گروه جامعه ایرنا - ایران روی کمربند زلزله قرار گرفته به طوری که ۴۰ زلزله مخرب و مرگبار با بزرگای بیش از ۶ ریشتر را در ۱۲۰۰ سال گذشته پشت سر گذاشته است؛ این آمار جدای از زلزله‌های ریز و درشتی است که به دلیل حرکت لایه های زمین به طور معمول در نقاط مختلف کشور رخ می دهد و در مواردی منجر به تخریب ساختمانها یا مرگ هموطنان می شود.
درباره استقرار شهرهای بزرگ روی گسلها بسیار سخن به میان آمده است؛ برای نمونه گفته شده که مجموع مساحت حریم گسل‌های تهران ۷۵ کیلومتر مربع وسعت دارد که ۵۵ کیلومتر مربع از این مساحت در شهر تهران واقع است.
واقعیت دیگر اینکه ۹ درصد مساحت شهر تهران روی گسل قرار دارد و روی حدود ۲۵ کیلومتر مربع از آن ساخت و ساز صورت گرفته و بر اساس گزارشی که مرکز پژوهش های مجلس به تازگی منتشر کرده است، حدود ۱۰۰ ساختمان بلند مرتبه، ۲۴۵ سایت مهم و حساس و حدود ۳۲ هکتار بافت فرسوده در محدوده حریم گسل‌های شهر تهران قرار دارد.
به علاوه در شهرهای جدید و همچنین بخش‌های در حال توسعه در مجاورت کلانشهرها نیز اغلب حریم گسل به درستی رعایت نمی‌شود. برای نمونه در محدوده شهر جدید پردیس، چندین گسل مهم و فعال وجود دارد که ساخت و ساز روی آنها صورت گرفته است.
حدود ۱۲ هزار ساختمان در تهران باید از نظر مقاومت و رفع خطر مورد بررسی و اقدام فوری قرار بگیرند.
همچنین بر اساس بررسی‌هایی که صورت گرفته، حدود ۱۲ هزار ساختمان در تهران باید از نظر مقاومت و رفع خطر مورد بررسی و اقدام فوری قرار بگیرند.
طبق بررسی های انجام شده و آمار موجود، حدود نیمی از ساختمان‌های موجود در شهر تهران ضعیف و فرسوده هستند که در این بین منطقه ۱ با حدود هشت هزار بنای واقع در حریم گسل معادل ۶۵ درصد ساختمان‌های منطقه وضعیت بحران زایی در زمان وقوع زلزله خواهد داشت و به نظر می رسد این موضوع با روند رو به تزاید متراکم سازی و بلند مرتبه سازی در این منطقه شرایط بغرنج تری پدید آورد.
چرا ساخت‌و سازها در حریم گسل‌های تهران شدت گرفت؟
کارشناسان از جمله مهمترین علل توسعه شتابزده در حریم گسل‌های فعال شهر تهران بخصوص در ۳۰ سال گذشته را نادیده گرفتن اصول شهرسازی در مقابل جذابیت بالای درآمدهای حاصل از فروش تراکم مازاد می‌دانند.
این تراکم فروشی مازاد خود ناشی از عملکرد کمیسیون ماده ۵ قانون تاسیس شورایعالی شهرسازی و معماری ایران است که سبب شده تا شاهد نبود کنترل و نظارت صحیح در بخش کیفیت ساخت و ساز نوع کاربری و محدودیت بلند مرتبه سازی و خلاء قانونی در حلقه های ساخت و ساز مدیریت شهری و شهرسازی باشیم.
در این راستا و با توجه به قرارگیری درصد بالایی از بافت فرسوده و ساختمان‌های بلند مرتبه در پهنه‌های گسلی در برخی شهرها و روند رو به رشد احداث و گسترش شهرها و شهرک‌های جدید در پهنه های گسلی، تدقیق نقشه های گسل و حریم آنها به کمک ظرفیت‌های علمی و تخصصی کشور باید در اولویت برنامه های پیشگیری و کاهش خطر حوادث طبیعی قرار گیرد به طوری که عموم مردم نیز به این اسناد و نقشه ها دسترسی داشته باشند زیرا این اقدام می‌تواند تأثیر بسزایی در ارتقای تاب آوری شهری و ایجاد و توسعه شهرهای امن داشته باشد.
همچنین اقداماتی از جمله تدوین معیارهای شهرسازی مبتنی بر ریسک اصلاح طرح های تفصیلی شهری با در نظر گرفتن خطر زلزله و مکان یابی مراکز جمعیتی و زیر ساخت‌های عمرانی منطبق بر محدودیتهای پهنه های گسلی و انجام اقدامات لازم در خصوص ساختمانها و زیر ساخت‌های موجود در این مناطق ضروری و حائز اهمیت به شمار می‌روند.
باید از توسعه شهری در مناطق پرخطر جلوگیری به عمل آمده و این مناطق به کاربریهای فضای سبز تبدیل شوند
ارزیابی عملکرد کمیسیون ماده ۵ معماری و شهرسازی بازنگری قانون و تعیین حدود اختیارات و تغییرات آرای آن نسبت به طرح‌های شهری مصوب نیز به نظر اهمیت بسزایی دارد.
به منظور کنترل و کاهش ریسک در شهرسازی‌های آتی و ارتقای تاب آوری شهری در برابر زلزله لازم است رعایت حریم گسلها و ضوابط ساخت و ساز در پهنه‌های گسلی به صورت اجبار در آمده و نظارت کافی در این رابطه از سوی دستگاههای نظارتی از جمله شهرداری‌ها و سازمان نظام مهندسی ساختمان صورت گیرد.
به طور کلی باید از توسعه شهری در مناطق پرخطر جلوگیری به عمل آمده و این مناطق به کاربریهای فضای سبز تبدیل شوند. در مورد ساختمان‌های احداث شده در پهنه های گسلی نیز اقداماتی همچون مقاوم سازی تغییر کاربری و استفاده از صنعت بیمه توصیه شده است.
تبعات زلزله در تهران جبران ناپذیر است
به دلیل موقعیت جغرافیایی و شرایط لرزه خیزی تهران و وجود گسل‌های فعال متعدد در اطراف آن، احتمال وقوع زمین لرزه ای نسبتاً بزرگ در آینده نزدیک وجود دارد. از سوی دیگر به دلیل مشکلات زیرساختی متعدد در تهران از جمله رشد ناهماهنگ و غیراصولی شهر، ساخت و ساز در حریم گسل و مناطق مستعد ناپایداریهای زمین شناختی، عدم رعایت شرایط لرزه خیزی منطقه در طراحی و اجرای برخی ساختمانها و تأسیسات حیاتی، وجود بافت‌های آسیب پذیر و فرسوده متعدد و پراکنده در سطح شهر و ضعف و عدم توانمندی کافی مدیریت بحران در مرحله پاسخ و مقابله با تبعات زلزله پیش بینی می‌شود در صورت وقوع زلزله شدید صدمات جانی و مالی جبران ناپذیر به پایتخت و به کشور وارد شود.
در سال‌های گذشته هر نوع ساخت و ساز با هر ارتفاعی در حریم گسل‌های تهران و پیرامون به دلیل فقدان نقشه قانونی گسلها و عدم نظارت کافی امکان پذیر بوده است
در طی سال‌های گذشته هر نوع ساخت و ساز با هر ارتفاعی در حریم گسل‌های تهران و پیرامون به دلیل فقدان نقشه قانونی گسلها و عدم نظارت کافی امکان پذیر بوده است. از جمله مهمترین علل توسعه شتاب زده در حریم پهنه گسل‌های فعال شهر تهران بخصوص در ۵۰ سال اخیر را می‌توان خلاء قانونی، عدم کنترل کیفیت ساخت و ساز نوع کاربری و محدودیت بلندمرتبه سازی عنوان کرد.
متاسفانه گسل‌های فعال مانند گسل شمال تهران گسل‌های کهریزک ری و اشتهارد همگی در پهنه بزرگ شهر تهران جای گرفته‌اند. با در نظر گرفتن آسیب پذیری بالا و معرضیت جمعیتی بالا (حدود ۴ میلیون نفر جمعیت ساکن در حریم یا نزدیک گسل های فعال طبق سرشماری سال ۱۳۹۵) ریسک زلزله ناشی از جنبایی هر یک از این گسل ها در کل محدوده بسیار بالا خواهد بود.
راهکار اصلی: رعایت حریم گسل
یکی از مهمترین مطالعات مقدماتی برای جلوگیری از آسیب پذیری مهندسی گسل شمال تهران انجام شد با توجه به بزرگای به دست آمده لرزه ای، رعایت حریم گسل است؛با توجه به گسترش شهرنشینی و از سناریوهای مختلف، بیشترین حریم گسل ۲.۲ کیلومتر و کمترین قرارگیری بسیاری از شهرها و مناطق مسکونی ایران در دامنه ها، مسئله حالت یک کیلومتر محاسبه شده است.
ذکر این نکته ضروری است که بیشتر شهرهای بزرگ در پای ارتفاعاتی بنا شده اند که به وسیله گسل‌های مهم و غالباً سراسری از دشت جدا شده اند و به همین دلیل بیشتر نواحی پر جمعیت کشور در مناطق زلزله خیز واقع شده اند.
نتیجه گیری
در زمان وقوع زلزله به دلیل تغییر مکان‌های بسیار شدید و احتمال گسیختگی در راستا یا نزدیکی گسل‌های فعال، عموماً میزان خسارات و تلفات با نزدیک شدن به محدوده گسل افزایش می یابد. به علاوه دست کاری انسان در نواحی مجاور گسل پتانسیل بسیار زیادی برای لغزش و ایجاد شکاف‌های سطحی و ناپایداری دامنه‌ای ایجاد می‌کند.
روند کنونی ساخت و ساز و توسعه شهرها در پهنه های گسلی در بسیاری از مناطق کشور بدون توجه به مقررات حریم گسل به سرعت رو به افزایش است و در شهرهایی از جمله تهران تبریز کرج مشهد، قزوین، کرمان، شیراز به و اهواز به وضعیت بحرانی رسیده است.
بسیاری از ساختمان‌های بلندمرتبه و یا فاقد ایمنی نیز از گذشته در این پهنه‌ها احداث شده‌اند و بخش زیادی از بافت فرسوده شهرها نیز در پیرامون گسل‌های فعال واقع هستند. در صورت ادامه روند کنونی ساخت و ساز و عدم اقدام به موقع در خصوص ساختمان‌های غیر مجاز موجود در پهنه های گسل با وقوع یک زلزله شدید در هر یک از این شهرها و بخصوص تهران به عنوان پایتخت کشور تبعات جبران ناپذیر در پی خواهد بود.
مهمترین اقدامات به منظور جلوگیری از پیشرفت این بحران و وقوع فجایع احتمالی ناشی از آن تدقیق حریم گسلها رعایت ضوابط و مقررات ساخت و ساز در پهنه های گسلی از طریق تقویت بعد قانونی اجرایی و نظارتی و در نهایت تصمیم سازی صحیح در خصوص ساختمان‌های فاقد ایمنی موجود در پهنه های مزبور است.
همچنین تدوین معیارهای شهرسازی مبتنی بر ریسک اصلاح طرح‌های تفصیلی شهری با در نظر گرفتن خطر زلزله و مکان یابی مراکز جمعیتی و زیر ساخت های عمرانی منطبق بر محدودیتهای پهنه های گسلی باید در دستور کار قرار گیرد.
تجربیات زلزله های گذشته و خسارات سنگین زلزله اخیر ترکیه بخصوص در شهرهای واقع بر گسل آناتولی شرقی که به دنبال مدیریت ضعیف شهری عدم نظارت صحیح بر ساخت و ساز در این نواحی و بخشودگی های غیر اصولی تخلفات ساختمانی حوزه ایمنی اتفاق افتاد، باید به عنوان درس آموخته هایی ارزشمند در فرایند مدیریت بحران ویژه در مرحله پیشگیری و کاهش خطر حوادث طبیعی به درستی مورد بهره برداری قرار گیرند.
همچنین در اختیار عموم قرار دادن نقشه های تدقیق شده حریم گسلها می‌تواند از تمرکز جمعیتی شهری در زونهای خطر جلوگیری کند.
بازنگری عاجل در روند فزاینده بلند مرتبه‌سازی و متراکم‌سازی در مناطق شمالی تهران بسیار حائز اهمیت است. برای این منظور ملاحظات استقرار در حریم گسل پدافند غیر عامل مدیریت بحران امداد و نجات و تحلیل اثرات تجمعی مجموع بارگذاری های جدید باید در تمام برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌های شهری در نظر گرفته شود.
همچنین ضروری است از بارگذاری متراکم و طبقاتی ورای ظرفیت تجمعی امداد و نجات و تردد در شبکه ارتباطی پیرامون در احکام و آرای کمیسیون ماده (۵) و کمیسیون ماده (۱۰۰) نیز جلوگیری به عمل آید.