گروه جامعه ایرنا - ایران سرزمینی پهناور با اقلیمی متنوع است که این خصوصیات موجب شده به خاستگاه حدود دو هزار گونه جانوری اعم از پستاندار، پرنده، خزنده، دوزیست و ماهیان آب‌های داخلی و هشت هزار گونه گیاهی که بیش از هزار و ۷۰۰ گونه آن اندمیک یا بومی کشور است، تبدیل شود، تمام این ها گنجینه ای از ذخایر ژنتیک و زیستی و ذخیره های ارزشمندی برای طبیعت کشور محسوب می شوند که بخش زیادی از آن ها نیازمند حمایت و توجه ویژه هستند.
بر اساس آخرین آمار سازمان حفاظت محیط زیست ۲۱۰ گونه پستاندار، ۶۴۰ گونه پرنده، ۳۰۰ گونه خزنده، ۲۳ گونه دوزیست و ۳۵۰ گونه ماهیان آب‌های داخلی در کشور زیست می کنند، از این تعداد حدود ۷۶ گونه از رده‌های جانوری ایران در فهرست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) قرار دارد که این‌گونه‌ها شامل ۱۹ گونه از پستانداران، ۲۵ گونه از پرندگان، ۱۶ گونه از خزندگان، چهار گونه از دوزیستان و ۱۰ گونه از ماهیان آب‌های داخلی است، قرار گرفتن یک گونه ها در این فهرست به این معنا است که در خطر انقراض قرار دارند.
گونه هایی مانند گوزن زرد ایرانی، گورخر آسیایی، فک دریای خزر، هوبره، پلنگ، خرس سیاه آسیایی، تمساح پوزه کوتاه، نهنگ آبی و نهنگ باله‌ای در معرض خطر انقراض هستند، در این میان البته یوزپلنگ ایرانی در وضعیت بحرانی قرار دارد.
از آنجا که این گونه ها جزو ذخایر ژنتیکی و زیستی کشور محسوب می شوند؛ حفاظت از آنها امری الزامی است بر این اساس در سال ۱۳۹۳ در جلسه شورای عالی انقلاب فرهنگی روز ۱۵ فروردین به عنوان روز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی تصویب و در سال ۱۳۹۴ وارد تقویم رسمی کشور شد تا بر اهمیت حفاظت از گونه های زیستی بیش از پیش تاکید شود.
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست درباره اهمیت حفظ ذخایر ژنتیکی به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: کشورهای دنیا از چندین دهه قبل شروع به ذخیره سازی نمونه های زیستی با اهداف مختلف کردند، ابتدا از گیاهانی که بیشتر در تغذیه مورد استفاده قرار می گرفتند مانند گندم و برنج شروع شد بر این اساس برخی کشورها اقدام به ذخیره سازی بذرها کردند.
حسن اکبری افزود: آن چیزی که از گونه های مختلف در طبیعت می بینیم در باطن تنوع بسیار زیادی دارند، مثلا یک موش را در طبیعت در نظر بگیرید، ما آن را به عنوان یک گونه در طبیعت می شناسیم در حالی که از تعداد زیادی گونه های مختلف تشکیل می شوند که هر کدام دارای ویژگی، رفتار و ژن های مختص به خودشان هستند که در طول میلیون ها سال زندگی تکامل پیدا کردند و بهترین سازگاری را با طبیعت اطرافشان به دست آوردند، بنابراین خیلی مهم است که نمونه های ژن هایی که حاصل تکامل در طبیعت هستند و توانستند انواع ناملایمات را سپری کنند، ذخیره داشته باشیم.
دانش ژنتیک امکان شبیه سازی را فراهم کرده از این رو با کمک ذخایر ژنی می توان گونه منقرض شده را دوباره احیا کردوی ادامه داد: بانک ژن یا مجموعه هایی که ذخایر زیستی در آنها ذخیره می شود معمولا با اهداف مختلفی ایجاد می شوند یک بخشی از فعالیت، اهمیت و کارکردشان در حوزه مطالعات است مثلا امروزه طبقه بندی یا به تعبیر علمی تر رده بندی و تاکسونومی گونه ها با استفاده از نمونه های زیستی صورت می گیرد که در بانک های ژن ذخیره می شوند، یعنی بر روی این نمونه های زیستی که از گونه ها برداشت شده مطالعات مولکولی انجام، طبقه بندی و گونه های مختلف از همدیگر تفکیک می شوند، گاهی در طبیعت ممکن است دو گونه جانوری یا گیاهی از نظر ظاهری شبیه هم باشند یعنی ما به لحاظ ظاهری تفاوتی را تشخیص ندهیم اما به لحاظ ژنتیکی کاملا متفاوت باشند و نیاز باشد هر دو با شرایط متناسب خودشان حفظ شوند امروزه یکی از کارکردهای مهم نمونه های زیستی که در بانک های ژن ذخیره می شوند مطالعات تاکسونومی، تنوع ژنی و بسیاری مطالعات دیگر است که می تواند از طریق این نمونه ها انجام شود.
وی اظهار داشت: اما کاربرد مهم و بسیار موثری که مخصوصا در سال های اخیر خیلی مورد توجه قرار گرفته و در سال های آینده پررنگ تر خواهد شد موضوع برداشتن نمونه های سلولی زنده از گونه ها و کشت سلولی و در ادامه فریز کردن و نگهداری آنها برای آینده است، این کار از این بابت مهم است سلول هایی که برداشت می شوند سلول های زنده هستند و کشت سلولی آنها صورت می گیرد و در دماهای خیلی پایین مثلا کمتر از ۱۶۰ درجه نگهداری می شوند اینها می توانند سالها زنده بمانند.
اکبری افزود: در این راستا دانش ژنتیک نیز اکنون تا حدودی امکان شبیه سازی را فراهم کرده و قطعا در آینده این دانش پیشرفت خواهد کرد و این امکان را به بشر می دهد که گونه های منقرض شده ای که از آنها نمونه های زنده با شرایط استاندارد نگهداری شده وجود داشته باشد؛ بتوانند دوباره آنها را احیا کنند و گونه ای که به وجود می آید دقیقا شبیه همان گونه ای است که از آن نمونه گرفته شده است.
وی گفت: در کشور ما هم از سال ها پیش این مساله مورد توجه قرار گرفت و مجموعه های تحقیقاتی در کشور روی این مساله کار کردند؛ سازمان حفاظت محیط زیست هم سال قبل تفاهم نامه ای با مرکز ملی ذخایر ژنتیک امضا کرد و در قالب آن تاکنون از گونه های یوزپلنگ، پلنگ و خرس قهوه ای نمونه زنده تهیه، کشت سلولی انجام و نمونه های آنها فریز شده است، مخصوصا یوزپلنگ که از چندین نمونه ای که تلفات داشتیم یا در اسارت داشتیم نمونه تهیه شد، تلاش می کنیم که بیشتر گونه هایی که در خطر انقراض هستند و یا جمعیتشان کم است حتما برای احتیاط نمونه هایی از آنها داشته باشیم.
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست اظهار داشت: روش کار به این شکل است که یا حیوان باید زنده باشد و یا با توجه به استانداردهای خاصی که وجود دارد نمونه برداشت شود یا اینکه به تازگی تلف شده باشد و در چند ساعت اول امکان برداشت نمونه برای این کار وجود دارد.
وی گفت: سازمان حفاظت محیط زیست هم مجموعه بانک ژن و آزمایشگاه ژنتیک دارد که زیرمجموعه دفتر موزه ملی و تاریخ طبیعی است، می شود گفت بانک ژن سازمان محیط زیست جزعی از موزه ملی تاریخ طبیعی ما است در این بانک ژن نمونه های زیستی ذخیره می شوند و امید داریم در آینده بتوانیم آنرا توسعه دهیم و کشت سلولی و ذخیره سازی نمونه های سلولی را هم داشته باشیم.
اکبری درباره حفظ ذخایر گونه های گیاهی توضیح داد: متولی حفظ ذخایر گیاهی سازمان منابع طبیعی است بنابراین ما به شکل گسترده ای در این موضوع ورود نمی کنیم، اگرچه در طبیعت موضوع حفظ جنگل ها و پوشش گیاهی به خصوص در مناطق حفاظت شده و احیای گونه های اندمیک مد نظر ما هم قرار دارد و پیگیری می کنیم اما واقعیت این است که به لحاظ ضوابط و قوانین جاری کشور حفاظت از ذخایر گیاهی در حوزه منابع طبیعی است.
9014