گروه جامعه ایرنا - خرس‌ها موجوداتی بزرگ جثه که معمولا در کارتون‌های دهه‌های ۵۰ و ۶۰ حیواناتی مهربان و دوست داشتنی به تصویر کشیده شده‌اند، شخصیت‌هایی از جمله جان کوچولو، بامزی، یوگی، جکی، میشا و خرس مهربون یادآور دوران شیرین کودکی این دهه‌هاست البته کمی جلوتر بیاییم خرس‌هایی با نام‌های برناد و بوگ هم جایگاه خوبی در کارتون های دوره های بعد از آن پیدا کردند، اما نکته جالب توجه این است که در تمام این کارتون‌ها، خرس ها موجوداتی مهربان و در عین حال قوی هستند و این وجه اشتراک تمام این شخصیت هاست.
اما در دنیای واقعی هشت گونه خرس از جمله خرس سیاه آسیایی، خرس قهوه‌ای، خرس سیاه آمریکای شمالی، خرس قطبی، خرس عینکی، خرس پاندا، خرس تنبل، خرس آفتاب در سراسر دنیا وجود دارد که ۲ گونه آن شامل خرس قهوه ای و خرس سیاه آسیایی در ایران زندگی می‌کنند.
البته برخی از گونه خرس‌ها چه در کشور ما و چه دنیا از نظر جمعیتی و زیستگاهی شرایط مناسبی ندارند و گونه‌هایی مانند خرس گریزلی کالیفرنیایی، خرس گریزلی مکزیکی، خرس اطلس که تنها خرس بومی آفریقا، خرس کوتاه چهره و خرس غار منقرض شده‌اند و برخی دیگر از گونه‌های خرس هم شرایط چندان مناسبی ندارند.
عوامل مرتبط با توسعه روزافزون فعالیت‌های انسانی از جمله گسترش شبکه جاده‌ای و توسعه جوامع محلی، از بین رفتن زیستگاه‌های جنگلی بر اثر خشکسالی، گسترش اراضی کشاورزی به ویژه باغات و قطع درختان برای استفاده به عنوان سوخت و دیگر مصارف، چرای دام اهلی و فشار آن بر زیستگاه‌های طبیعی از جمله عوامل تهدید حیات خرس ها در کشور است.
جنگل مامن اصلی خرس ها است، در واقع بیشتر خرس ها ترجیح می‌دهند در جنگل‌های متراکم زندگی کنند، برخی از آنها مانند خرس‌های سیاه آسیایی ارتفاعات بالاتر را ترجیح می‌دهند، برخی دیگر مانند خرس های قطبی مناطق ساحلی را دوست دارند و بعضی از آنها از جمله خرس های عینکی و خرس سیاه آمریکایی را می‌توان حتی در نواحی بیابانی نیز یافت.
خرس‌ها معمولاً از هر چیزی تغذیه می‌کنند، علف، بلوط، حشرات، میوه و حتی گوشت به مذاق این حیوانات عظیم‌الجثه و همه‌چیزخوار خوش می‌آید، اما با تمام این‌ها مانند دیگر حیوانات برای ادامه زندگی و بقا در زحمتند و به علت تخریب زیستگاه و تقابل و تعارض با انسان در معرض تهدید هستند.
برای اینکه خرس ماده آماده جفت گیری شود، خر نرس توله های ماده را می کُشد.کارشناسان معتقدند که خرس یک‌گونه چتر است از این رو حفاظت از آن در دنیا بسیار حائز اهمیت است، در تعریف اینکه چرا خرس گونه چتر است؛ می‌توان گفت که خرس در بهار بیشتر از علف‌های تازه تغذیه می‌کند، آخر بهار و اول تابستان حشرات زیاد می‌شوند و بیشتر از آنها می‌خورد، در اواخر تابستان میوه‌ها فراوان است و خرس شروع به خوردن میوه‌ها می‌کند، آخر تابستان و اول پاییز بلوط زیاد می‌شود بنابراین به خوردن بلوط بسیار وابسته می‌شوند، در پاییز و زمستان که هوا سرد می‌شود و دیگر چیزی برای خوردن ندارند تا این جثه بزرگ را سیر کنند می‌خوابند البته اگر در طول سال هر وقت که بتوانند شکار کنند گوشت می‌خورند.
بنابراین برای حفاظت از خرس، باید از علف، حشرات و میوه‌ها نیز محافظت کرد از این رو یک گونه چتر محسوب می‌شود زیرا گونه‌های دیگر در سایه آن حفاظت می‌شوند و این در واقع یک استراتژی حفاظت برای مدیران است.
نکته جالب توجه درباره خرس‌ها رفتارشان در فصل جفت گیری است؛ یعنی علاوه بر اینکه از لحاظ تخریب زیستگاه و تقابل با انسان در عذاب هستند؛ خودشان هم به همدیگر رحم نمی‌کنند، در واقع برای اینکه خرس ماده ای که توله دارد دوباره آماده زادآوری شود خرس نر اقدام به کشتن توله ها می کند بنابراین چنین رفتاری از همنوعانشان هم در انقراض نسلشان مزید بر علت می‌شود.
با توجه به اهمیت موضوع حفاظت از خرس‌ها، ۲۳ مارس برابر با ۴ فروردین ماه روز جهانی خرس نامگذاری شده است تا در این روز به اهمیت حفاظت خرس به عنوان گونه های ارزشمند که در راس هرم قرار دارد توجه ویژه ای شود.
خرس قهوه‌ای ایران در خطر انقراض
خرس قهوه‌ای در دنیا زیرگونه‌های مختلف دارد و تقریباً در تمام نیمه کره شمالی پراکنده است مثلاً خرس گریزلی در آمریکا با ۶۵۰ کیلو یا خرس کودیاک که حدود یک تن وزن دارد همان خرس قهوه‌ای ایران است با این تفاوت که خرس قهوه‌ای ایران کوچک‌ترین زیرگونه با وزن حدود ۲۵۰ کیلوگرم است.
در واقع خرس قهوه‌ای در کشورهای مختلف با نام محلی خاصی شناخته می‌شود، این خرس در دنیا از لحاظ تعداد جمعیت از وضعیت خوبی برخوردار است یعنی در کمترین مرحله نگرانی قرار دارد اما در ایران و حوزه خاورمیانه در شرایط خطر انقراض است چون جمعیتش بیشتر تحت تأثیر عوامل مختلف تهدید قرار گرفته است، جمعیت خرس قهوه‌ای در رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس گسترده است در واقع در ۲۲ استان کشور، این گونه وجود دارد.
خرس سیاه در وضعیت بحرانی
خرس سیاه گونه دیگر خرس در ایران است که در استان سیستان و بلوچستان، جنوب کرمان و حاشیه شرقی و شمال شرقی استان هرمزگان وجود دارد، وضعیت خرس سیاه چندان مناسب نیست و به شدت در خطر انقراض قرار دارد در واقع می‌توان گفت که وضعیت آن بحرانی است.
مهم‌ترین عوامل تهدید خرس‌ها
تخریب زیستگاه مهم‌ترین تهدید حیات خرس‌ها است، مثلاً در حوزه زاگرس تمام جنگل‌های بلوط در حال از بین رفتن هستند، در حوزه البرز جاده‌سازی، ویلاسازی و جنگل‌تراشی زیستگاه‌های این حیوانات را نابود کرده است.
همچنین تعارض و تقابل با انسان دومین عامل تهدید خرس‌ها است، خرس با بزرگ‌جثه بودن، نیازهای غذایی و زیستگاهی زیادی دارد و همین مسئله باعث شده تعارضش با انسان زیاد شود؛ بسیاری از مواقع جنگل‌تراشی و ویلاسازی باعث نفوذ انسان به زیستگاه این حیوانات می‌شود و خرس هم برای یافتن غذا به ناچار وارد آبادی‌ها شده و مثلاً دام های کوچک را می‌خورد، از زباله تغذیه می‌کند یا زمین‌های کشاورزی و باغات میوه را تخریب می‌کند که همین مسئله موجب واکنش انسان‌ها و کشته شدن حیوان می‌شود.
توله‌کُشی تهدید دیگر خرس‌ها
خرس‌ها هر دو تا سه سال یک‌بار زادآوری می‌کنند، از آنجا که معمولاً یک تا دو سال توله‌هایشان با آنها می‌مانند تا بزرگ و مستقل شوند از این رو بعد از آن تا جفت‌گیری کند و توله به دنیا بیاید معمولاً یک فرآیند سه‌ساله طی می‌شود.
خرس‌ها معمولاً در هر زایمان، بین یک تا سه توله به دنیا می‌آورند البته هر چقدر سن مادر بیشتر باشد تعداد توله‌ها در زمان تولد و هم از لحاظ زنده ماندن بعد از تولد بیشتر می‌شود چون مادر باتجربه‌تر شده و بهتر می‌تواند از توله‌ها مواظبت کند، اولین بارداری خرس‌های ماده در سه تا چهار سالگی رخ می‌دهد که معمولاً یک توله به دنیا می‌آورند اما وقتی سن آنها از ۸ سال به بالاتر می‌رود تعداد توله‌ها نیز بیشتر می‌شود چون هم جثه حیوان بزرگ‌تر می‌شود و هم باتجربه‌تر شده‌اند در این حالت نرها هم به‌راحتی نمی‌توانند به آنها حمله کنند زیرا ماده‌ها باهوش‌تر شده‌اند، خرس‌ها معمولاً ۱۲ تا ۱۵ سال در طبیعت عمر می‌کنند.
البته خیلی از خرس‌ها خودشان را از بین می‌برند مثلاً تصور کنید جمعیت کم است و خرس‌های نر نمی‌توانند سه سال صبر کنند تا جنس ماده دوباره آماده جفت‌گیری شود تا زمانی که ماده توله دارد برای جفت‌گیری آماده نیست از این رو خرس‌های نر توله‌ها را می‌کُشند تا مادر زودتر آماده جفت‌گیری شود که به‌اصطلاح به آن توله‌کُشی می‌گویند که خود تهدیدی برای جمعیت آنها محسوب می‌شود.
نقشه ژنتیکی خرس‌های قهوه‌ای کشور تهیه شد
سازمان حفاظت محیط زیست در راستای وظیفه خود که حفاظت از گونه های وحشی است اقدام به تهیه نقشه ژنتیکی خرس‌های قهوه‌ای در کشور کرده است. سرپرست دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست دراین باره گفته بود؛ خرس‌های ایران، تبار مادری جداگانه‌ای از دیگر خرس‌های قهوه‌ای جهان دارند و این گونه می‌تواند راه حل مدیریت کارآمد در مقابل تغییر اقلیم باشد.
محمدرضا اشرف زاده، ضمن تاکید بر ضرورت تولید نقشه های ژنتیکی گونه‌های در معرض خطر تهدید حیات وحش اظهار داشت: با بررسی و ارزیابی داده ها و اطلاعات پژوهش های پیشین، استخراج داده های موجود در بانک ژن جهانی(NCBI) و مطالعه نمونه های زیستی موجود در بانک ژن دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی، نقشه ژنتیکی خرس های قهوه ای کشور بر اساس توالی یابی از ژنوم میتوکندری تهیه شد.
به گفته اشرف زاده، بر اساس تحقیقات داخلی و خارجی طی سال های اخیر از جمله پژوهش های انجام شده در دانشگاه تهران و یافته های حاصل از تحقیقات انجام شده در دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی، خرس های قهوه ای ایران در یک تبار مادری کاملاً مجزا از دیگر خرس های قهوه ای جهان قرار می گیرند.
در ۱۰۰ سال گذشته خرس های قهوه ای سراسر جهان بیش از ۵۰ درصد گستره پراکنش و جمعیت خود را از دست داده اند.وی تصریح کرد: بر این اساس، خرس های قهوه ای ایران در مقایسه با دیگر خرس های قهوه ای جهان دارای تنوع ژنتیکی به نسبت بالایی هستند و در سه زیرکلاد قرار می گیرند.
سرپرست دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست اذعان داشت: خرس های قهوه ای موجود در سراسر رشته کوه های البرز تا ارسباران، جمعیت های خرس قهوه ای موجود در سراسر رشته کوه های زاگرس و جمعیتی بسیار کوچک در بخشی از استان فارس و ناحیه ای بسیار محدود در جنوب غربی استان یزد سه زیرکلاد این گونه در کشور هستند.
اشرف زاده افزود: در سطح جهانی، خرس قهوه‌ای به عنوان یک گونه مدل در تحقیقات مرتبط با پیامدهای ناشی از نوسانات و تغییرات اقلیم بر تنوع زیستی شناخته می شود. انجام تحقیقات در زمینه گونه های مدل و الگو می تواند در اتخاذ رویکردهای مدیریتی کارآمد در برابر تغییر اقلیم و اثرات آن بر حیات وحش راهگشا باشد.
سرپرست دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی همچنین با اشاره به اینکه در طول ۱۰۰ سال گذشته، خرس های قهوه‌ای در سراسر جهان بیش از ۵۰ درصد گستره پراکنش جغرافیایی و اندازه جمعیت خود را از دست داده اند، گفت: در خاورمیانه، خرس‌های قهوه ای بخش عمده ای از پراکنش جغرافیایی خود را از دست داده و به جمعیت‌های کوچک و مجزایی در ایران، ترکیه و عراق محدود شده اند و در خطر انقراض قرار دارند.
اشرف زاده درباره اینکه تهیه نقشه های ژنتیکی گونه های شاخص حیات وحش کشور چه اهمیتی دارد، اظهار داشت: ایجاد و به روزرسانی سامانه اطلاعات منابع ژنتیکی کشور، دستیابی به اطلاعات فضایی مرتبط با تنوع و ساختار ژنتیکی جمعیت های حیات وحش، شناسایی جمعیت‌های در اولویت حفاظت، شناسایی واحدهای مدیریت و حفاظت جمعیت ها از جمله مهم ترین کارکردهای تهیه نقشه های ژنتیکی است.
وی گفت: ارزیابی امکان معرفی مجدد گونه ها، ارزیابی و مدیریت ارتباط بین جمعیت ها و کریدورهای زیستگاهی، تصمیم گیری بهتر در خصوص منشا افراد مکشوفه، تولید و به روز رسانی نقشه های نقاط داغ تنوع زیستی و شناسایی جمعیت های ناشناخته و شناسایی هدفمند اولویت های پژوهشی از دیگر موارد پراهمیت و کاربردی در این نقشه ها است.
وی ادامه داد: بر اساس دستورالعمل پایش تنوع ژنتیکی جمعیت ها و گونه ها که توسط اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت (IUCN, ۲۰۲۲) منتشر شده است، گوشتخواران بزرگ جثه، گونه های شاخص، جمعیت های منطقه ای و ملی که از نظر ژنتیکی از دیگر جمعیت های گستره پراکنش جهانی یک گونه متمایز هستند (نظیر تمایز خرس های قهوه ای ایران از دیگر خرس های قهوه ای جهان)، جمعیت هایی که به طور جدی تحت تاثیر تغییر اقلیم قرار دارند، جمعیت ها/گونه های در رده های تهدید و در فهرست های ملی و بین المللی تحت حمایت، گونه های کاریزماتیک و نمادین، گونه های کلیدی اکوسیستم و خویشاوندان وحشی دام های اهلی و محصولات کشاورزی باید در اولویت پایش تنوع ژنتیکی قرار گیرند.
سرپرست دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی گفت: طی تحقیقات انجام شده بر روی خرس قهوه ای، علاوه بر تولید نقشه ژنتیکی خرس‌های قهوه ای کشور، واحدهای مدیریتی و حفاظتی خرس های قهوه ای، جمعیت های نیازمند تحقیقات بیشتر و اولویت های پژوهشی و حفاظتی مرتبط با خرس های قهوه ای نیز مورد ارزیابی و شناسایی قرار گرفتند.