سفر همواره یکی از بخش‌های زندگی بشر بوده و هست. چه از آن زمان که با زندگی کوچ‌نشینی و عشایری برای یافتن چراگاه ناچار به این نقل مکان‌ها بوده تا دوران کنونی که سفر به عنوان یک شغل شناخته شده است. اما جالب اینجاست که همین شغل از منظری دیگر برای برخی یک تفریح است و آن‌جا که پای تفریح به میان بیاید نکات جدیدی نمایان می‌شود که دیگر نه تنها خود گردشگران، بلکه سایر دستگاه‌های دولتی و حتی بین‌المللی هم درگیر می‌شوند. به عنوان مثال گردش مالی حاصل از گردشگری در سال ۲۰۲۲ رقمی بیش از یک تریلیون دلار بوده که از این رقم قاره اروپا موفق به جذب ۵۵۰ میلیارد دلار از این حجم مالی شده است.
به استناد آمار تعداد ۴۹ کشور در این قاره با جمعیت بیش از ۷۴۶ میلیون نفر در سال ۲۰۲۲ حضور دارند. اگر این رقم را به ازای هر کشور و نفر در نظر بگیریم، این قاره فقط در یک سال موفق شده برای هر کشور ۱۱.۲۲۴ میلیارد دلار و هر فرد ۷۳۸ دلار درآمدزایی کند که این رقم با توجه به نرخ دلار در ایران، چیزی نزدیک به ۴۴ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان به ازای واحد پول ایران است.
این حجم از گردش مالی نشان می‌دهد که گردشگری و سفر دیگر جنبه تفریح ندارد و می‌تواند مبنایی مهم برای رشد اقتصاد، افزایش کیفیت زندگی و به‌طور کلی از این نظر که کمترین آسیب را هم به منابع طبیعی وارد می‌کند، اصل اساسی در توسعه پایدار است. تا جایی که بسیاری از کشورهای جهان مبنای اصلی اقتصادشان بر مبنای جذب گردشگر و توریست است. با این وجود بد نیست تا در مورد وضعیت اقتصادی کشورمان در این زمینه هم اطلاعاتی را ارائه دهیم.
جایگاه ایران در ورود و خروج گردشگر
سه دهه پیش یعنی در نیمه اول سال ۱۹۹۳ (۱۳۷۱) به پیشنهاد مدیرعامل‌های بزرگ صنعت گردشگری، شورایی به نام «شورای جهانی گردشگری و با نام مختصر WTTC» تشکیل شد. این شورا که به دلیل کمبود آمار و اطلاعات دقیق در حوزه گردشگری و جبران این ضعف تشکیل شده بود، توانست در سه دهه اطلاعات دقیق و به روزی را برای فعالان این عرصه مهیا کند که نقش بسزایی برای بسیاری از دولت‌ها و شرکت‌های گردشگری دارد.
اگر گردش مالی حاصل از صنعت گردشگری در جهان در سال ۲۰۲۲ را همان یک تریلیون دلار بدانیم، ایران از این میزان فقط موفق به جذب ۰.۶ درصد از این حجم گردش مالی شده استبر این اساس یکی از محورهای اصلی این گزارش در مورد وضعیت صنعت گردشگری در ایران بود که میزان ورود و خروج گردشگر به ایران در سال ۲۰۲۲ (۱۴۰۰) را نشان می‌داد و با استناد به بسیاری از عوامل، پیش‌بینی‌هایی را هم برای سال ۲۰۲۳(۱۴۰۲) و ۲۰۳۳(۱۴۱۱) یعنی یک بازه ۱۰ ساله انجام داد.
به استناد این گزارش در سال ۲۰۲۲، هزینه‌کرد توریست‌های ورودی به ایران ۶۳ درصد کاهش داشته و به حدود ۶ میلیارد دلار رسیده است. بر همین اساس پیش‌بینی شده بود در سال ۲۰۳۳ میزان هزینه توریست‌های خارجی در ایران به ۲۱ میلیارد دلار برسد که البته این ارقام بدون در نظر گرفتن تورم و نسبت دلار به ریال است.
با این وجود متاسفانه باید گفت سهم ایران از صنعت گردشگری در جهان چندان چشمگیر نیست. به عنوان مثال اگر گردش مالی حاصل از صنعت گردشگری در جهان در سال ۲۰۲۲ را همان یک تریلیون دلار بدانیم، کشورمان از این میزان فقط موفق به جذب ۰.۶ درصد از این حجم گردش مالی شده و این در حالی است که ایران با قدمتی بیش از کل تاریخ همه کشورهای اروپا و قاره آمریکا و دارنده جایگاه دهم به لحاظ ثبت آثار تاریخی در یونسکو، دارا بودن همزمان چند اقلیم آب و هوایی و بسیاری از ظرفیت‌های دیگر همچنان مورد غفلت واقع شده است.
هرچند آمار مربوط به افزایش ورود گردشگران خارجی به کشور امیدهایی را برایرونق این صنعت ایجاد کرده اما با نگاهی به ورودی‌های این گردشگران به کشور می‌توان دریافت که این آمار و ارقام چندان هم امیدوار کننده نیستند. جدول ذیل این وضعیت را در سال ۲۰۲۲ و با زبان عدد و رقم بازگو می‌کند:
| رتبه | نام کشور | درصد |
| ۱ | عراق | ۵۵ |
| ۲ | جمهوری آذربایجان | ۶ |
| ۳ | ترکیه | ۶ |
| ۴ | پاکستان | ۵ |
| ۵ | کویت | ۲ |
| ۶ | سایر | ۲۶ |
آن‌گونه که مشخص است کشور عراق در صدر ورودی گردشگران به ایران قرار دارد و بیش از نیمی از این تعداد گردشگران را به خود اختصاص داده که با توجه به اشتراکات فرهنگ شیعی دو کشور، این تعداد هم برای گردشگری مذهبی وارد می‌شوند و سایر ظرفیت‌های گردشگری در کشور به نوعی مغفول می‌ماند. به عبارتی از همین میزان ورودی هم استفاده بهینه نمی‌شود.
ترجیح ایرانیان برای گردشگری خارجی در جایگاه نخست، کشور ترکیه(۶۳درصد) استاما در نقطه مقابل تعداد گردشگران خروجی از ایران است. آمار نشان می‌دهد فقط ۱۳ درصد از کل گردشگران خروجی از ایران، کشور عراق را انتخاب می‌کنند و ترجیح ایرانیان برای گردشگری خارجی در جایگاه نخست، کشور ترکیه (۶۳درصد) است.
بعد از عراق نیز به ترتیب کشورهای امارات متحده عربی، گرجستان و سوریه به ترتیب با ۱۱ و ۳ درصد در جایگاه بعدی قرار دارند و فقط ۸ درصد مقصد گردشگران خارجی ایران، سایر کشورها بوده است.
مقایسه آمار متوسط ورود گردشگران و مسافران در سال ۲۰۲۳(۱۴۰۲) با آمار سال ۲۰۱۹ (۹۸-۱۳۹۷) (پیش از همه‌گیری کرونا) نشان می‌دهد آمارهای ورود به ایران همچنان ۳۷ درصد با پیش از همه‌گیری کرونا فاصله دارد. براساس این داده‌ها، ایران فقط در ماه‌های سپتامبر و اکتبر ۲۰۲۳ (شهریور و مهر) توانسته به تراز مثبتی در مقایسه با آمار مشابه در سال ۲۰۱۹ دست یابد.
وضعیت گردشگری داخلی هم چندان حال و روز خوبی ندارد
آمار و اطلاعات نشان می‌دهد که وضعیت سفرهای داخلی هم چندان حال و روز خوشی ندارند.
به گفته «مصطفی فاطمی» دبیر ستاد مرکزی هماهنگی خدمات سفر از ۲۵ اسفند ۱۴۰۱ تا ۱۵ فروردین ۱۴۰۲، ۵۷ میلیون و ۱۱۸ هزار و ۱۲۳ شب اقامت در سراسر کشور ثبت شده که به نسبت نوروز سال ۱۴۰۱ حدود ۱۷ درصد رشد را نشان می‌دهد.
از میان آمار کلی اقامت، ۱۱ میلیون و ۶۰۰ هزار شب اقامت نیز در «مراکز اقامتی رسمی» ثبت شده که رشدی را به نسبت سال گذشته نشان نمی‌دهد.
طی یک سال گذشته ۵۰۰ تا ۷۰۰ اقامتگاه از رده خارج شده و مجوزشان تمدید نشد
شاید بتوان یکی از شاخص‌های مناسب برای نشان دادن وضعیت گردشگری داخلی را مدت زمان و تعداد اقامت گردشگران در اقامتگاه‌های رسمی دانست که این میزان نسبت به سال ۱۴۰۱ تغییری نکرده است.
از این گزاره می‌توان نتیجه گرفت، وضعیت سفر داخلی چندان مناسب نیست زیرا تعداد زیادی از گردشگران داخلی یا ترجیح می‌دهند مسافرت نکنند یا برای کاستن از هزینه‌های سفر در مکان‌های رایگان مانند خودرو یا چادرهای مسافرتی اقامت داشته باشند. این وضعیت با توجه به نرخ تورم در سال‌های اخیر، به میزان زیادی مصداق این مدعاست.
به استناد آمار تقریبا سه هزار اقامتگاه بومگردی در کشور فعال است که با در نظر گرفتن به‌طور میانگین سه اشتغال برای هر بومگردی، ۹ هزار شاغل در این بخش در حال فعالیت هستند اما متاسفانه به علت کرونا و کاهش فعالیت‌های اقتصادی بعد از آن، این بومگردی‌ها، با مشکلات زیادی رو به رو شدند، به‌طوری‌که در یک سال گذشته ۵۰۰ تا ۷۰۰ اقامتگاه از رده خارج شده و مجوزشان تمدید نشد، در حالی که فقط ۳۰۰-۲۰۰ بومگردی به این آمار اضافه شده است.
این آمار و ارقام نشان می‌دهد باید در داخل کشور، به وضعیت گردشگری که صنعتی ثروت‌ساز در دنیا محسوب می‌شود، بسیار بیش از گذشته توجه کرد و موانع رشد آن را مورد بررسی دقیق‌تر قرار داد و نسبت به رفع موانع آن توجه و جدیت داشت.