می‌شود. ازآنجا که اهداف اساسی تأسیس و فعالیت مراکز طی این فرایند محقق می شود، به اذعان کارشناسان، بیشترین مشکلات و معضلات مراکز نیز در این حوزه بروز کرده است.
در مرحله بازدید ازمحل سکونت مددجو، برخی از بازدیدها به دلیل عدم حضور مددجو در خانه یا مناسب نبودن شرایط مددجو به سرانجام نمی‌رسد. در برخی از این بازدیدها نیز گاهی پیش می‌آید که مددجو یا سرپرست او، به دلیل نارضایتی از عملکرد نهادهای مسئول، مددکار را به خانه راه نمی‌دهد. بنابراین علاوه بر ناراحتی و مشکلات روحی که برای مددکار پیش می‌آید، هزینه‌های پرسنلی، ایاب و ذهاب و سایر هزینه‌های مرتبط با بازدید نیز در اینگونه موارد به هدر می‌رود.
در برخی موارد نیز به دلیل ناهمواری مسیر تردد، خودروی حامل مددکار دچار آسیب‌های جدی می‌شود یا مددکاران -که اکثرا خانم هستند- دچار مشکلات جسمی می‌شوند که این مسائل به هیچ عنوان در سبد جبران خدمات آنها دیده نشده است.
چالش ثبت اطلاعات مددجو از سوی مددکاران مثبت زندگی
در مرحله ثبت اطلاعات در سامانه نیز فرآیند بررسی، صحت‌سنجی و ثبت اطلاعات معیشتی و رفاهی، درمانی و توانبخشی، وضعیت اشتغال و بیمه، وضعیت تحصیلی و تجهیزات تحصیلی، بُعد خانوار و تغییرات آمار نفوس، وضعیت مسکن، وضعیت مناسبسازی خانه برای زیست معلول، وسایل و امکانات ضروری منزل، تجهیزات توانبخشی، وضعیت خانواده، وضعیت فرهنگی و میزان ارتباطات اجتماعی اعضای خانواده و وضعیت مهارتی و حرفهآموزی مددجو و خانواده تحت پوشش او برای اولین بار یک ساعت و برای بازدیدهای بعدی حدود ۲۰ دقیقه زمان می‌برد.
کارشناسان سازمان بهزیستی مدعی هستند که استقرار سامانه جدید مثبت زندگی می‌تواند بسیاری از مشکلات اجرایی و عملیاتی مراکز را برطرف کند.
سیدحسین خادم حسینی سرپرست معاونت آموزش راهبردی و توسعه خدمات مثبت زندگی سازمان بهزیستی کشور در این رابطه به خبرنگار ایرنا گفته بود که سامانه پیشین این مراکز دارای نقصی بود و به همین جهت میسر نشد همه خدماتی که در این مراکز قرار بود ارائه شود، مستقر شود اکنون رفع نقص شده و سامانه جدید بارگزاری خواهد شد.
خادم حسینی گفته بود که درخواست های متقاضیان در این مراکز در بستر فناوری اطلاعات ثبت و ارجاع می‌شوند، این خدمات الکترونیکی شفافیت را به شکل چشمگیری نسبت به ارائه خدمات به شکل فیزیکی ارتقا می دهد و علاوه بر این افزایش دسترسی گروه های هدف به خدمات سازمان تسهیل می‌شود.
وی، امور مددکاری خانواده‌ها و خدمات اجتماع محور را از جمله خدمات ارائه شده در مراکز مثبت زندگی عنوان کرد و افزود: آموزش ها، غربالگری ها، آگاه سازی ها قرار است در مراکز مثبت زندگی انجام شود و برخی طرح ها که سازمان به مرور در این مراکز ارائه می کند قابلیت ارائه در این مراکز را دارد.
وی با تاکید بر اینکه سامانه مراکز مثبت زندگی عمومی نیست، در مورد احتمال افزایش تعداد مراکز مثبت زندگی گفت: به تناسب اگر در محله ای احساس کنیم که نیاز به مرکز جدید است، ایجاد خواهیم کرد.
آخرین گام فرآیند عملیاتی مربوط به پیگیری برنامه اقدام توسط مددکار مرکز از مراجع و نهادهای مرتبط با هر اقدام است. تمام گامهای فوق و تمام تصمیمات سازمان و بودجههای دولتی تخصیص داده شده برای به‌زیستن مددجویان تحت پوشش سازمان در این مرحله به ثمر می‌نشیند.
هزینه‌های پنهان مراکز مثبت زندگی
هزینه های مراکز مثبت زندگی از دیگر چالش های این مراکز به شمار می رود. براساس گزارش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی دریافت کمک هزینه جبران خدمات مددکاری (یارانه) تنها منبع پایدار درآمدی مراکز مثبت زندگی است. بر این اساس، هزینه های خدماتی که مراکز به جامعه هدف خود ارائه می‌دهند باید در قالب قراردادهای خرید خدمت از جانب سازمان بهزیستی جبران شود. براساس آمار تجمیع شده کانون کشوری مراکز مثبت زندگی، هزینه انجام شده ماهیانه مراکز در سال ۱۴۰۲ به صورت میانگین در حدود ۶۰ میلیون تومان است.
در میان هزینه‌های قابل پیش بینی مراکز، حقوق و دستمزد مددکاران و کارکنان مرکز، بیشترین سهم را در سبد هزینه کرد مرکز دارد و حق مدیریت صاحب امتیاز مرکز کمترین سهم را در این میان دارد. علاوه بر موارد فوق هزینه های پنهان فراوانی وجود دارد که هیچگاه در نظام جبران خدمات مراکز دیده نمی‌شود. عموم این هزینه‌ها ناشی از درخواستهای معاونت‌های مختلف سازمان در سطوح استانی برای دریافت اطلاعات به طور مثال تهیه آمار مددجویان دانشجوی معرفی شده و تجمیع اسناد و ثبت نام در سامانه است که تهیه آنها هزینه‌های مراکز مثبت زندگی را افزایش می‌دهد.
به دلیل مشکلات ناشی از تنوع و تعدد درخواستهای معاونت‌های مختلف سازمان بهزیستی در سطوح ملی و محلی، در خردادماه سال جاری، رئیس مرکز مشارکتهای مردمی، مؤسسات غیردولتی و توانمندسازی، ابلاغ مستقیم هر دستور یا تکلیف جدیدی به مرکز را بدون هماهنگی معاونت راهبری و توسعه خدمات مثبت زندگی ممنوع اعلام کرد.
بیشتر بخوانید
مدیرمسئول یکی از مراکز مثبت زندگی پیش از این در مورد مشکل مالی این مراکز گفته بود که در رأس مشکلات این مراکز همواره مسائل مالی وجود دارد چراکه بودجه‌ای که به این مراکز اختصاص داده می‌شود ناچیز است و کفاف هزینه‌های خود مراکز را هم نمی‌دهد چه برسد به اینکه بخواهیم مشکلات مددجویان را حل کند.
مشکلات مراکز مثبت زندگی و پیشنهاد مرکز پژوهش‌های مجلس برای اصلاح آن
در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس درباره وضعیت موجود مراکز خدمات بهزیستی موسوم به مراکز مثبت زندگی حکایت از وجود ایرادها و اشکالات اساسی در عرصه عمل و فعالیت این مراکز دارد.
اهم این مشکلات شامل فقدان آیین‌نامه اجرایی مصوب هیات وزیران برای بند ۴ ماده ۲۶ قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت به منظور تعیین مأموریت، تکالیف، حقوق، شیوه تأمین مالی و نظام مدیریت عملکرد مراکز مثبت زندگی، نپذیرفتن مراکز به عنوان شریک اجتماعی از جانب سازمان بهزیستی و داشتن ارتباط دستوری و سلسله مراتبی با آنها، پوشش ناقص جامعه هدف توسط مراکز سراسر کشور، محاسبه نادرست تعرفه خدمات مراکز، تناسب نداشتن کمک هزینه خرید خدمات مراکز با هزینه های انجام شده آنها، تناسب نداشتن سختی و تخصص کار مددکاری با حقوق و دستمزد دریافتی آنها، تناسب نداشتن سرمایه گذاری انجام شده توسط صاحبان مراکز با سود حاصل از کسب و کار اجتماعی آنها و اصلاح و راه اندازی نشدن سامانه جدید در راستای رفع اشکالات سامانه فعلی مثبت زندگی و ثبت تمام اقدامات مراکز مثبت زندگی است.
از این رو این مرکز پیشنهاد داده است مطالعه جامعی در زمینه نقاط قوت و ضعف مراکز خدمات بهزیستی موسوم به مراکز مثبت زندگی در کشور طراحی و اجرا شود تا با استفاده از یافته های آن پژوهش، پیشنهادهای مؤثری در جهت کاهش نقاط ضعف و تقویت نقاط مثبت مراکز ارائه شود بنابراین دفتر مطالعات اجتماعی مرکز پژوهش‌ها در صدد تدوین گزارشی با هدف مذکور است.
ارائه پیشنهادهای تقنینی و سیاستی در این حوزه مستلزم شناسایی دقیق آسیب‌های ساختاری، زمینه ای و رفتاری مرتبط با تأسیس و فعالیت مراکز و همچنین بررسی علل و ریشه های بروز هر یک از آن آسیب‌هاست. علاوه بر این، شناسایی ظرفیت‌ها و نقاط قوت این مراکز نیز می‌تواند محلی برای تدوین سیاستها و احکام توسعه‌ای در حوزه عملیاتی آنها باشد.