اگر به ما گفتند که کارکرد مسجد از زمان پیامبر تا کنون فقط در مسائل عبادی نبوده و شامل مسئل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی هم می شود ولی من مسجدی را سراغ دارم که عملکرد امام جماعت و هیات امنای آن علاوه بر تشویق جوانان و نوجوانان برای حضور در صحن مسجد، باعث شده تا برخی جوانان و دانشجویانی که فکر مهاجرت را در سر داشتند، از تصمیم خود منصرف شده و کار در همین مملکت را غنیمت بدانند.
سابقه این مسجد به دهه ۴۰ برمی گردد و در منطقه ای هم واقع شده که قبل از انقلاب به محله ساواک نشین ها و محله ارتشی ها معروف بود و همین مساله باعث شده بود تا پای هر کسی به این مسجد باز می شد، به شکلی برخورد می کردند که از مسجد فراری شود ولی در سال ۱۳۴۲ از طرف بیت آیت الله العظمی گلپایگانی، حاج آقای سیدمحمدمهدی میرشریفی، پیش نماز مسجد می شود که عالمی مردمدار و نیکوکار بود و پای بسیاری از همسایگان و مردم محله دبستان را به این مسجد باز کرد.
مسجد محمدیه در خیابان شهید کابلی معروف به خیابان دبستان حوالی پل سیدخندان است. البته این مسجد به مرور زمان و با همت امام جماعت و اهالی محل توسعه می یابد به شکلی که زمین کناری آن را خریداری کرده و نام آن را به مسجد جامع محمدیه تغییر می دهند. البته برخی معتقدند هنوز نمی توان مسجد محمدیه را یک مسجد جامع دانست.
حدود پنج سال پیش حجت‌الاسلام میرشریفی به دیدار الهی رفت و مردم از پسر وی درخواست کردند تا راه پدر را ادامه دهد و همین انتخاب باعث شد تا پای جوانان بیشتر از گذشته به این مسجد باز شود. شاید این طنز را شنیده باشید که پسری در عالم کودکی خود شیطنتی کرد و وقتی پدر متوجه شد، قصد تنبیه او را داشت و پسر پا به فرار گذاشت و از خانه خارج شد. پدر نیز به دنبال او تا این که پسر داخل مسجد شد ولی پدر که ظاهرا اعتقادات قرص و محکمی نداشت، وارد مسجد نشد و از همان جا به پسرش گفت که «این آخر عمری پای مرا به مسجد باز نکن» و حالا حکایت مسجد محمدیه این است که تلاش های امام جماعت و هیات امنا باعث شده تا پای بسیاری از نوجوانان و جوانان به بهانه کارهای علمی و فرهنگی و اجتماعی به مسجد باز شود.
سال ۹۴ قرارگاه شهید میثمی از سوی معاونت اجتماعی منطقه سه شهرداری یک طرح مسجدمحوری را کلید زدند تا ارتباط مسجد با نهادهای مردمی و محلی پررنگ شود و چند سالی است موسسات فرهنگی و مراکز نوآوری در مسجد محمدیه شکل گرفته و عده ای از جوانان با شور و شوق به دنبال تشکیل کلاس های فرهنگی و برگزاری کارگاره های علمی هستند.
سیدعلی صدرایی. مدیرعامل مرکز نوآوری مسجد محمدیه با ارائه گزارشی از نحوه شکل گیری مراکز علمی و نوآوری در این مسجد به خبرنگار معارف ایرنا گفت: تا به امروز بیش از هفت مجموعه فرهنگی خلاق با هسته اولیه در این محل و مسجد تشکیل شده و اکنون به موسسات فرهنگی تبدیل شده که خدمات فرامحلی می دهند.
وی با اشاره به راه اندازی صندوق نوآوری و کارآفرینی به عنوان بخشی از صندوق سنتی مسجد گفت: این مرکز نوآوری پنج حوزه ماموریتی شامل تعلیم و تربیت، مسائل بانوان، خانواده، مسائل محله و کارآفرینی است.
صدرایی که در سال ۹۵ مدرک کارشناسی ارشد خود را در رشته روانشناسی از دانشگاه زنجان گرفته، معتقد است بزرگترین مساله مساجد، سرمایه اجتماعی آنهاست و این را هم گفت که کسبه یا نوجوانان محل ارتباط خوبی با مسجد دارند ولی یک گروه سنی کمتر در مسجد دیده می شود و آن جوانانی هستند که سرمایه های این کشور محسوب می شوند.
وی همچنین معتقد است مساجد کشور با یک بحران کارکردی روبرو هستند و مهمترین کارکرد باقی مانده مساجد، کارکرد عبادی است. صدرایی اینگونه توضیح داد: پیروزی انقلاب مثل یک رعد و برقی بود که در آسمان درخشید و همه دیدند. بعد از انقلاب مسجد به عنوان کانون حل مسائل اجتماعی و فرهنگی و پیشران مسائل اجتماعی بود ولی شانیت مسجد نه فقط در سال های اخیر بلکه به مرور زمان کاهش یافت و کارکردهای خود را از دست داد.
مدیرعامل مرکز نوآوری مسجد محمدیه ادامه داد: ما یک طراحی مفهومی انجام دادیم و گفتیم مسجد باید زیرساخت های خود را در اختیار ظرفیت های مردمی و نیروهای اجتماعی قرار دهد و با حمایت از این ظرفیت ها ابزارهایی برای اجرای برنامه مسجد در سطح محله شود. ما تا امروز توانسته ایم بیش از هفت مجموعه فرهنگی خلاق را با تشکیل هسته اولیه ایجاد کنیم که اکنون به موسسات فرهنگی تبدیل شده و خدمات فرامحلی ارائه می دهند.
وی در پاسخ به این سوال که منابع مالی این مراکز نوآوری از کجا تامین می شود، اظهار داشت: ما در کنار این گروه ها قرار می گیریم و خدماتی می دهیم تا روشی با درآمد حداقلی برای خود بسازند که اگر زمانی پشتوانه های حمایتی حذف شد، بتوانند به حل مساله خود به صورت پایدار بپردازند. هدف این مراکز، کارآفرینی اجتماعی است نه کارآفرینی اقتصادی. البته تلاش آنها این است که یک مساله اجتماعی را با خلاقیت حل کنند.
صدرایی ادامه داد: این مرکز یک مجموعه مردمی است و همه افراد دریافتی های پایینی دارند. یعنی اگر درآمد را ماهی ۱۰ تا ۱۵ میلیون تومان بدانیم، باید بگویم دریافتی ندارند. بسیاری از این مجموعه ها درآمد کسب می کنند ولی دغدغه اجتماعی آن می چربد. مثلا برخی دوستان معلم هستند که اگر تدریس خصوصی داشتند، درآمدی سه تا چهار برابری داشتند ولی تمام وقت خود را صرف اینجا می کنند.
مهراد معارف وند عضو هیات مدیره مرکز نوآوری مسجد محمدیه نیز گفت: در اینجا به دنبال کارآفرینی اجتماعی هستیم تا بتوانیم یک مساله اجتماعی را حل کنیم نه این که فقط به سود و زیان توجه داشته باشیم ولی در مدل کارآفرینی اجتماعی مدل درآمدی تعریف می شود و حساب و کتاب دارد که البته حاشیه سود و محاسبات در آن لحاظ نمی شود. در این مجموعه ها مجموعه موفقی داریم که در نقطه سر به سری هستند و یک تیم پنج تا شش نفره از خانم های دغدغه مند کار می کنند و کمک هایی به مسجد می دهند و به محل هم کمک می کنند.
وی که معتقد است این مسجد هنوز یک مسجد جامع نیست، اظهار داشت: مسجد جامع باید مرکزیتی و محوریتی در مقیاس جغرافیای پیرامون خود داشته باشد که متولیان این مسجد گام هایی جدی در این زمینه برداشته اند. هشت مجموعه با حدود ۲۵ نفر در این مرکز کار می کنند که بعضی تیم ها دو نفره یا سه نفره هستند و پرجمعیت ترین تیم یک تیم ۹ نفره است.
درهای این مسجد از هشت صبح تا هشت شب باز است؛ بر خلاف مساجدی که نماز جماعت در آن برپا می شود ولی با تمام شدن نماز، خادم مسجد چراغ ها را خاموش کرده و از نمازگزران درخواست می کند که مسجد را ترک کنند. معارف وند گفت: این مسجد در راستای فعال کردن ظرفیت های مردمی و حمایت از نوآوری های اجتماعی از سال ۹۹ اقدام به تاسیس یک مرکز نوآوری کرد و مسئولان این مرکز تلاش می کنند تا با استفاده از جوانان و نخبگان محلی و تیم های نوآور به برخی از مسائل فرهنگی و اجتماعی بپردازند و در کنار آن نیز زیرساخت هایی را برای حمایت از آن ها فراهم کرده است.
وی افزود: یک فضای کار اشتراکی در این مسجد ایجاد شد. مثلا یک صندوق حمایت از ایده ها و تیم ها توسط خیرین و نخبگان محلی راه اندازی ش و تا ابه امروز موردحمایت است. در چهار سال گذشته این مجموعه موفق شده است که حدود هشت تیم خلاق و شرکت و موسسه فرهنگی خلاق را به واسطه نخبگان محلی که شناسایی شدند، ساماندهی کند.
معارف وند اضافه کرد: با توجه به ارتباطی که با دانشکده کامپیوتر و برق دانشگاه خواجه نصیر برقرار شد، تا امروز دو شرکت دانش بنیان در این مرکز نوآوری راه اندازی شد که یک ایده متفاوت برای تمام کسانی است که دغدغه کار محله محور و مسجد محور دارند. در واقع مسجد با این راهبرد به مرکزی برای نوآوری و امیدآفرینی در سطح جامعه و محله پیرامون خودش تبدیل شده است.
صدرایی نیز در زمینه فعالیت های این مرکاز در حوزه تعلیم و تربیت به ایجاد مرکز تربیت مربی، دبستان مهارت آموزی و اندیشکده اشاره کرد که برخی خدمات محلی را هم ارائه می دهند. مثل دبستان بُردار یا برگزاری کارگاه های فرزندپروری برای مادران محله. در حوزه زنان نیز سه مجموعه فعال، یک اندیشکده و موسسه آموزشی با تمرکز بر دوران مادری و آموزش مادران برای آمادگی فرزندآوری فعالیت می کند.
وی به رویکرد معمول مساجد اشاره کرد که بخشی از فضای مسجد را به آشپزخانه، مغازه یا محل برگزاری ختم قرار می دهند ولی به گفته صدرایی، با تفاهم انجام شده با دانشگاه خواجه نصیر، آشپزخانه مسجد محمدیه به شرکت های دانش بنیان اختصاص یافت و اکنون به یک فضای نوآوری و دانش بنیان و شرکت های خلاق تبدیل شده است.
معارف وند نیز گفت: فضای مسجد با نگاهی که امام جماعت نسبت به برنامه های داخل مسجد داشت، باعث شد یک شرکت دانش بنیان راه اندازی شود که در حوزه آسانسور فعالیت دارد که از دانش آموخته های دانشگاه تهران و دانشگاه خواجه نصیر هستند و این جوانان با مسجد گره خوردند و حلقه وصل این اتفاق هم چیزی بود که همین دانشجویان زمانی که برای پیشبرد کار خود به دنبال مکانی می گشتند، از طریق معاون پژوهشی دانشگاه خواجه نصیر با امام جماعت آشنا شدند.
وی افزود: این اتفاق باعث شد تا آن ها در داخل مسجد مستقر شده و فعالیت های خود را به پیش ببرند و حتی به مرحله تولید برسانند که بعدها به گفته این دوستان، همان کسانی که برای پیشبرد کار خودشان قصد داشتند تا به خارج از کشور بروند و مهاجرت کنند، تصمیم گرفتند تا در همین فضا بمانند و فعالیت خود را ادامه دهند.
سیدعلی صدرایی. مدیرعامل مرکز نوآوری مسجد محمدیه
از برنامه ها و فعالیت های امام جماعت پرسیدم که چگونه توانسته چنین تحولی را در این مسجد ایجاد کند که صدرایی گفت: تولیت مسجد توانسته جلوی همه موانع شکل گیری این مرکز بایستد. حاج آقای میرشریفی امام جماعت مسجدی است که هر سه وعده در آن نماز جماعت برگزار می شود. وی جلسه نهج البلاغه خوانی دارد. درواقع مسائل سنتی مسجد سر جای خود هست ولی حاج آقا معتقد است همانگونه که برای فرزندان خود سال ها سرمایه گذاری می کنیم تا بعدها که مهندس یا پزشک شد، مایه سرافرازی پدر و مادر شود، مسجد هم با پرورش این جوانان اعتباری کسب می کند که میلیاردها تومان می ارزد.
وی افزود: ایجاد چنین ظرفیتی باعث شد تا رویدادهایی شکل گیرد. مثل همکاری خانه اندیشه ورزان با این مرکز یا تشکیل یک مرکز نیکوکاری در حوزه عدالت آموزشی با همکاری کمیته امداد امام خمینی (ره).
صدرایی تاکید کرد: با توجه به اتفاق ها و نسل جدیدی که داریم، رویکرد امام جماعت در مساجد باید عوض شود. امام جماعت نباید مثل قدیم نگاه کند. وقتی امام جماعت در میدان باشد و درکی صحیح و کامل از فضای پیرامونی و اجتماع داشته باشد و در یک کلام به روز باشد، بسیار تاثیرگذار خواهد بود.
وی افزود: وقتی امام جماعت مسجد محمدیه این نگاه را پذیرفته که دانشجوی نخبه محتاج مکانی برای فعالیت است و به عنوان یک سرمایه به او نگاه می کند که خروجی آن چند سال بعد مشخص می شود، پای جوانان نیز به مسجد باز می شود. اگر این نگاه عوض شود ورودی های مسجد زیاد می شود و یک قشر خاص وارد مسجد نمی شود بلکه پای همه گروه ها به مسجد باز می شود.
صدرایی، سخنان خود را با این سوال ادامه داد که کدام مسجدی را می شناسید که در دو سال گذشته در نمایشگاه بین المللی قرآن یا نمایشگاه بین المللی کتاب و سایر رویدادهای ملی در حوزه های فرهنگی اجتماعی حضور داشته باشد؟ این مسجد بدون این که بخواهد سر و صدایی کند، به واسطه این تیم ها در بسیاری از رویدادها حضور دارند.
وی ادامه داد: نگاه جوانان محل به مسجد این شد که مرکزی برای رشد و حرفه ای شدنشان است. ورودی مسجد اکنون نوجوانان است. برخی از همین افراد جذب کتابخانه شده و آمار اعضای آن افزایش یافته است.
صدرایی که معتقد است روش های جذب نوجوانان و جوانان به مسجد تغییر کرده، اظهار داشت: روش ما برای جذب جوانان جدید است ولی باید قبول کنیم که روش سنتی جواب نمی دهد. وقتی معاون پژوهشی دانشگاه خواجه نصیر ارتباطی میان مسجد و مجموعه دانش بنیان ایجاد کرد و به مسجد آمد، می گفت «من تصور نمی کردم که این جوانان را در صحن مسجد هم ببینم.»
مهراد معارف‌وند، عضو هیات مدیره مرکز نوآوری مسجد محمدیه
وی به موضوع جایگاه مسجد برای حل مشکلات محله هم گریزی زد و گفت: اولین مساله اینجا یک شبکه از مسائل بود. چند سال پیش قرار بود یک استارتاپی در حوزه کودکان کار فعالیت کند و تفکیک زباله را از مبدا انجام دهد تا زباله خشکی در سطل آشغال نباشد؛ همان کاری که پیمانکار به شهرداری تعهد داده تا هر سال انجام دهد ولی نه پیمانکار انجام می دهد چون صرف اقتصادی ندارد و نه شهرداری به درستی پیگیری می کند. این گروه کار خود را از مسجد آغاز کردند و یک سال هم فعالیت داشتند و مردم هم همراهی کردند ولی به محض این که کار موفق شد، پیمانکار آمد و مشکلاتی ایجاد شد و در نهایت تنها کاری که صورت گرفت این بود که حجم زباله ها در محل کم شود.
معارف وند نیز گفت: برخی دوست دارند تحول در مسجد باشد و خواهان تغییر هستند کما این که رهبر معظم انقلاب فرمود مساجد، محور فعالیت های قرآنی باشد. یکی از بهترین راه ها این است که مثل اردوی راهیان نور بتوانیم افراد در مسجد حضور پیدا کنند و باکارکردهای آن آشنا شوند. همه مساجد زیرساخت هایی دارند که بدون استفاده افتاده و از طرف دیگر ۷۰درصد مردم امکاناتی دارند که می توانند متناسب با بوم خود از مسجد الهام بگیرند و طرح های خود را اجرا کنند.
وی با بیان این مطلب که نگاه ها را باید تغییر دهیم، افزود: اینجا یعنی محله دبستان، منطقه خاصی است و جمعی از افراد که در این محله همدیگر را می شناختند، دور هم جمع شدند. ممکن است در محدوده و محله ای نیاز به کار کردن در حوزه زنان نباشد و به جای آن مراکز دانش بنیان را باید تقویت کرد. ممکن است در منطقه ای دانشگاه نباشد ولی در اینجا که نزدیک به دانشکده برق دانشگاه خواجه نصیر است، توجه به دانشجویان و جوانان اهمیت دارد. لذا جوانانی که دغدغه کارهای اجتماعی را دارند، خوب است با این فضا روبرو شوند.
معارف وند گفت: برخی نمایندگان مجلس یا مسئولان سازمان دارالقرآن از این مسجد بازدید و از کارهای انجام شده تجلیل کرده اند و حتی یکی از مسئولان در معاونت علمی ریاست جمهوری خواستار گسترش فضا برای این مرکز شدند.