وفای به عهد در قرآن به عنوان یکی از علامت های ایمان و همچنین نشانه نیکوکاری مطرح شده است. مثلا در آیه هشتم سوره مومنون آمده است مومنان کسانی هستند که امانت ها و عهد خود را مراعات می کنند یا در آیه ۱۷۷ سوره بقره می خوانیم نیکوکاران کسانی هستند که به عهد خود وفا می کنند. در روایات نیز به وفای به عهد و پیمان بسیار سفارش شده است. رسول خدا (ص) فرمود کسی که به خدا و روز جزا ایمان دارد باید به وعده خود وفا کند و امیرمومنان علی (ع) وفای به عهد را از نشانه های مردم متدین دانسته و فرمود ان الوفاء بالعهد من علامات اهل الدین.
امروز ۲۵ بهمن برابر با چهارم شعبان سالروز ولادت حضرت عباس است که در سال ۲۶ هجری در مدینه به دنیا آمد. عباس در لغت از ماده عَبَسَ به معنای درهم کشیدن چهره و گرفتگی صورت است و برخی عباس را به معنای شیر بیشه دانستند؛ شیری که شیران از او بگریزند.
وفاداری حضرت عباس به سیدالشهدا به ویژه در روز عاشورا باعث شد تا جایگاه آن حضرت در کلام ائمه و بزرگان به شکلی ویژه مطرح شود. امام سجاد (ع) درباره فداکاری های حضرت ابوالفضل در روز عاشورا فرمود: خداوند، عمویم عباس را رحمت کند که با ایثار، در راه برادرش جانبازی کرد تا آن که دست هایش قطع شد و خداوند به جای آن، دو بال به او داد که با آن ها به همراه فرشتگان در بهشت پرواز کند؛ همان گونه که برای جعفر بن ابی طالب قرار داده شد. عباس را در پیشگاه خداوند منزلتی است که در روز قیامت، همه ی شهدا به آن غبطه می خورند.
امام صادق (ع) نیز حضرت ابوالفضل را به عنوان کسی معرفی می کند که از ایمان استوار و بینش نافذ برخوردار بوده و در راه امام بزرگوارش به جهاد برخاست و آنگاه فرمود: عمویم؛ عباس، بصیرتی نافذ و ایمانی محکم داشت. او به همراه برادرش حسین علیه السلام جهاد کرد و به افتخار شهادت رسید.
نکات بسیاری درباره بصیرت و وفای حضرت عباس در روایات دینی و تاریخی آمده است. رهبر معظم انقلاب درباره وفاداری پرچمدار کربلا به حوادث روز عاشورا اشاره کرده و فرمود: در آن لحظات و ساعت آخر، آن‌قدر بر این بچه‌ها و کودکان، بر این دختران صغیر و بر اهل حرم تشنگی فشار آورد که خود امام حسین و اباالفضل با هم به طلب آب رفتند. اباالفضل تنها نرفت؛ خود امام حسین هم با اباالفضل حرکت کرد و به طرف همان شریعه فرات -شعبه‌ای از نهر فرات که در منطقه بود- رفتند، بلکه بتوانند آبی بیاورند.
این دو برادر شجاع و قوی پنجه، پشت به پشت هم در میدان جنگ جنگیدند. یکی امام حسین در سن نزدیک به ۶۰ سالگی است اما از لحاظ قدرت و شجاعت جزو نام‌آوران بی‌نظیر است. دیگری هم برادر جوان سی و چند ساله‌اش اباالفضل العبّاس است، با آن خصوصیاتی که همه او را شناخته‌اند. این دو برادر، دوش به دوش هم، گاهی پشت به پشت هم، در وسط دریای دشمن، صف لشکر را می شکافند. برای این‌که خودشان را به آب فرات برسانند، بلکه بتوانند آبی بیاورند. در اثنای این جنگِ سخت است که ناگهان امام حسین احساس می کند دشمن بین او و برادرش عباس فاصله انداخته است.
رهبر انقلاب افزودند: اباالفضل به آب نزدیکتر شده و خودش را به لب آب می رساند. آن‌طور که نقل می کنند، او مشک آب را پر می کند که برای خیمه‌ها ببرد. در این‌جا هر انسانی به خود حق می دهد که یک مشت آب هم به لب های تشنه خودش برساند اما او در این‌جا وفاداری خویش را نشان داد. اباالفضل العبّاس وقتی که آب را برداشت، تا چشمش به آب افتاد، «فَذَکِّر عطش الحسین»؛ به یاد لب های تشنه امام حسین، شاید به یاد فریادهای العطش دختران و کودکان، شاید به یاد گریه عطشناک علی‌اصغر افتاد و دلش نیامد که آب را بنوشد. آب را روی آب ریخت و بیرون آمد.
وفاداری حضرت عباس (ع) از آن زمان الگویی برای دوستداران آن حضرت شده و در مناسبت هایی همچون سالروز میلاد ابوالفضل العباس و یا تاسوعای حسینی در هر مجلسی سخن از وفاداری آن یار امام است که چگونه جان خود را در راه دین فدا می کند.
حجت الاسلام محمدمهدی زارعی گلپایگانی استاد حوزه اصفهان گفت: در فرهنگ شیعه از حضرت عباس (ع) به عنوان نماد وفا یاد می شود و در زیارتنامه آن حضرت نیز می خوانیم که ابوالفضل(ع) اهل وفا بوده و خدا بهترین پاداش را به او داد؛ یعنی پاداش کسی که به عهد خود وفا کرد. موضوع وفا، انسان را به مفاهیم عالی در قرآن توجه می دهد. چون آیه ۱۰ سوره فتح تاکید می کند کسانی که به عهد خود با خدا وفادار بمانند، از اجر بزرگی برخوردار می شوند و این موضوع شامل همه انسان ها می شود؛ یعنی اگر ما هم به عهدی که با خدا بسته ایم وفادار بمانیم؛ به جای پاداش کوچک دنیوی، خدا به ما نیز اجرهای بزرگ معنوی می دهد.
وی افزود: وفا به معنی چیزی است که انسان آن را کامل کند و ناقص نگذارد. پس اگر کسی در مقام گفتار، حرفی را زد ولی در مقام عمل پایبند آن گفتار نبود در واقع آن کار را ناقص گذاشته ولی اگر در مقام عمل نیز پایبند بود؛ وفا کرده است. یعنی اگر به آن چیزی که فهمیده و اعتقاد پیدا کرده، عمل نکند وفا ندارد؛ چون کار را کامل نکرده است.
این پژوهشگر مذهبی اضافه کرد: هر کدام از ما فهمی دارد و می داند که خدا چه چیزی را دوست و چه چیزی را دشمن می دارد. حال اگر به فهمی که داریم و به آنچه که خدا با ما عهد کرده وفادار باشیم، یعنی پایبند آن چیزهایی باشیم که می دانیم خوب است و گریزان از آن چیزهایی باشیم که می دانیم بد است و به همین میزان وفا کنیم، خداوند به ما اجر عظیم خواهد داد.
زارعی از مراحل وفای به عهد سخن گفت و افزود: کسی که محدوده کمی از معرفت داشته باشد و به آن وفا کند؛ خدا او را وارد محدوده بزرگتری می کند و در آنجا یک وفای عمیق تری را می طلبد و اگر در آنجا هم به عهد الهی وفا کند؛ خدا معرفت بیشتری را به عنوان پاداش به او می دهد. این معرفت همانند پلکانی می شود که انسان یک پا را روی معرفت جدید می گذارد و پای دیگر را بر روی پله وفای به عهدی که داشته و به همین نحو بالا می رود تا جایی که درباره حضرت عباس به نافذ البصیره یعنی ایمانی که محکم و نفوذناپذیراست، تعبیر شده است.
وی با اشاره به این که قمربنی هاشم در جایی قدم گذاشت که پیامبر و ائمه (ع) قدم گذاشتند؛ اظهار داشت: در دعای ندبه یکی از شرایط ائمه اینگونه بیان شده است که خدا با آن ها شرط کرد که نسبت به ارزش های بدلی دنیا (چون دنیا ارزش ذاتی ندارد) بی توجه باشند و ارزش واقعی را بخواهند و آنان نیز این شرط را پذیرفتند. وفای به عهد در اولیای خدا و معصومین هم هست و ابوالفضل العباس نیز به دنبال همان بود. یعنی نسبت به دنیا بی اعتنا بود و اعتقاد داشت آن چیزی که ارزش دارد، خدا و دستورات الهی است و به همین دلیل به آن پایبند بود و این مساله نشانه معرفت ایشان است.
زارعی اضافه کرد: ابوالفضل (ع) به عهد الهی وفادار بود و با وجود برخورداری از موقعیت، جایگاه علمی و عشیره ای که امکان ایجاد جایگاه ویژه ای را برای ایشان فراهم می ساخت، همه را فدای امام زمان خود کرد و به عهد خود وفادار بود تا جایی که جانش را در این مسیر نثار کرد.
وی ادامه داد: اگر انسان معرفت داشته باشد و بداند چه گوهری را در اختیار دارد نسبت به آن گوهر وفادار می ماند؛ هر چند دیگران بگویند آن گوهر ارزشی ندارد و به هیچ قیمتی حاضر نیست آن را از دست بدهد و انبیا و ائمه می دانستد مقام قرب الهی و انس با خدا چه گوهری است و آن را با هیچ چیز عوض نمی کردند و قمربنی هاشم نیز این معرفت را پیدا کرده و به همین دلیل به این جایگاه رسیده است.