گروه جامعه ایرنا - مدرسه نهادی اجتماعی با کارکرد تربیتی و آموزشی و بستری برای درونی کردن ارزشها و شکل دادن به هویت افراد است. انتظار بر این است که مدارس بتوانند به خوبی از پس این کارکردها برآیند و افراد دارای مهارت و دانش، پایبند به اصول اخلاقی، مسئولیت پذیر و مشارکت جو تربیت کنند.
مدرسه همچنین یکی از نهادهایی است که دانش آموزان باید مهارت‌های مقابله با ناملایمات زندگی را در آن بیاموزند تا در برابر آنها تاب‌آور شوند. از این جهت نقش مدارس و کیفیت آنها در تربیت، تاب‌آوری و توانمندسازی دانش‌آموزان برجسته است.
همچنین بخشی از زندگی دانش‌آموزان در دوره بلوغ طی می‌شود. از چالش‌ها و تکالیف این دوره می‌توان به تغییرات درونی، هویت‌یابی، استقلال، رشد تمایلات جنسی و ایجاد روابط با همسالان اشاره کرد. لذا این دوره از نظر مراحل رشد فردی و اجتماعی حائز اهمیت و نتایج آن برای سلامت به ویژه سلامت اجتماعی فراگیر در نظر گرفته شده است.
بر این اساس و با توجه به تنوع و شدت تحولات در این دوره از زندگی، نیاز مبرمی به راهبردها و برنامه‌ها مبتنی بر شواهد به منظور پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی دانش آموزان و کاهش آنها وجود دارد.
در کشور ما در سالهای اخیر توجه به آسیب های اجتماعی دانش آموزان در مدرسه مورد توجه سیاست‌گذاران بوده است. بر این مبنا نظامی تحت عنوان «نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان» (نماد) طراحی و اجرا شده اســت.
نماد مجموعه‌ای نظام یافته از خدمات و برنامه ها شامل آموزش، غربالگری، توانمندسازی و حمایت های روانی اجتماعی، به منظور مراقبت از دانش آموزان در برابر رفتارهای پرخطر، آسیب های اجتماعی و جرائم از طریق مداخله به موقع و مؤثر است. این نظام با هدف هم افزایی ظرفیت‌های بین دستگاهی جهت پیشگیری و نیز شناسایی، ارجاع، توانمندسازی، درمان و مددکاری اجتماعی برای دانش آموزان در معرض خطر، پرخطر و دارای فوریت روانی و اجتماعی است.
بر این اساس و به منظور پیشگیری از آسیب های اجتماعی دانش آموزان و کنترل و کاهش آنها، در سال ۱۳۹۴ سند نظام ائتلاف مراقبت اجتماعی دانش آموزان تدوین و تصویب و پله به پله ریزبرنامه های آن عملیاتی شد. این نظام، نظامی چندبخشی و چندلایه ای تحت عنوان نماد است؛ بخش های نماد عبارتند از: آموزش، غربالگری، درمان و مددکاری اجتماعی و لایه های آن نیز مداخله در سطح مدرسه، منطقه و استان است.
فرایند نظام مراقبت بر دو محور اصلی آموزش های ارتقایی و پیشگیرانه و محور حمایتی و مراقبتی است. براساس برآوردهای سند، باید نماد در سال چهارم برنامه ششم توسعه منطبق با سال تحصیلی ۱۳۹۹-۱۴۰۰ در همه مدارس کشور استقرار و تثبیت شود.
نماد در چهار حوزه «پیشگیری»، «درمان»، «مددکاری اجتماعی» و «اقدامات تکمیلی و خط ۱۵۷۰ » به ارائه خدمات به منظور مراقبت اجتماعی از دانش آموزان می پردازد که مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی عملکرد هر بخش را در سال تحصیلی ۱۴۰۱- ۱۴۰۰ بررسی کرده است.
برنامه توانمندی دانش آموزان، والدین و کارکنان
این برنامه برای آموزش مهارت های خود مراقبتی برای دانش آموزان و والدین و مهارت ارتباط مؤثر با دانش آموزان و شناخت رفتارهای پرخطر برای والدین و کارکنان مدارس طراحی و اجرا شده است. شواهد عملکرد این برنامه نشان می‌دهد ۲۶ درصد مدارس، ۴۲ درصد از دانش آموزان و ۳۴ درصد از کارکنان به همراه چهار میلیون و ۸۴۰ هزار نفر از والدین تحت پوشش بوده اند.
غربالگری
غربالگری یکی از ابزارهای پیشگیری و هدف آن شناسایی دانش آموزان آسیب پذیر و آسیب دیده است. عملکرد غربالگری نشان می دهد حدود ۱۹ درصد از دانش آموزان غربال شده اند. همچنین غربالگری به تفکیک استان تفاوت قابل توجهی در بین استان های کشور را نشان می‌دهد که در برخی از استان ها نظیر استان قزوین حدود یک سوم از دانش آموزان غربال شده اند و در برخی از استانها عملکرد آن یک درصد است.
آموزش‌های ارتقایی
منظور از آموزش های ارتقایی بالا بردن سطح دانش و مهارت دانش آموزان، خانواده ها و عوامل مدرسه است. این آموزشها در سه مرحله انجام می شود:
آموزش های مربوط به ارتقای دانش و مهارت‌های روانی - اجتماعی دانش آموزان
آموزش های مربوط به ارتقای دانش و مهارت های معلمان درخصوص نحوه آموزش راهکارهای ارتقای سلامت و پیشگیری از آسیب‌های روانی - اجتماعی دانش آموزان
آموزش های مربوط به ارتقای دانش و مهارت والدین در خصوص تربیت فرزند سالم
عملکرد این آموزش ها اندک یعنی ۲.۴۷ درصد است و تنها یکی از سرفصل های آن یعنی مدیریت استرس ارایه شده است.
ارایه خدمات درمان
ساز وکار تشخیص و درمان نماد شامل مداخلات مختصر در سطح مدرسه از طریق مشاور مدرسه و در سطح منطقه شامل درمان در مراکز مشاوره و خدمات روانشناسی به دانش آموزان نیازمند است.
یافته های عملکرد درمان نشان می دهد حدود ۵۱ درصد از افراد آسیب دیده به صورت اولیه شناسایی و ۱۲.۸۶ درصد درمان شده اند.
ارایه خدمات مددکاری اجتماعی
فرایند مددکاری اجتماعی در نماد در سطح منطقه رخ می دهد به طوری که برای دانش آموزان در معرض خطر به صورت کمک های پایه و معیشتی و برای دانش آموزان پرخطر شامل جذب کمک برای تأمین هزینه های درمان دانش آموزان پیگیری شده و همکاری با مراجع قضایی و انتظامی برای کاهش وضعیت خطرپذیری آنها نیز در دستور کار قرار دارد.
یافته های این حوزه نشان می دهد خدمات مددکاری مختلفی به ۲۴ هزار و ۱۵۴ نفر از دانش آموزان ارائه شده است.
اقدامات تکمیلی
در کنار این اقدامات، برخی اقدامات تکمیلی نیز به منظور ارائه خدمات به دانش آموزان جهت پیشگیری از آسیب های اجتماعی در دستور کار بوده که می توان به توسعه ۷۲۴ گروه مدیریت فوریت های روانی و اجتماعی در سطح استانها و مناطق، راه اندازی کانال برنامه ملی نماد در بستر برنامه شاد، راه اندازی خط ملی نماد به شماره ۱۵۷۰ اشاره کرد که فقط در ۴ ماه در سال تحصیلی سال ۱۴۰۰-۱۴۰۱ که ۲۱ هزار و ۴۵۷ نفر در موضوعات مختلف با این خط تماس گرفته اند.
نسخه کامل نماد فط در ۲۱ هزار مدرسه اجرایی شده است
براساس برنامه ریزی ها باید نماد در سال تحصیلی ۱۳۹۹-۱۴۰۰ در همه مدارس کشور استقرار و تثبیت شده باشد، اما تا این سال نسخه کامل نماد در ۲۱ هزار مدرسه یا مدرسه یا ۱۷.۴۵ درصد از مدارس اجرا شده و البته نسخه کوتاه آن در همه مدارس اجرا شده است.
بر این اساس می توان گفت چتر این نظام هنوز فراگیر نیست و همه مدارس و دانش آموزان را در برنمی گیرد و به دلیل یکپارچه سازی بخش هایی از آن در برهه های از زمان از دسترس خارج شده یا هنوز از دسترس خارج است و هنوز سامانه برخط مقبول ارائه نشده و به نظر میرسد تا با نقطه پوشش کامل فاصله دارد.
پرداخت اعتبارات این سامانه نیز با نوسان مواجه بوده و میزان پرداختی های آن به ازای هر دانش آموز اندک است. نماد همچنین همه آسیب‌های اجتماعی شناسایی شده را تحت پوشش ندارد و این می تواند از یکسو منجر به عدم پیشگیری از برخی از آسیبها و کاهش آنها شود و از سوی دیگر همین آسیبها در چرخه ای دیگر منجر به آسیب های اجتماعی دیگر شود.
برای مثال عدم توجه به کاهش خشونت و قلدری در سطح مدرسه می تواند منجر به اختلال در عملکرد تحصیلی و ترک تحصیل شود و اینها نیز منجر به بزهکاری شوند. برنامه های پیشگیری از آسیب های اجتماعی در نماد دارای دو نقطه عطف غربالگری و توجه همزمان به دانش آموزان، معلمان و والدین و سرپرستان است.
این توجه می تواند به بهبود روابط، افزایش دانش، مهارت های مراقبت (مراقبت از خود یا فرزند / دانش آموز)، دلبستگی و پیوند به والدین و مدرسه و لذا پیشگیری از آسیب های اجتماعی منجر شود.