یکی از مسائلی که به نظر می‌رسد در جامعه امروزی و در میان شمار قابل توجهی از افراد نگرش‌ها به آن تغییر یافته جسمانیت و اهمیت بدن است؛ نه فقط از منظر سلامتی که از نظر زیبایی‌شناختی که البته بسیاری از معیارهای آن نیز در رسانه‌های جدید ترسیم و تبلیغ می‌شود. در این فضا افراد به شکل‌های مختلف مانند استفاده‌ای رژیم‌های غذایی، ورزش، آرایش و عمل‌های جراحی زیبایی سعی می‌کنند بدن خود را به آنچه ایده‌آل‌شان است، تبدیل کنند.
اگر در گذشته عمل جراحی زیبایی بیشتر معطوف به جراحی بینی می‌شد امروزه شاهد انواع جراحی زیبایی مانند جراحی پلک، فک، معده و مواردی از این دست هستیم. در این باره «ابراهیم رزم‌پا» عضو هیات مدیره انجمن علمی راینولوژی ایران اخیرا گفته که سن جراحی زیبایی دختران از ۱۸ سال به ۱۴ سال کاهش یافته و علاوه بر جوانان، مردان و کهنسالان هم به مشتریان پروپاقرص این حوزه تبدیل شده‌اند.
حسین زاده فرمی: در حالی که زمانی پیری ارزش محسوب می‌شد اکنون برخی افراد سالمند هم در مبارزه با پیری هستند و سعی می‌کنند خود را جوان‌تر از آنچه هستند نشان بدهند
اما این که چه عواملی سبب شده تا در جامعه امروز بدن به مرکز توجه و تمرکز تبدیل شود، سبب شد پژوهشگر ایرنا با دو تن از جامعه‌شناسان «مهدی حسین زاده فرمی» عضو هیات علمی پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی وزارت علوم و «اباذر اشتری مهرجردی» عضو هیات علمی گروه مطالعات علم و فناوری این پژوهشگاه به گفت‌وگو بنشیند که در ذیل شرح آن را می‌خوانید:
تغییر نگاه به بدن از گذشته تا اکنون؛ وقتی بدن شاخص منزلت می‌شود
حسین زاده فرمی در پاسخ به این پرسش که آیا واقعا در جامعه توجه به بدن بیشتر شده یا نمودهای تمرکز بر بدن بیشتر به چشم می‌آید، بیان می‌دارد: قطعا توجه و تمرکز بر بدن بیشتر شده است و این امر به دلایل شرایط عمومی جامعه اتفاق افتاده است. به این معنا که جامعه از شرایط ۴۰ و ۵۰ساله جنگ و انقلاب عبور و از ملاحظاتی که در آن زمان از نوع فرازمینی بوده گذر کرده است. یعنی بر اثر گذر زمان، ارزش‌ها و آرمان‌های انسان‌ها تغییر کرده است. در آن دوره اصلا بدن اهمیت نداشت؛ یعنی زمانی که فرد به این فکر می‌کرد که قرار است به جنگ رفته و شهید یا مجروح شود، برای همین به ظاهر بدن‌اش اهمیت نمی‌داد.
در همین زمان زنان هم از خانواده‌های این افراد محسوب می‌شدند؛ یعنی به تبع این ارزش‌ها چندان توجهی بر بدن و ظواهر آن نداشتند. اتفاق دیگری که در این سال‌ها افتاد این است که نگاه به پیری و بدن پیر تغییر کرده است؛ یعنی اگر در گذشته پیری ارزش محسوب می‌شد، الان جوانی اهمیت پیدا کرده است به طوری که افراد سالمند هم در مبارزه با پیری یا پیر به نظر رسیدن هستند. در واقع سعی می‌کنند خود را جوان‌تر از آنچه هستند نشان بدهند. نمودهای این وضعیت را می‌توان در نوع پوشش، آرایش یا جراحی زیبایی آنها دید.
اشتری مهرجردی: در دوره‌ای از زندگی بشر بدن به ابزاری برای منزلت تبدیل می‌شود یعنی بدن برای فرد جایگاه و هویت اجتماعی را به همراه می‌آورد
اشتری نیز در این باره می‌گوید: به لحاظ جامعه‌شناختی و انسان‌شناختی، انسان‌ها طی زمان‌ها و دوره‌های مختلف از نظر جسمی و ذهنی تحول و تکامل یافته‌اند. یعنی در هر دوره انسان‌ها به گونه‌ای راجع به بدن خود فکر کرده و حاصل آن را بر روی جسم خود نمایان ساخته‌اند. در دوره‌ای بدن ابزار تولید بود؛ چه برای تولید مثل زنان و چه برای تولید غذا و کسب و کار مردان.
در دوره‌ای دیگر بدن به ابزاری برای منزلت تبدیل می‌شود، یعنی بدن برای فرد منزلت و هویت اجتماعی را به همراه می‌آورد. در این فضا کسانی که بدن سالمی نداشتند یا نقصی در بدن داشتند، نمی‌توانستند به خوبی کار کنند و در نهایت منزلت پایین‌تری نسبت به دیگران داشتند. در زمان کنونی، بدن نمایانگر منزلت اجتماعی است. یعنی بدن منزلت اجتماعی افراد را به نمایش می‌گذارد.
از ۱۹۲۰ میلادی به این سو در دنیا مفهومی به نام «مصرف منزلتی» یا نمایشی وارد جامعه‌شناسی شده است. گروه‌ها و اقشار مختلف وقتی توانستند به درآمد و شغلی برسند از موقعیت و طبقات قبلی خود فاصله گرفته و از طریق بدن سعی کردند خود را شبیه افرادی از طبقات دیگر جامعه کنند؛ به این صورت که افراد به شکل‌های مختلف سعی می‌کنند طوری رفتار کنند که نشان دهند به طبقات بالای جامعه تعلق و منزلت اجتماعی بالاتری دارند. یکی از این راه‌ها پرداختن به بدن از طریق عمل‌های جراحی زیبایی و مدیریت بدن است.
تنانگی؛ مختصات و ارزش‌های زندگی امروز
حسین زاده فرمی پیرامون علل توجه افراد به زیبایی می‌گوید: دسترسی به امکانات پزشکی برای جراحی زیبایی یا انواع داروها و وسایل آرایشی در این سال‌ها راحت‌تر شده است. در گذشته دسترسی‌ها به این آسانی و همچنین فراوانی نبود. الان در بسیاری از شهرها مطب دکترهای پوست افزایش یافته و حتی این رشته نسبت به سایر رشته‌های پزشکی از نظر تعداد مراجعان رتبه اول را کسب کرده است. این تکنولوژی‌ها، ابزار و لوازم آرایشی کاری کرده‌اند که توجه‌ها به بدن بیشتر شود و این امر اگر در گذشته بیشتر برای زنان اهمیت داشت، امروزه شاهد آن هستیم که برای هر دو جنس اهمیت پیدا کرده است.
حسین زاده فرمی: برخی مردان از طریق جراحی زیبایی خود را شبیه زنان می‌کنند زیرا برای آنها امر فرادینی یعنی لذت اهمیت پیدا کرده است
وی می‌افزاید: یکی دیگر از عواملی که سبب شده تمرکز بر بدن افزایش پیدا کند رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی هستند. در این رسانه‌ها افراد خود را نمایش می‌دهند و بازخورد این نمایش‌ها را می‌بینند و نسبت به آنها واکنش‌ها نشان می‌دهند. این وضع قاعدتا در توجه به بدن تاثیر دارد و برای مثال سبب می‌شود بیش از قبل به خود توجه کنند. عامل دین‌گرایی هم در شرایط امروز جامعه کمرنگ شده است. اگر در گذشته دین اهمیت بی‌بدیل داشت و مطابق با آن برخی ارزش‌ها اهمیت می‌یافت امروزه دین میان طیف قابل ملاحظه‌ای از جوانان کمرنگ شده و نمونه بارز آن را در این می‌توان دید که برخی مردان از طریق جراحی زیبایی خود را شبیه زنان می‌کنند زیرا برای آنها امر فرادینی یعنی لذت اهمیت پیدا کرده است.
اشتری نیز در این باره اظهار می‌کند: همچنان که اشاره شد افراد به دلایل مختلف مانند ژنتیک، موقعیت جغرافیایی و موقعیت مالی و اقتصادی به مدیریت بدن روی می‌آورند تا نشان دهند به طبقات بالای جامعه تعلق دارند. این مساله لزوما مساله‌ای اجتماعی نیست یعنی بار ارزشی صرفا منفی ندارد. زیرا همان طور که طی زمان مساله بدن و انسان تکامل یافته، مساله مدیریت بر بدن هم طی زمان تکامل یافته و افراد آن را در اختیار خود می‌انگارند و حتی با اینکه می‌دانند بسیاری از جراحی‌های زیبایی ریسک دارد، باز به این کار مبادرت می‌ورزند تا نشان دهند اولا این بدن به آنها تعلق دارد و اختیارش را دارند و دوم اینکه خود را به یک منزلت اجتماعی بالا منتسب کنند.
قضاوت درباره بدن‌گرایی
حسین زاده فرمی در خصوص اینکه آیا می‌توان درباره توجه به بدن قضاوت کرد، می‌گوید: چه با نگاه جامعه‌شناختی و چه با نگاه فردی نمی‌توان نسبت به این امر ارزش‌گذاری کرد و گفت خوب است یا بد زیرا کار جامعه‌شناس ارزش‌گذاری نیست. به قول ماکس وبر جامعه‌شناس نوعی بی‌طرفی ارزشی را اختیار می‌کند. ما با واقعیتی مواجه هستیم و واقعیت اجازه ارزش‌گذاری به ما نمی‌دهد. اگر ۵۰ سال پیش جامعه‌شناسی دخترانی می‌دید که در سن ازدواج هستند و آرایشی ندارند، به خود اجازه نمی‌داد که آن را ناپسند بداند. اکنون هم من جامعه‌شناس به خود اجازه نمی‌دهم نسبت به دخترانی که آرایش می‌کنند یا اقدام به جراحی زیبایی می‌کنند نظر مطلوب و یا نامطلوب داشته باشم. فضا و جریان اجتماعی به جامعه‌شناسان اجازه قضاوت کردن نمی‌دهد. اما به طور کلی افراط در پرداختن به بدن آسیب خواهد داشت حال آن که پرداختن به بدن در حالت معمول و متعارف نه تنها آسیب و پیامد منفی نخواهد داشت، بلکه حتی می‌تواند کیفیت زندگی افراد را نیز بالا ببرد.
اشتری مهرجردی: وقتی جامعه یعنی خانواده، مدرسه، دوستان و رسانه نقش خود را درست ایفا نمی‌کنند، افراد دچار بحران‌هایی می‌شوند که خود را در روی آوردن به عمل‌های زیبایی نشان می‌دهد
برای مثال فردی ممکن است از طریق توجه به بدن اعتماد به نفس خود را در جامعه و در میان گروه دوستان بالا ببرد. اما افراط به این صورت که فرد همه جای بدنش را تحت انواع جراحی زیبایی قرار داده مطلوب نیست و حتی عواقب منفی هم به همراه خواهد داشت؛ خصوصا در میان کودکان و افراد سالمند.
اشتری اما در این باره معتقد است می‌توان نسبت به این موضوع ارزش‌گذاری و قضاوت کرد. از نظر منِ جامعه‌شناس توجه به بدن در کل یک امر مثبت است. اینکه ما انسان‌ها نسبت به درد، وزن، پوست و تغذیه خود توجه داشته باشیم، امری مثبت و مطلوب است. از این روی که امید به زندگی و سلامت عمومی ارتقا و هزینه‌های عمومی در حوزه شخصی و بهداشت کاهش می‌یابد.
وی ادامه می‌دهد: از طرفی به نظر من این وظیفه جامعه است که بار منفی موضوع را بکاهد. وقتی جامعه یعنی خانواده، مدرسه، دوستان و رسانه نقش خود را درست ایفا نمی‌کنند، افراد دچار بحران می‌شوند و این بحران را به صورتی نظیر مدیریت بدن نشان می‌دهند. یعنی در واقع نتیجه بحران، روی آوردن افراد به عمل‌های زیبایی است. یعنی فردی که به مدیریت بدن نظیر عمل‌های زیبایی روی می‌آورد، خود مقصر اصلی نیست. بنابراین مقصر دانستن فرد چه از نظر جسمی و چه از نظر روانی نادرست است زیرا اجتماع هم در این موضوع نقش دارد. به عبارتی اعضای اجتماع باید به فرد بفهمانند که ظاهر زیبا نشانه منزلت نیست یا اگر کسی ظاهر ناقص داشت، تفاوت را بنگرد و آن را منتقل کند نه اینکه الگوی خاصی را ترویج دهد و افراد برای اینکه به آن الگو برسند به عمل‌های زیبایی روی آورند.
از طرفی برای کاستن از میزان خطرات عمل‌های زیبایی لازم است نظام بهداشت و درمان هم کارش را خوب انجام دهد؛ یعنی فردی که قرار است عمل زیبایی بینی یا چشم انجام دهد و در این راه ممکن است جانش را از دست بدهد، مقصر آن فرد نیست، بلکه سیستم پزشکی است که این اشتباه و خطا را انجام داده است.
در پایان، حسین زاده فرمی به راهکارهایی در این زمینه اشاره کرده و می‌گوید: مهم‌ترین راهکار ارتقای اعتماد به نفس افراد در جریان جامعه‌پذیری در خانواده، مدرسه و دانشگاه است. یعنی اطرافیان آن قدر اعتماد به نفس فرد را بالا ببرند که او فکر نکند تنها راه برای برجسته بودن در میان همالان زیبایی و پرداختن به بدن است زیرا جریان رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی را نمی‌توان گرفت و حتی نمی‌توان کنترل خاصی داشت. بنابراین بهترین راه برای محافظت افراد از صورت افراطی پرداختن بر بدن این است که اعتماد به نفس آنها را با توجه به داشته‌ها و دستاوردهایشان بالا برد.