حضرت محمد (ص) در پنجمین روز از ماه مبارک رمضان اینگونه دعا کردند: اَللّهُمَّ اجْعَلْنِی فِیهِ مِنَ الْمُسْتَغْفِرِینَ وَ اجْعَلْنِی فِیهِ مِنْ عِبَادِک الصَّالِحِینَ الْقَانِتِینَ وَ اجْعَلْنِی فِیهِ مِنْ أَوْلِیائِک الْمُقَرَّبِینَ بِرَأْفَتِک یا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ؛ خدایا! مرا در این ماه از آمرزش‌جویان و از بندگان شایسته فرمان‌بردار و اولیای مقرّبت قرار ده، به رأفتت ای مهربانترین مهربانان.
استغفار یعنی درخواست آمرزش گناهان از خدا به صورت زبانی با گفتن عبارت استغفرالله و به شکل عملی. از نگاه برخی مفسران در تفسیر آیاتی که توبه و استغفار در کنار هم آمده، مراد این است که از کارهای گذشته آمرزش بخواهیم و برای آینده تصمیم به اطاعت و ترک گناه بگیریم. برخی دیگر اینگونه معنا کرده اند که از خدا آمرزش بخواهیم و سپس همان حال را حفظ کنیم و برخی نیز گفته اند که آشکارا و با زبان استغفار کنیم و در دل از گذشته پشیمان باشیم.
حجت الاسلام سیدحسن عاملی امام جمعه اردبیل از ماه های رجب، شعبان و ماه مبارک رمضان اینگونه یاد می کند که سه ماه باید حالتان فرق کند و در این سه ماه برای ۹ ماه توشه بگیرید. حافظ در وصف این سه ماه گفته است «نگویمت که همه ساله می پرستی کن؛ سه ماه می خور و ۹ ماه پارسایی کن»
حجت الاسلام علی‌رضا شاه فضل قمصری درباره استغفار به خبرنگار معارف ایرنا گفت: در دعای روز پنجم از خدا می‌خواهیم که ما را در زمره کسانی قرار دهد که همواره از گناهان خود استغفار می‌کنند. در روایت آمده است خوشا به حال کسانی که پای هر گناه خود، یک استغفار دارند. همچنین در روایت داریم که پیامبر اکرم (ص) با اینکه معصوم بودند، روزانه ۷۰ مرتبه استغفار می‌کردند.
این حافظ قرآن افزود: پیوستن به مستغفرین به این معناست که انسان در این روز و در این ماه گناهانش آمرزیده شود و با چهره‌ای پاک در مهمانی الهی وارد شود. طبیعتاً کسانی که پاکیزه باشند و در مهمانی الهی شرکت کنند، بهره برداری بیشتری از این مهمانی خواهند داشت.
برخی از استغفار به عنوان یکی از آموزه های دینی نگاه می کنند که باید برای رسیدن به آن چندین بار تلاش کرد. حجت الاسلام حسن عامری استاد حوزه علمیه حضرت عبدالعظیم (ع) درباره فراز ابتدایی روز پنجم ماه رمضان گفت: در این دعا به یک نقطه اساسی می رسیم و توصیه بسیار شده که در روزهای ماه مبارک رمضان به درگاه الهی استغفار کنیم. چون برخی موانع به گونه ای است که برای برداشتن آن باید چندین بار تلاش کرد.
وی افزود: در روز پنجم دوباره از خدا می خواهیم تا به ما توفیق استغفار دهد و بتوانیم گناهان را از خود دور سازیم که یکی از این گناهان و آلودگی ها مربوط به گناهان زبان و چشم و مانند آن است که مانع بزرگی برای درک مفاهیم اسلامی می باشد.
عامری یکی از شرایط بندگان صالح را قنوت دانست و گفت: انسان باید قانت باشد. قنوت یعنی فرمانبرداری محض که در مقابل آن نباید چون و چرا کنیم و همچنین نباید فرمان الهی را کم یا زیاد کنیم. گاهی اوقات بدون توجه به فرامین الهی برای خودمان برنامه ریزی می کنیم و حتی دستورات الهی را کنار می گذاریم و مصلحت اندیشی های خودمان را حاکم می کنیم در حالی که چنین کارهایی با فرمانبردای انسان مغایرت دارد.
این استاد حوزه اضافه کرد: اگر این موارد حاصل شود و انسان بتواند در پنج روز اول ماه مبارک رمضان جزو بندگان شایسته الهی شود، آنگاه به مرحله ای ورود می کند که جزو اولیای مقرب الهی قرار می گیرد. کسی که تمام وجودش طاعت محض از خداست، قطعا جزو مقربین است. البته هرچند در گام های اولیه انسان به این مقام می رسد ولی رسیدن به چنین مقامی به خاطر استحقاق و طلب او نیست و پیامبر اکرم (ص) تذکر می دهد که همه این ها به رافت الهی است و خدا می خواهد تا به انسان لطف کند و بهانه ای نیاز دارد که بهانه آن، اطاعت محض انسان است.
برخی از کارشناسان نیز معتقدند باید حقیقت استغفار را دریافت. چرا که استغفار فقط برای گناهکاران نیست. حجت الاسلام محمدمهدی زارعی استاد حوزه علمیه اصفهان گفت: تلقی برخی افراد از استغفار این است که ما کار بدی کرده ایم و باید کاری کنیم تا دلگیر بودن خدا برطرف شود. در حالی که چنین تصوری صحیح نیست. چون ما نمی توانیم اثری بر خدا داشته باشیم که به خاطر ما حال خدا از خوشی به ناخوشی تغییر یافته باشد. خداوند نه حالش عوض می شود و نه محل حوادث است و نه از حالی به حال دیگری تغییر و تبدل پیدا می کند.
وی افزود: گناهان سه اثر دارند که اولین اثر آن مربوط به دنیاست. یعنی گناه روی دنیای ما اثر می گذارد و برکت را از زندگی ما می برد و روایات فراوانی داریم که نشان می دهد گناه در زندگی ما اثر دارد. اثر دیگر گناه مربوط به آخرت است. یعنی گناه بر روی آخرت انسان اثر می گذارد که در روایات بر گناهانی مانند ظلم و اذیت دیگران تاکید شده است. اثر سوم گناه مربوط به آثار باطنی و روحی و شخصیتی است. گناه باعث می شود انسان از عبادت و انس با خدا منصرف شود و از لذت مناجات با پروردگار محروم شود. در استغفار با رو آوردن به خدا و یاد بدی گناهان و همچنین نیازی که به پروردگار داریم، در واقع تلاش می کنیم تا با این توجه ها آثار سه گانه گناه را از دل های خودمان بزداییم.
این استاد حوزه افزود: استغفار یعنی این که خدایا آثار گناه را از دل مان پاک کن. وقتی انسان، زشتی گناه را بداند، آنگاه رویکرد به سوی خدا در واقع روکردن به علم و نور است و رویکردن به گناه، رو کردن به ظلمت و جهل است. بنابر این انسان ضعف ها و ناتوانی هایی در مقابل وسوسه ها و جاذبه های نفس و شیطان داشته و در این زمینه کوتاه آمده و به عبارت دیگر خود را از نور محروم کرده و به سوی ظلمت رفته است.
وی اضافه کرد: در نتیجه، چنین عملکردی در انسان باعث حسرت می شود و باعث ایجاد حال استغفار می شود و چنین استغفاری، وجود او را از آلودگی ها پاک کرده و همنشین نور الهی قرار می دهد. بنابر این با استغفار به درگاه الهی بهره ما، آمرزش گناه و پاک شدن از آثار سوء گناهان در چشم، دل، زبان و فکرمان خواهد بود.